Full text of "Compendium theologiae positivae, adjectis notis amplioribus, quibus doctrina orthodoxa ad paideian academicam explicatur atque ex Scriptura S. eique innixis rationibus theologicis confirmatur"

See other formats

JOH. GUILIELMI

BAIERI

COMPENDIUM
THEOLOGIAE

POSITIVAE:...

Johann Wilheinn Baier

Digitized by Google

JOH. GUILIELMI BAIEBI

COMFENDIUM

ADJECTIS NOTIS AMPLIORffiUS,

QIT1BU8

DOCTRINA ORTHODOXA AD HAIAErAN ACADEMICAM EXPLICATUB
ATQUS SX 8CBIPTURA S. EIQUE INNIXIS KATI0MIBU8 THBO-

LOGICiS CONFl&MATUB»

BKXVO KDIirDdX GUBATIT

CaROL. FeKD. GUIL. ^ALTHEK,

W. naOLMIAB DOOTOB n M O MM O».

JftDlTiO ATTCnOB ST BKBBTDATIOS.

TOL. 1.
PBOLEGOMENA.

m URBE s^cn LUDOvia

XX OVFIOINA SYNODI MISSOUKIRN8I8 LUTHBRANAK.
(Latk. CoBeordia< Verltg.)
MDCccunaz.

Digitized by Google

v.V

M. JOH. CASF. ZEUMEBI

VITA JOH. GUILIELMI BAIERI.

Magnus hìc theokgi» qnarnvis benignae finrtuiiae ndim per totam
Titani senserit, adversae tamen nebulae nubeiqae nonnimquam fuerunt
ortae. Statini enim illa dica vitae, in quam Moriber^ d. 11. No-

vembr. A. C. 1647. ingressus est, primordium vinti suam b. Baiero
objicere videbatur, dum parens ipeius, Dn. Joìianne^i GuUielmus Baierutf
vir integerrimus, civis ac nurcator dlctae urbis, ante filioli natalem vitae
{^usain feccrat, moestaque mater Susanna Schroeck, matrona pia et
honesta, tum mariti obitu, tum aliis casibus adversis, terroribus ao
aerumnis (concussa foetuni adeo imbecillem edidcrat, ut de vitae conser-
vatione dubitaverit quilibet. Sed Deus et matrera et infantem benigne
conservavit, ut hic seq. 12. Nuv. per baptisnium Salvatori suo con-
secratuB sii. Quo &cto pia mater omnem adhibuit operam, ut filini
probe educaietur et Deo aliquando in ecdeiia iurarviret. Quem in
finem pvae oorporalibua spiritnalia dona ezoptans illi ut a tenerìa gtap
tim ungoiculis pietatis capita incnlcarentnr itudoit. Ut etiam
bonamm artium notitlam penrenlret, eadem theol<^m ilinm magnani,
Jq^ Mèk. Dìlhemm, nec non clariBBimum MaiUnum Beenum, ntrum-
que jam beatum» consuluit et consulentibus obtemperavit liloruiB
enim suasu b. noster Baierus fìdelis alieujus praeceptoris informatione
dumi est fruitus, deinde in Bcholam ad Sp. & misBUs M. Joh. Jac, Wi-
derOf Urne tertiae classis praeceptori, postea vero rectorì, ad discipli-
nam traditus in tirociniis Latinae et Graecae literaturae, nec non in
poèsi ita est eruditus, ut ad altiores quoque classes brevi tempore ac-
cesserlt. A. C. 1659. gy ni nasi uni il)idem fre(iuen(are coepit, prae-
ceptoribiis usus conrectore Georgia Wieflcma)ino ac unno seq. rectore
M. Johauìie Heldio, a quibus ea institutus est industria, ut in Grae-
cia, Ebraicis, logicis, rhetoricis, poèsi, etbicis, geographicis, doctrina

Oigitized by Coogle

H. JOH. GASP. ZBDMBBI

sphaerica et theologia sufficientia posuerit fundamenta. A. 1662.
et seq. publice. audivit in Ebraicis, ethicis, politicis laudatum D'dhjer-
rum; in logieis, metaphysicis et physicis thcologum et philosophum
clarissimura, Danielem Wuelffer; in historia universali et pontiticum
MaH. Beerhim; in oratoria celeberrimum pliìlologum, Christoph. Ar-
nold, ac dcniqiie in studio disputatorio aliisque clarissiinum D. Joh.
Georgium Fucili, postea Aegidiaui auditorii rectorem. A. C. 10G4.,
aetatis vero 17. Altdorfum coucessit, ubi in numerum studiosorum
receptus frequentavit lectiones magnifici Joh. Pauli Fehoitìgeri, 1. 1. aca-
demiae soeptra tenoitis ; exoellent. Jo, Conrad DtMmt, theologiam et
mocalia, Fh>f.' P. Jidiae IVw, mathesin, Georg. Mattìm Koenig»,
historica et Gneca, Christoph» MoliUìm, Etnaica, Ghaldaica, Syriaca et
Aiabica proponentìum. Praeterea in philoaophicis et rabbiniois in-
gentem adhibuit aperaiii, |»raecipue a. 1667, 16. Jan. Soaratem tcm-
quam ideam jihAtoèOfhi et poU^ in oratione allqua pubi, propoauit,
quam laudatus Duerrius, eo tempore decanna, publica luce dignam
judicavit. Seq. 11. Maji dissertationem de pitgtM ratìonis et affedmm
aolenni eruditorum examini ezhibuit, ac denique, eruditione ipsiaa
probe explorata, summos in philosophia honores est consecutus. Ne
autem a scopo aberrarot. mature etiam de studio theologico fuit
solicitus. Auscultavit iiritur saepc dictum Duerrium institutionea
catecbeticas Dieterici et loca Scripturae s. classica etc. exj)licantem ;
Dn. Johannem Weinman)ium in 1. Ep. ad Corinth. commentantem et
Dn. Liicam Fridericwn Reiidiardum suam synopsin theologiae pro-
ponentem. A. 16G9. mens. August. Jeuam se contulit et a rectore
academiae magnif. SdxultiaaM NiemannOf SS. Theol. Doct et Prof,
neo non Superint. gener., in etadimorum numeram est receptua.
Quo &cto somme reverendi D. Mtuaei, Theol. Ptof. primariì, prae>
cipne infomiAtionem amavit pariter ac deBideravit variisque colle-
giia dlapatatoxfis conti^ Beibrmatoe, Sodnianoa etc, item leetorìo de
oontroreniis noatratittm domesticìa inteifìiit. In homUeticia woGOr
tua est b. Georgii Goem, Ymt, Mbr. ac deniqne Saperintendentii
gener. et Paat. prìmar., ductum. Quamvis autem philoeophica mi-
nime neglexerit, sed ita excolucrit, ut alios erudiverit et publice dispu-
tando praesidis vice bissit functus, maximam tamen operam tiieologiae
ita dedit, ut non solum praeter laudatos theologos Musaeum et Nìe>
mannum etiam summe reverendura D. Bechmannum, Theol. Prof,
celeberrimum, audiverit, sed et privatini suaa meditationes ad rea divi-
nas direxerit. Id quod Inter alia patet ex disputatione illa egregia
de Atict orliate Concilii Nicaeni primi et oeciimeìiici contra Daniel. Zwickfh
rum Sociuianum et Christ. Sandium Arianum etc, sub praesidio D. Nie-

Digitized by Google

vixA jos. em. baibri.

▼

numni a. 1671. ante et post meridiem yentilata. A. C. 1673. jiusu
serenissimi principia Saxo-Gothani, qui professoris munus illi clcmcn-
tissime promiserat, snmmos in theolopia hoiiorcs a eurnrae reverenda
facultute theolog. decenter petiit, cui desiderio ut satisficret, candi-
datum huncce (d. 25. Jul. receptum) d. 26. ad examen {)nieliminare,
quod tentamm vocant, ilia adraisit, quod secuta sunt specimina pu:
blica, nempe 27. ejusd. mensis lectio cursoria, Dom. XI. post Trinit.
concio òiixiiLuarixTi, d. 29. Jul. disputai, inauguralis, d. 30. examen
rìgorosum ac tandem praemium, titulus nempe licentìatiuae in solenni
eonsewu proobunaliu. Coni eiroa anni jam dioti ezitnm B. J^Senummat
BiMvieum Holiatiae ▼ocaratnr, beato nostro Baiero non aolnm pio*
ftmo theologioa ordinaria, eed etiam hiitoria eodeaiastica eam nlar
rio olementìnlme tradeliatnr. In hoc mio officio igitnr eonfirmatust
d. ^ Jan. a. 1674. lectìones pnblicas auipicatua est Quemadmodnm
autem (ek quo oontinuatio laborum indetaa appaivt) aulas non v!ri>
tavit, nisi ad sereniarimoi principet dementisrime accersitus, ita illo>
rum mandato obtemperavit et aliquoticfl oonij)aniit, inprìmis cum
a. 1682. cum Epìfcojyo Tmeimy legato pontif., de negotio unionit
inter Protestantes et Komano-Catboitcos eermonem conferret. Etiam
sereniss. abbatissa Quedlinburgenrifl consiliis b. nostri Baieri gae;>e
est usa cjusquc cx[K'ditionetìi semper elementissinie ^pprobavit. Ex his
quilibet colligcre potest, quam fidelis et Deo et principihus fuerit.
Acccdit, quod .suepe decani et tribus vicibus rectoris munere ca dextc-
ritate et prudentia functus sit, ut de ipso longc lateque pcrcrcbuerit
fama. Quare cum Halae Saxonum academia nova plantaretur et
a. 1694. inauguraretur, b. uoster a serenissimo fundatore professor
theologiae'primarius primusque rector clementissime vocabatur, quam
▼ocationem etiam, aereniesimìs aeademiae Jenenns nntritoribua con-
aentientibas, seeatus, per omne offici! novi tempue fidelem ac pradeo»
tem Beaa pcaebuit' usqne ad annnm aeq. 16d5., quo a eereniaa prin-
dpe ac domino, Dn. GftnKebno £bierfo, duce Sazoniae, J., G. et M. etc.,
Yinariam revocabator, ubi eonmKarw» eeetesioatàma, ùomeiUmator aufi-
eus «tij>rmt(«, mperintendenB gmeralis, nec non ad D. Peiri et PmM
pasUir primarius constituebatur; 16. Jul. igitur ad Vinarienees se rece-
jMt, d. 21. ejued., IX. nim. post Trin., ordinatus et praesentatus est»
sed propter adversam valetudinom concionem praeparatoriam seu pn^
oemialem, ut sic nomlnem, XIII. post Trin. demum habuit. Matii-
monium ejusquod attinct, conscnticutibus utriusque parentibus d. 31.
Aug. 1674. nuptias Jenae celebravit cum virgine lectissima Anna
Catluirina, summe reverendi D. Musaei, saepe laudati, fìlia secunda,
ex qua sex fìlios suscepit, quorum tres in prima aetate denati totideni-

Digitized by Google

M. JQH. OAflP. ZBDMRltl

qae np. M. Johannes WilhebMiSf inclytae fiuiultatis philofloph. Jenen-
BÌ8 h. t. adjunctus, genuinus b. parentis aemu1u8, Jahann. JacofnUf
medicìnae Doct. et Pract., jam Noribergae degen8, et Joh. David,
phil. Mag. et theol. cultor, adhuc in vivis sunt. Quemadmodum
autem veruni cliristianum eum fuisse constat, ita et crucianum verum
esse oportuit. Deus enim crucera ex adversariorum teVis corporisque
gravitatibus cornpositam ipsi imposuit, nam non solum a nativitate
statini imbecilli fuit corpore, ut ex supra dictis patet, sed morbi quo-
que vebementiores eum saepe macerarunt, quod praecipoe fiebi^
ft. 1691. d. 24. Oetobr., quo tuorli eiat prozimiu. 8Ìo etiam eum
academiae IVideridanae iwledioeret, a. np. 1695., ex eolica et eal-
oolo aeerboa percepit doloiw, eumqiie Vmariam yÌx aalutanet, dokri-
bas arfthriticis Tagis eoorlmtieu Tehementer affligebatmr. Et qnamT»
leerearì inoeperit, ita ut maneri luo ad breve tempns pneeaae potii»>
rit, inconstans tamen fuit yaletado, liquidem 11. Oeikobr. febre ca-
tarrhali laborare coepit, cui licet excellentissimi parìterac experientis-
aimi medici opUma opponerent medicamina, nullam tamen illonim vim
inropter roetamorphosin febris catacrhalis in malignam continuam sen»
•tt, quare corpore et sanguine Salvatoris sui, tanquam optimo viatico,
fruitus, d. 19. menais et anni dicti, bora aeptima vespertina placide
obdormivit.

Tndatofl et ilÌ«Bertationes, qnas typis exscribi eaniTit, sunt

seqnentes:

TBACTATUS IN QUARTO:

Oriiudliche Erweisung und Vertheidlgung dcr relnen Lohro von der Noth-
wendlgkelt des gluubigen Erkanniniìsses Christi, wie auch von der Noth-
wendtgkeit und Kraflt des Mnssorlichen Wortes Gottes nnd Sacraments
der H. Tauffe, widcr die heutlgen Irr-Gelster odor so genannten Quacker ;
samt eiiier iu der Stadt-Klrchen zu Jena am andern Clirlst-Feyertage ge-
haltcnen Predigt etc. 1681.

Collatio Doctrluae Pontlflciornm et Frotestantium a. 1686.

CoUatio Doctrinae Quakerorum et I^tcstantium, una cam Hannonia erroram
QMkeromm et Heterodoanunun alioram. 1694.

IN OCTAVO:

Compendiam Theologiae Homileticae. 1677.

Compendlum Theologiae Posltlvae, edit. a. 16M. 1<I91 et 1694.

Griindllche Erweisuiif;, dass Luthcrus, und die cs mit Ihm gehaltcn, wndcran
der Treunuii;:; dor Kircheu, noch der ilinen beygemessenen Ketzereyen
BChuldig 8i!yn etc. Hall. 1G91.

Compendlum Theologia*! Monill.s. Jen. ICOS.

Compcudium Theologiae Exegctìcae. Jeu. lGd8.

Digitized by Google

YltA JOB. «m. BAIBBI.

DISBSBTATIOMBSt

«. ItMotapktooé:

De pngna Affectavm et Rationis. Altdorff. 1667.
De Scicntla et Iin^orantia Peccantium. Jea. 1670.
De Mixtora Yirtutum et Vitiorum. 1G72.

Qynopeeos et Examinis Theolo^ae BntliiialMtMriim reorattonim seu QiM^^

rum Dissertatioucs v. :

1. De Principio Theologiae B«vel»tM. 1682.
S. De Principio verae cognltlonls de DEO. 1688.

S. De- Consistentia et Harinonla RcvelationiltiiiiiMdiMta cmm ScrlptOiae 8.
aliorumque mediorum usa etc. 16d6.

4. De Nonna «t Jadioe co n troye r rtaram DoetrInM fide! et rnonun» pitor.

1691.

5. De Norma et Judlce controversianun etc. posterior. 1691.

Decas dispp. tkeolug. in acad. Jenensi habitaruni recusa
a. 1695. continet dispp, seqq.:

1. De Auctoritatc Concilli Nicaen! primi et oecuilieillct elc 1871.

2. De Concilio Gamallells Act. 5, 3H. 39. 1680.

8. De Faalo Samosateno, ejusque hacresi, examinc etc. I6H0.

é. De Impanatone et Consubstantlatione, Pontiflciomin et Aefonnatoram

quomndaro accusationibus opposita. 1677.
6. De agone mortls. 1083.

6. De Fnteguata Vitae aetemae cootr» G. Keitluun Quak. 1684.

7. De Pra^stn aetemae damnationte. 1884.

8. De Statu et Ubi animarum ad vitiim naturalem rursus ordinatarum. 1681.

9. De Regno Eccleslae glorioso per Cliristam in his Terria erÌgendO| contra
Chillastas etc. 1678.

10. De FUte, ChriBto redennte tIz iiiTentonda ez Lue. 18, 8. 1686.

Beliguae disseriaiiones juxta seriem annorum aunt seqq» :

Bzamen Dialogi ErbcrmannianiinterLiifliemiii et Alluni. JProXitentfo. 1678. •

Fraet. D. Sebatt, Ifiemanno.
Bnmen DIalogi Erbermannlani Inter D. Job. Muaenm et PhUeeopham

Slnensera. 1(574.
De Universalitate Gratiae Divinae ad 1 Tim. 2, 4. 1676.
De falso iactata dignltate et potestate Roroanorum PontUleam tempore

Justlnlani Imp. contra Am. Com. a Belderen. 1675.
Synopsis Theologiae Nat. collatac cum Revelata. IG76. (Inaug. M. Henrici a

Lithe, Fast. Eccl. Onoldo-Brondotb, et OvM. C!9lW<fef.>
De Principio Theologiae. 1678.

Dleenssio Argumcntomm Nicol. StenonLs, prò deserenda Religione Lntherano-

Evangelica et amplecteuda Ponti (ìcla. H^s.
De Purgatorio Pontlflciorom, utrum ex 8. AugusUno probari possit? coatra

Anonjrmitm (Nte. Steaonem). 1678.
De Quaestione, Utrum Pontificii, an Nostratcs in Religlonis negotio, conaden-

tiae suae rectius consulant? contra Anonymum (euudem). 1680.
AvdInMMW VindManim, prò legittma vocationc Minlstvoram Bcelesiae

nostrae contra Pontif. IfiSl. (Innug. M. VelthtmiL)
De Superstitione seu Vana Observautia. Hi62.

Digitized by Google

M. JOB. CA8P. ZBDMBBI

De Peccati Origin. Existentia et Esscntla. 1683.

Suinraa Conclonum Christi Matth. 4, 17. et Marc. 1, 16. 1688. (Inaug. Joh,

Mart. Coleri.)

De Peste diurna et nocturna ad Psalm. 91 , T>. fi. 1G83.
De Usu causae Mert'nlis in Controversiis Theol. 1084.
Scrutiiilum Scrutatoris, contra AnoDyra. Poutif. 1C86.
De falso ìactata perpetua luce et visibUitate Eodesiae, contra Anonym.
Ponti!. 1885.

De Propagationc fldci vim armorum, a praxi Eccleslae allena. 1686* •
De Stata pie def unctoriim paclUco ex £sa. 26, 20. 1686.

De Termino Vitae. KiHG.

De Conncxione Fidei et Operum. 168(5.

De Propag. Fidei per Bevelationes flctas, a praxi Ecdeoiae aliena. 1686.
De Ministrili Ecclesiaram Ang. Coni* lite TOcatis et «wdtatatìs eontra Fontlf.

168(). (Itiattg. M. David Bvgpéit, Erjftì&opei. Bw, et 8$nnr, Morite* Oraobr.

a Sacris Aulicis.) ^

Tlepì Xarpyla^ ?ioytK^c, ad Rom. 12, 1. l(>87.

De .Iure et Privilegio Primogeni tu rae ex Gen. 49, 3. etDent. 21, 17. 1687.
De ViHitatlone Gratiae Divinae ad Lue. 19, 44. 1687.
De AflbctaiitilMia Faroehiain ex I TIm. 8, 1.

Jeans Chrlatus solna atqne nnlcne Sacerdoe et «aerifldnm^iatoriam MondL

1688.

De Provida Dei cura circa peccata hominum. 1688.

De Flagfllationiltus Foiitiliciis. 1(;88.

De Statu Exinanitioois Clirìsti Qeaìfitpùirov. 1688.

De Feceantìbufl ad mortem, an prò iis orandnm eit? ad 1 Joh. 6, 16. 1688.

De Difforentiii Dìspensationis et Tolerantlae in Caoala Ecdesiasticia, praeeex^

tiin.MatriinoDialibus. 1G88.

De Metliodo veram Ecclesiam Lumine Bationis inveniendi, contra Script. Bz>

Calvinistam Pontiflc. 1688.

De Raptu Cliristi In coelum ante sneoeptum monna Froplieticnm, contra SocU

niauos. 1688.

De Sacerdotio Chrlatianomm Keglo ex 1 Fetr. 2, 9. 1689.

De ResistcnMa Hominum malitiosa in opere converslonis. 1689.

De CbrÌ8to praedicante in Inferno, ex 1 Petr. 3, 18. 19. 20. 1689.

De Adoratloue Ciiristi sccundum Humunam Naturam e FUUp. 8, 9. 1690.

De cognitione DEI et Ciiristi, ex Joli. 17, 3. 1G;»0.

De Praedu Robusto ereptn, ad Esa. 41», 24. 25. 1690.

De Religione Magna Ronianensiuin. 1691.

De Omnipraesentia Christi »ecundum Camem. 1691.

De Regno Cbriatianorani Splrlttiali ex Apoc. 1, 6. 1691.

De Vaticiniis per ignorautiam et Prophi^iia fortnitìs. 1691.

De Lege Evangelica. 1602.

XpurroÀoyia Johannltlca e Joh. 1 . 1698. (Inaug. M. ChrMoph. iSItcwiuler.)

De Scrutinio Fidci et Ciiristi in nobis, ad 2 Cor. 13, 5. 1G92.

De Nazarenis Cliristo, Christianis et Haeretieis, ad Act. 24, 6. 1692.

De Diiectione DEI in nos efTlisa, ad liom. 5, 5. 1692.

De •itvtSvrrùx'ìtoi JudaeoruTO, ex Joh. 7, 27. 1692.

De Aqua lustrali Pontiliciorura (vom Weih-Wasser). 1692.

De Ambitione Haeresiura Causa. I(i92.

De Coaflrmatioue cum Mundo fugienda, ad Bom. 12, 2. 1698.

De Asramttone Semtnls Abrahae, ad Ebr. 2, 16. 1693.

De Justlflcutioins et Rcnovalioiiis \( xu et biscriniinc, ad 1 Joh. 1,7. 1694.
De Cliristianoruin Migratioue in Oppidum Peliam immiueute Uierosolymorum
excidio. 1694.

De Habitu Mortis v.t Kefloneottoolf ChrIetI ad Juatiilcatioinem soatnun» ad
Som. 4, 25. 1694.

VITA JOH. OOIL. BAIBBI.

In academia ffalensi prodierunt hae VI,

De *Aóvvnfilg. implendl Iflgvm. 1694. {Inatig. X. Wòljfg. MbUX. BltMtir^ XUet.
Brandenb. Inspeetore et Pcut. Ai, D, Ulrie. Hai. eteJ)

De EfQcacia Ministcrii Eccles. per malos admi Distrati, ad Art. Vili. Ang.
Conf. 1694. {Inaug. M. Joh. Mich. Langii, Pwt. Vóhenttrus.)

De Controversiiis inter Chauvinum et Urignyum de Religione Natnnli aglt^
tis. 1694. (Inaug. M. Joh. Mich. Frane, Buddéi, Fr. P.)

Minister Evangellcus rlte vocatus. 1694.

De Monarchianis ADtitrinitariis Autiquis et Recentioribus, ad Art. I. A. C.
1606.

De Tnuisita ab uno estremo ad altemm In rebu TheoL 7%e$tB IS. 1686.

^iorum seripia, mb praesidio Baieriano publice ventilata^

mni:

B. Martini Chemnitii .Tudlclum de Controversiis, qimo superiori tempore

Circa quosdam A. C. Articulos agitatati suut, deuuo editum et Dispp. XII.

pertmetatnin. 1676.
B. Joh. Ernesti GerliardI Syllo^c aduin Tlu ologicarum, denuo prclo ac

Dlsquisitloni publicae eabjecta a M. Joh, Ernesto I. £. F. I. N. Ger-

luutdo. 1691.

Digitized by Coogle

Digitized by Google

SERENISSIMO

PRINCIPI AC DOMINO,
DOMINO

ì R I D E R I C 0,

Birci SAZONIAE, JULIACI, CLIVIAS AC MONTtUM, LANDOBàVia
THUBINOIAB, MABCHIONI MI8NIAB, PRINCIPI GOMITI HBNNS-
BBRGIAS, GOMITI MARCAE ET KAVENSBUBOI, DTHASTAB
EAYSNSTEINU £T TONMAB

PRINCIPI AC DOMINO

MEO CLEMENTISSIMO
VITAM £T FELICITATEMI

SERENISSIME DUX,
DOMINE CLEMENTISSIME.

Permitte serro tao, qui in umbra aoademiea riiam
degit, ut te prìudpem, augusto imperio praeditum, ad

literarias operas spectandas invitare queat. Neque enim,
dum in excelso aetatem agis, miisarum officinas fastidire
soles. Neque animani tuam sublimem ita occupare pos-
sunt regiminis secala ris negotia, ut non ea quoque, quae
ad scholas, praesertini t);; ^eoaei^eiag, pertinent, in par-
tem curarum veniant, quando tuìs auspiciis non ininus,
quam caeterorum 8ERENISS1M0RUM NUTRICIO-
RUM, academia haec lioreni suum ac felicitatem se de-
bere, quotidie profltetur. lledeunt per te in luceni et
novo velut spiritu anima iitur veteruni ac praestantissi-
morum ecclesiae doctorum vasta volumina, quae tuae
quoque pietatis ac utya>M7tpe7tdag monumenta futura
sunt, aere percnuiora, et nec innumerabili annorum serie
diruenda. Ego vero, qui nec laudem ingenii, neque am-
plitudinem eruditionis ac merìtorum, nec molem scrìpto-
rum illomm asseoui possum, praesentem tamen lìbellum
TUAE SERENITATI, DOMINE, offero, non quo me-

Digitized by Google

DBDIOATIO.

reri me quicqiiam posse confidam, sed quo TIBI me
totuiri debere tester. Xeque, credo, vitio vertes, si, quid
consilii ad hunc ausuni in animo meo fuerit meque per-
moverit, apertius exponam.

Quatuor ac decem abierunt anni, ex (|uo parenti
TUO, Ernesto Pio, gloriosissiniae et in omnem aetatem
perennaturae memoriae principi, dissertationem historico-
theologicam, vindicandae innucentiae atque auctoritati
Concini Nicaeni primi et oecumenici, a criminationibus
Danielis Zwickeri Monarchiani et Cìaristophori Sandw
Ariani oonscrìptam, atque in lyceo hoc J^nensi disquisì-
tìoni publicae expositam, humìUìme obtuli; gratìam
autem ac benignitatem laudatissimi principis, ex voto
quidem, yerum ultra spem atqùe dignitatem meam, plane-
ìnsignem ac singularem obtinui, ita ut non solum tenue
istud pignus devotissimae mentis meae clementìssime
acceptum esse, sed mearum quoque fortunarum incre-
menta mìbi promitti, mox intelligerem. Ac factum est,
ut prìmum quidem de professione theologìae extraordi-
naria mihi demandando agitarentur, et cum SERENIS-
8IMIS hujus academiae JSUTRITOEIBUS caeteria
communicarentur Consilia, postea vero, interveniente pro-
fessorìs ordinarii, nunc (ioxap^rov^ B, SebastUm. Niemamiy
ex hac academia ad supremum munus eoclesiasticum in
ducatu Slesvico-Holsatico obeundum, discessu, ex con-
' sensu libero atque auctoritate communi omnium SERE-
NISSTIMORUM XrTRIClORUM, functìo ab ilio re-
lieta mihi committeretur, qnam, divina gratia vires animi
corporisque imbccilles roborante ac per varia rerum dis-
crimina, velut porrecta manu, me ductitante, nunc per
annos prope duodecim sustineo ac, licet non sine intirmi-
tatis meae conscientia, fretus tamen divino auxilio atque
eorum, quos Dei vicem in terris gerentes veneror, tutela
et favore, opus vocationis, licet non ex asse, tamen fìdeli«
ter animoque ob gravitatem muneris ac sensum pericu-
lorum quotidie solicito, prompto tamen simul ac lubenti,
facio.

Ab eo autem tempore, quo provinciam hanc suscepi,
mox equidem a seniore tum temporis collegii theologici,
meoque socero, Johanne MiisaeOy rCì vDv èv àyioigy nego-

Digitized by Google

urdicatio.

tium mihi datum est conficiendi compendium quoddam.
theolotriae positivae, quod abs TUO, SERENISSIME
PRTNCEPS, PARENTE, tuiic superstite, jam beatis-
simo, prideiii jussus esset, ut vel ipse illud ooiificeret, vel
alii, juxta forniam docendi a se frequeritataiii, elaboran-
dum coiinnitteret. Ac me quidem, fateor, absterruit
aliquandiu àb hoc opere, praesertiiu luci publicae expo-
nendo, non soluni laboris ipsius ratio, qui, quaiuvis tiro-
cinia theologiae continere videatur, revera tanien eo
«pectat, ut, quod alias philosophus dixit, principium sit
dimidium totius^ veruni etiaiii, quod, ad saeculi nostri mo-
res atque aliena exenipla attendens, intelligerem, vix
aliquid ita solidum ac limatum edi posse, quod non in
alìorum censuras incurrat ac in roaterìam augendarum
litìum oonvertatur. Ne tamen deessem inunerì meo et
«ocsede&ti eommilitonum nostreram desiderio, coepi in
lectionibtts pubHcis proi>oneTe compendium theoloeiae
positivae, paucis qoaternionibus còm^rehensum. ^ Nuno
tandem, post annos quasi decem, cum interea multis vici-
bus ad illius filum duoendi mihi esimi sacri studii culto-
res, predbtts iUorum locum dedi, qui partim sterìlem
descnbendi laborem declinare volentes, partim errores
calamomm, quos jam alii, qui deecrìpserant^ admisisse
videbantur, multiplicari magis, quam agqosci semper,
^udicantes, monuerunt, ut, quod semel usui academicae
juventutìs deatinatum esset, mittendo in compendium
labori, typis committeretur. Itaque secundis curis et
cum ubenore explicatione eorum, quae antea thesibus
ac notis paucis et brevibus continebantur, in lucem edere
decrevi.

Sed cum simul intelligerem, b. Musaei nostri in hoc
studio labores adeo non cum corpore defuncti ex oculis
hominem aut mentibus excessisse, ut non potius multi,
ad hanc academiam concedentes, patronorum suorum
consiliis aut hortatibus nixi, postularent, ad scripta viri,
quae exstent, sese mox deduci ejusque doctrina plenius
imbui, non abs re fore existimavi, si in hoc theologiae
positivae compendio quasi summam quandam eorum ex-
hiberem, quae laudatus doctor in scriptis variis- sparsim,
prò diversitate argumentorum, quae tractabat, tradide-

Digitized by Google

ZIT

dsdicaho.

rat, ita ut hac ratione praepararentur animi juvenum ad
accuratiorem tractationem theologiae positivae, ipsi stu-
dio polemico, quoad varias cum variis sectis controver-
sias, Deo ju vanto, non parum servituram. Quanquam
nec negare possum, semper mihi displicuisse morem ilio-
rum, qui aiienam operam in suae laudis materiam con-
vertore malunt, quam, quid aliis et quibus debeant, sin-
cere profiteri. Ego vero pietatis lege me devinctum ae
persuasum fateor, ut insignibus b. Musaei non de me
tantum, veruni de ecclesia nostra ac re literaria meritis
publicura quoddam gratitudinis signum statuerem, prae-
sertim cum scriptis illius àveìihòtoig, ex voto mulU^rura
ac celebrium virorum in luoem dandìs, impedimenta
quaedam hactenns obstìterint, praesens autem opella
nostra evulgandis, quae adhue latente b. Musaei serìptia

Smemissa, non tam imimum, quam facultatem reddendae
vriTU^xL^i^Gsiòg mihi defuìsse testari queat.

Oaeterom addidi quoque in notis compendii hujua
nomina et loca, nec raro verba ipsa theologorum nostra-
tìum vaiiorum atque òp^oòo^las laude florentium; unde
Gonsensus eorum oum nostrìs et his, quae b. Musami» jam
ante docuerat^ cognoscatur. Quanquam enim contentua
esse poteram, s. Scrìpturae dictis et ei superstructis ratio-
nibus theologicis sententias ipsas firmasse, modos autem
loquendi, seu scholae academicae terminos, materìae sub-
stratae, quam yocant, congruos et ab heterodoxo sensu.
aut collusione cum adversarìis alienos, ostendisse : quia
tamen et concordia doctorum unìus ecclesiae, edam quoad
ea, quae non ingrediuntur fundamentum fidei, sed ad
quaestiones annatas, qiias appellant, vel ad usum termi-
norum ac phrasium pertinent, jucunda est cognitu atque
aliquando utilis, et praeterea novitatis ac singularitatis
alfectatae non solum culpa, sed et suspitione carerò
cupiunt boni, ideo non defugi operam illam, qua aliorum
doctorum cum hac docendi forma ó^oòo^la monstraretur.

Accipe igitur, DOMINE CLEMENTTSSIME, SE-
RENITATI TUAE dicatum humillinie libellum, qui
cum auspiciis beatissimi atque immortalis memoriae
PARENTIS TUI eique consecratus prodire jampridem
debuisset, nunc sero ad TE, FILI UM tanti principia, et

Digitized by Google

DSDIOAnO.

successorem dignissimum, tendit. Et quemadmodum
non minore gratia, quam is, me indignum dignatus es
hucusque et fovisti et recreasti : ita porro tutela TUA
ac munificentia frui permitte. Deus, cui anima TUA et
res omnes curae sunt, quemque prò salute TUA devotis-
simi pect<ìrÌ9 precibus invocare non desino, vitam ac
vires semper vegetas, regimen felicissimum, domum
florentissimam, et quicquid principis Deo dilectissimi
vota optare possunt, ex divitiis inexhaustae bonitatis
suae largiatur!

Scrib. in academia ducali Sazo-Jenenai, die XIII.
Martii, a. Ghr. MDOLXXXYI.

SEKENITATI TUAE
ad precea et obseqma hvmiUima dtditisaimus servus

JOH. GUILIELMUS BAIERUa

Digitized by Google

LECTOBI BENEVOLO

gratktm^ mUtrieordiam et pacem a Deo PcUre et domino

nostro Jeau Christo

precatiir

JOH. GUILIELMUS BAIERUS, D. •

Quod anno superiore LXXXVI. priraum in Incera emisi comperi-
dium theologiae posUivae, inde anno XCI. secundis curis auctius ed idi,
jam tertia vice sisto, non solum a mendis typographicis solicitius pur-
gatura, verum etinm indice rerum verborumque locupletatum. In quo
quidem posteriore negotio operam mihi vicariam, scd merito laudan-
dara praestìtit vir perquam reverendus et clariasimus Dn. Henricua
Chrìstophorus Ludwig, ecclesiae christianae Rudolphopolitanae in illu-
stri Illa comitum Schwanburgicorum sede diaconus bene merentissimus,
amieuB noster miiltis nominlbi» odendus; qui, cum olim ad pximam
editìonem inter oommilitonfis alÌM me ezdtaaset ipsoque compendio
hlMStenue ikmiliarìter iisns easet» tanto promtior etìam Ihit, nti prae
aliia aptior, ad parandum indicem aocnratum, qnem et aine ftatidio
confedt et naibus alkrum oSért Bapetayit autem profecto apee no-
atras divina bonitas, qnae libello buio, neo ampio, neque ad fiuBtmn
aut delicias aut detrimentum aUorum oompoaito, sed ad sincerìtatem
doctrinae fidai academicaeque paediae cultum aenrandum tuendumque
destinato, fautores bene multos largita est, quos egomet mecum habi-
tans, et partim ignarus artiura, quibus emendìcari snffragia aliorum
atque applausus sulent, partim religioso timore ab illia alienatus, vel
quaerere vel obtinere non potuissem. Factum tamen est, ut non solum
repetitis vicibus cum studiosa juventute academica, privatorum colle-
giorum sociis, tractandum esset, sed etiam disputatiouibus publicìs
trìginta subjiciendum hoc compendium.

Gai quidem posteriori instituto occasionem dederat nobiliasimus
et doctianmua Dn. Juatua Cbriatopbonia BoebmeruB, Hannoveranua»
a. theologiae tnno apud noe cultor, praestantìasimia aooensendus, cujus
ad praedara quaevia non minna fòlioiter enitena, quam natuiae bene*
ficfo aptum àtque a doctrba inatnietum ingenium hia etiam exeidtiia
petfici Toluit; quemadmodnm j^rognunma noatrum, bio aDljectam,
quo tane ad diaputationea audiendaa juventutem academicam invitar
bamua, etiamnuno teatatur.

Digitized by Google

PBAEFATIO.

xvu

QmuBvìa enim» ezeonte timo ilio, divina idmiiiì me In morlnim
Tilwmentem conjaoerit, ao non aolam opeia Ola dupotatom inhibita
lantisper, ted et spee vitae noitiae longioris in mea paiitar atque ami-
oonun mentibni odUapaa iberit: pìaeuit lamoi Deo, ik i» r^aourov
favdEnw è^fiùaaro ^/tàc, uti ad alia muneris negotla me lednoere, rie
effioere amai, ut et illud curriculum emetiri poteem, in quo etiam ac
lam frequente cum ielectiiex doctiore juventute antagoniitissexagiDta
oertamine ad finem uique adeo probatum se dedit Bochmerus, ut vivida
vis mentis ejus atque in expondendis solvendisque dubiis olyectis prom-
titudo ac dexteritas cum eleganti modestia sodata, non innotesccret
Bolum conflucntibus magno numero studiosis, sed et animoB ad egregia
cooamina, velut signo elato, accenderet.

Distractis autem conipeudii exenjplarihus utriusque editionis, cura
tertia paranda essct, non tam novis accessionibus extendendani lume
putavi, quam secuadae couformem reddendam. Equidcm ot causam
dederat nonnemo vindicaudi assertiones duas, quas cum b. MuBaeo
oommnneB habemus, ipse autem nuper admodam utroque nomine
b. doctorì dicam Kripùt; alteram acilicet de regenenlAime ò^aahm a
(hrìttìcmit pamUUm ffemtmm, ted anU hapUmmum morU deeedmtiim,
tlt^nm de ^fieocM Scriptum

ad produoendoe Buperuaturales dfectus divina virtute elevato. Quuad
prìorem perhibet, Musaeum putare^ quod pia txmtum sii iUa optnto, qua
datmiur, Dnm m m/antìbm parentim fidelium, deeedentìbut onte bapH»-
mum, regenmUionem cui fidem abraordinarie operarif quodque ea ex Ucri-
ptura et veHw Dei probari non postU, Ad poeteriorem refert, quod hac
phrasi, scilìcet Scrìpturam sacram devari Dei concurmi mipernaturali ad
aasensum sui per «e immediate cansandum, usus fuerit Musaeus, quodque
naturam et propriam vim verbi praedicatì noìi mjjicientem ad conversio-
nem hominis produceìidam, docuerit, utpote quoniam sit iìistriunenium co-
operativum slve etiam caum iìiatruiiuntulis, cujus via seu ò vva/u^ nativa et
propria, qua in effectum infiuere pomit, sit ìgnobilior, quam ad effectum
produccìidum requiritur, nisi accederei Spiritus iSandi opercUio. Ita du-
plici nomine b. Musaeum iTcpudu^iai postulat. (^uo minus autem in
big oensuns examinandis noTam opeiam ponendun eme putayeiim,
latio est, quod, utriquc jam in nostro compendio primae et Mcundae
editioius ftctum eue iatìe, deprebendo. Nam de infimtibus parentum
fidelium, abtque baptiimo deoedentium, part. IIL cap. de bugptìmo,
quod in prima editione nonum est, alteia dedmum, § 8. not. b. oetendi,
b. Muaaeum non negare, quod regeneratio borum in£uitum per gratiam
extraordinarìam ex Scriptura probari poarit (neque enim dicere, eoe
de ea tpan non dufrtom, nìai spai Aindamentum in xevelatione divma

Digitized by Google

XYm PKAEFATIO.

Seriptnrìs comprehens agnoioeret); led loqui emn de certo modo
egeodi et legeoeiandi eoe per gratìam eattwordiiìaimin ; de quo modo
nihil detennJiifttiim inventet in Scripturis. Atque haec cam ex noetris
illit, tam ipiiiu b. Miuiei diaounibiis aatis cUur» enmt, prout et alita
niliU ftequentiua eit in theologia, quam ut tò Brt eradendnm ené di-
oatnr, lieet rò it&^, aut quomodo quid fiat, tanquam non xerelatum,
non aequè oredatnr, Ne dicam, quod censor ipse eodem loco, quo
Musaeum impugnai, scribit: Qua via d quomodo Dem tat ìg^aintìbu»
aUquid fadat, nobis ita est obscurum, vi non ntsi pauea de ipsorum regene'
ratione et ea fere non mleìlecta loquamur. Ad posteriorem accusationem
quod attinet, patebit ex conspectu compendii nostri, cap. II, prolcg.
§ 39. nota m., non tam b. Musaeo, quam antecessoribus ejua, viris
orthodoxis ac de ecclesia Christi optime mentis, D. J. Majori, D. J.
Oerhardo et D. J. Himmelio, quorum in consiliis Dedekennianis signata
vestigia is secutus est, imo ipsi Aug. Confessioni et Formvlae Coìicordiae,
denique Z>. S. Gladio, O. Cundisio, Oir. Oiemnitio, J. E. Gerhardo,
C. SdìluesseUmrgio, Th. TkumnàOf et (heologi» Lubeeensibwt Siaiab, et
lAmA. dieam ierilil, quando ab omnibut iUit diaerimen Dei H «erò» 9««
aut Scriptuiae a., tanquam eouioe prind'palM et indnmenitiàUf et quod
virtus Illa infinita Dee quidam ut eiaentialis, verbo autem, quod non
est ipee Deus, led xpo^paòt, non aeque easentialis et propria
ait aut esse poarit, eolicite inculcatur. Licet enim ex adverso dicatnr,
non Um indrumenìlum eue (verlium Dei) 91101» medium, ai vèUmim àxpt^
fi*fXoytJvi attamen nec theologoa memoratoa neglectae àxptfioXnflai^ ac-
euaandi causam vidit b. Mv»aeu»t neque noa yidemus; praesertim quod
Sili in certamine cum EDthuaiaatìa terminum vrgani aut «uAtananti
gravibuB ex cauaia retinendum eaaei monuerunt, uti nos indicavimus.
De elevatione Scrìpturae videri possunt, qnae p. 138.*) (prius p. 143.)
habeutur, ubi et sensum phraseos genuinum, et consensum b. Ger-
hardi et b. Chr. Chemìiitii exposuimus. Speramus etìam, censorem
illum, bis observatis, quae fortassis hactenus non vidit, benignius de
b. doctore nostro judicaturum. Tu vero, lector benevole, bis, quae
bono animo scripta exhibemus, ita utere, ut infirmitates humanas ab
homine alieuas non esse, quae vero recte dieta sunt, in Dei gloriam
converti debere memineris ; cujus gratiae te una mecum pie commendo^
Scr. d. XXIX. Decembr. anno Chr. JSiDCXCUI.

*) sci. editionls tertiae.

Digitized by Google

JOH. GUILIELMI BAIERI

2TZHTH2EI OoNCiLn HnsBOSOLTMiTAin

Aelor. 15, v. 2, et 7.

PBOeRAMMA DfYITATORinM AD DI8PUTATI0NES PUBLIQAS

THEOLOeiOAS.

Quo major eit dignitas primi illiua oonoilii, quod apoetoloram ■
aatete in ili» nmtre eooleeiarum, HieratolymiB, oelebretum fbit, hoc

ma^ operae pretium est, considerare m^-^/jv^^tv istam, quae partim
occasionem dedit habendo conoUio, partim in eo jam inchoato loeam
habuisse legitur. 8cilicet jam pridem Antiotchiae, Lucas roemorat,
ortam fuisse aràaiv xa\ no^yj-rr^^Tt'y onx òkiyr^v^ mìit'wnem (uti vulgo ver-
titur) et disqìmitionem non parvam, cap. 15. Act. v. i?. , et porro, congre-
gatis apostolis ac presbyteris, ut dispicerent de uegotio sibi objecto,
raentionem facit -ok)S^<; ffuZr^zrjfTetu^ yevimé-^r^^^ V. 7. Quamvis enim
priore loco vulgatus interpres solam rrTa<r.'v, non itera (TuZrjrr^ntj legerit,
J'actam seditionem non. minimam, dicens, veterum tamen codicum Grae-
corum atque interpretum orientalium consensus voces ambas conjuDgit,
et ex pontificiis quoque Eramnm ao BorMomoeua Fetri posteriorem
▼ooem neoeMario hic legendam judicanmt. Est autem mjZrjrrjatq Tal»
gate quidam, v. 7., emtquitUiù, velut ad literam vocum rimpHcium.
Emmus, Ariat Mmtanu», Beta, fiUbiwKta, aliiqne dùoeptalionm aut
ditgwmiionem magis Latine et ex nen leddiderunt Beote etiam Mar-
tìnm in lexioo: «uC^rtry, ait, eun in f/entìWm 9erip^ofibm tum m novo
iukmento de dtqwtaltoiu&ifi, eoIIaCHMHbits, o^uondb aUercaHmiìm «nir-
potor. li outem Xirfmii non ed eonquirere, Sed ut citati TecBUS utrìua*
que ex cap. 15, AeUn^ rationem distinctam habeamni, primam quidam
Videndum est, quo sensu dicatur «Ta#<« xal <ruCi;ri;<rt? ytvofiévi^ rù llaóX<{»
xaì Tw liap'^à^a. Irdatv sedUimeM vulgo reddunt auctores et cum Snida
prò bello ìjitestìno habent. Atqui fatendum est, Paulum ac Barnabam
seditiosos aut contentiosos neutiquam fuisse, servos potius Domini, non
pugnaces, sed placido>< erga omnfs, tolerantes malos, cum Icnitate erìidientes
eos, qui contrario animo i^unt affceti : quales Paulus ipso esse alios jul)et
2 Tim. 2, 24. 25. Itaque factum est, ut in inteiprctatione versus 2.
Ador, 15, auctor glossae wterlineari» scriberet, iactam esse fieditionem

Digitized by Google

ntOQRAMKA nmiATORIUM

a Judaeis contra Paulum et cantra Barnabam. Erasmm etiam propterea
ffuZrjtrjtTso»- vocem a vulgato oraipsam voci ar>'/.T£<»- juugeiidani putat,
quia aiioqui nm quadret, quod sequitur, ciini Pattlo et Barnaba. Sed quia
in textu diciLur, factara esse ardavi et (Tu^ijTr^nty illara rtù Han/.uj xaì rip
Baft'jfifìa T.fiò^ anroh^, adversus illos videlicet, de quibus v. 1. dicebatur,
quod venerint a Jiuìaea, non autem, quod facta sit aÒToj^ (Judaeis,
sive a Judaeis) jr/>ù? ròv tte^Xa» mi ré» liapvu,3av ; propterea jara olim
alii cum piona «mlùiam reddiderunt* fiictam Ausile iUam a Pmb> ti
Bamabaf eonira tfibs, qui haeo dùsébaiìt (nimirum: niH
r&u Mm$, nm potatiè mvari v. 1,), Et Oaspar Sanctitu in h. L
pag. 287. scrìbit: Paulo et Bamabae (nomina intelligit) ta datiiivo tunit
diimìuxbenit agentìaperaonae, quae c^pud Latìms $aepim in pau^
(Motivo pomuntur* Quan teium ett, Fiuubm et Bamabam eonlmHonm
mtK^pim cantra eoe, qui eiroumeinoneni necessariam pntabant Ne autem
hac ratione nianeat nut crescat difficultas de culpa seditlonis aut tumul-
tus in Paulum et Barnabam conjìcienda, ideo monet 6anctiuS| aeetòìo-
nem hic nil significare ab odio profectum, sed tantum studium atqtie conatttm
veritatis defendendae contra {mpngnatoruìn rmìtentionem et vivi. Et Barfh.
Petrus Lintrensis ad li. 1. : Hoc vocabuhnn {n-da'.:, quod vulgatuB vertit
seditio) fere in malum mniitur apud LntinoK, et ìudìciì non poteM hic in
Ttwlanx parfem. accipi; qnare non iwciindum unum, mi secìuidnm vim origi-
nationis suae inteUigendiini erit, ut f<it secessio, separatio, dissensio. Eodera
tendi t Beza, qui vocem ardaeioq intcrpretatus est repugnantiam, quasi
Bcriptum esset àa/diffrómoq ; èeditionis nomen autem ntdlo modo convenire
huie loco, judicat. Sed et OomdniB a Lapide, Ludmkm de Dieu, alii-
que non aeditionero, sed eeeesìUmm, dùeennmumnt Utem aat «mtnvarmam
denotali exiatiniant. B. Lutìimtt noster, retenta significatione vul-
gari aeditionifl indeterminate, ratione peraonaram, mentionem fieri ar-
bitratnr ao tantum mZTjnj^tv trìliui Pofulo et Bamabae, Sic enim
transtulit: Da sich nun ein Aufrubr erbub, und Fàulns und Bamabas
nicht einen geringen Zank mit ibnen batten etc. Qìoeeatom autem
ViiMoienuB declaraturì, quod ad senaiim spectet, in testa non ex-
pressum, aeditionem illam ortam esse dicont inter eotwenoe ex Judaeis
et ex gervtatSbmf quorum iUi nUuerint hot prò genuinis agnoseere cAmtòmù.*
Similiter in paraphrasi sua Luca» Odander. Sed et Hugo Grotius m
annotat. : JSi* Jafjvj! (personaruiii, nò ìlanlw, xa) rw HapydjSa) ad noZrl-
Trj<n> pertinente non ad (rrdaiv. Et addit : Pania et Barnahne imposita
necemtas cum illis hominibus disputandi. Nec sane alienuni est ab usu
loqueudi, ut duo conjungantur uoTiiina rerum cum uno verbo aut par-
ticipio, nec tanien illoruin utrurnque aeque s{x?ctet personaiu aut per-
Bonas, quae sequuutur ; eaque ratione li. 1. dici potest, Jactam esse

Digitized by Google

ID DI8FUTATI0IIBS THSOLOGICAS

«rtfffiv, iediHonem, excitantibus Judaeis, more suo contentiosia; facUm
aiitem esie «o^rjrr^rrtv, disceptaiionm nonparvam «iler Faukan et Bama-
barn ab una et illos pseudodoetoiret ex oonvenif Judaeii ab altera parte :
cani tnmiiltiiantibiis bis et jugum legii vel invito popolo impoeitnris
non poeeent Paulus et Bamabas non contredioere, ant dncerìtatem
doctrinae una cnm liberiate Christiana non vindicare. Sìo ergo diece-
ptatio tribuitnr Fknlo et Bamabae, non aeditio culpaUlìe. Et qood
« Lutherus in versione dizeiat, Ukm ant rixam non parvam, nicht einen
geiingen Zank, Aline bis cnm adversariis, id ipsum etiam gloesatoret
non male sic ezpoeuerunt, eine heftige Disputation und óffentliobes
Gesprach; ac ad y. 7. et ad verba, da man sich nun lange mit einan-
der gezankt, addunt : durch Rede und Widerrede sich unter einander
von diesem Handel bosprochen batte. .Tarn cnini ipsius /Tu!^rjTfT£oi- ab
bis viris sanctis habitae fornuim propius conteinplaturi, facile oli.serva-
mus, id actum fuissc, ut primiim quaestio controversa, jxrspicue ])r()pone-
retur; hìnc arcfiimenta ab utraque parte occurrtntia conferrentur atque
expeudereutur. Saueconfusum genus colloqiiii, si niaxinie antagonis-
tis s^ductoribus placuisse dicas, ab hominibus Dei alienum fuisse, faten-
dum est Nec proinde damoribus oertatom, aut dictis male cohaeren-
tìbos rem actam putabimus. Ipsum potius vocabulum mZ^inh idem
esse ac ooBatìs argumenHB et mnientii» per mutuat òderrogaUonu et rapo»'
rione» ditpidaindo diqmd «fujutmv, etiam b. M. ChemnUim obeervayit ad
Mafd 1, !S7, Harm. ev. c. XXX VU. p. m. 604 Ac respondent loca
l^ura JUbral IL eap. 9, 10, 14, 16, coup, S8, Lucae $$. eap,
£4% 1^' AetoT, 6, 9. eap, 9, 29, Nec nià per acddens fit, ut in alterca-
tionem rTr^'^rj-r^nti; degencrot. Ita vero et qiuie v, 2. et quae v. 7. fuerit
dÌ8ceptatio ab orthodozorum parte, jam clarum est. Kec male Ariani
Montanm&d v. 7., magnam illam conquisitionem, quam vulgatus appelli^
verat, expositurus, disceptatio, ait, argumenMiwfXf (fuit) ex vartiè divinae
Seripturae locis et ex rntionibì(s et consequentUs drd urtici a ron.mìeratione gen-
tium et Judaeorum vtriuf^iite popnU cdlatinne. Et laudatus saepe fìartho-
hmaeus Petri p. 390. docet, Judaìzantet* tnnc strenue r<'rt'i.<.*i' prò sua s^eii-
teiitia; Puidum et Bnrnaham non allis mpientibus contrarimn ajffirma,%<f et
rationes Jiidaìzantiuni dii*so!vi.'*Af'. Quibus observatia, in pudoretn dari
potuissent magistri artis novae inter pontificios, praesertim fratres Wa-
lenburgii, qui in method. august. pag. IQS. scripserunt: Pnbatìme» ék
eonsegumiiae non timi «ujSeims yfawdlai w ei ilM m fiàd^ ti in te ipsii eenride-
reatuTf «eposìto oueloriMe supermiitfraK Cftrùfi et apostolorum, quasi soili-
cet eoneequentìm scraper ita m termtnts a Chrìsto, aut apostulis, qui
suam auetorUatem in ibrmandis illis piaetendant, foctas esse oporteat.
Sane h. L B^ulus, lioet apostolus, in illa eoCvi^^ v^am auctoritatem

Digitized by Google

Tm FROORAMMÀ INVITATORIUM

non allegayit. Petrus mxtm. et Jaoobuf , oum caloulam pnebereat
Paulo et Bamabae, non tamen mm nmplidter aactoritatem vargm
deprohenduDtiir; quin potios ventate Scrìptnrae reL teilam., quae in
oonfevo emt, euppotita, probatioaiboa inde petitia et firma oonaequenp
tiae lege agnoacendia inabtendnm atque aoquiescendum eaae monent.
De controversia ipsa» qnae n<m tantum oeremonialis legis aut circum-
Giaìonìa observantìam praecise attinebat, yerum kgb moralia pariter
ao ceremonialiB habitudinem ad justificatioiiemt ideoque observationìa
atque impletìonis necessitatem atque usum, jam non Hcet agere pro-
lixius. Disputationis solura theologìcae exeraplum notainus, qund,
a Banctifisimis viris praestitum, nos raoneat, non esse, cur putemus,
sufficere in ecclesia, si docendo, hortando, monendo homines ad pieta-
tis exercitia ducere aut movere nitaniur, negligamus autcm, quae ad
vindicandam doctrinain coelestem confutandosque errores pertinent.
Aliter profecto apostolis visum esse oportuit, qui exortis erroribus non
arbitrati sunt, silendo, cedendo, blandiendo, aut quaesitu quoquo modo
tranquilUtate et pace aut ìmmunitate a certaminibua, conauli posse
Baiati eodeaiae» aed potiuB diteepMUmemnm^pmnmn ingredi et anatlnere
maluemnt. Ac noatro tempore, jamque in immenaum auctia multi-
plicatiaqoe et Tarìo colore pictia erroiibua, adeo non lioet nobia eaae
otioeia aut eeouria, quaai aua aponte ooUapaurae aint haereaea, modo in
aaceticia pietatia oecupemur et in bia verBarì jubeamua alioa, ut potiua
Inaelitarum exemplo, altera menu aedificare, altera arma geatare ne-
oeaaarìum nt. 6ed neque putandum eat, artem ipaam belligerandi
advenua baereticos immediate nos edoctum iri, quaequc ad statum
controversìarum tot modis variantium, ad np&Ta ^'eódi) adversariorum,
ad dolos multiplices detegendos spectant, immediate nobis revelatum,
aut per nos tanquam iiistrumenta passiva divinitus praestitum iri.
Imo postquam nobis Deus id beneficiì concessit, ut instauratis artibus
ac scientiis liberalibus, velut adminiculis, uti nobis liceat ad enervan-
das haereses ac velut armis suìs conficicndas, ingratos esse udversus
Deum oportet, qui occasionem excolendi animum in tali bus, et peri-
tiam eorum in usuni ecclesiae convertere detrectant. At bene est,
quod nec in bac academia desuut meliores animae, quae quamvis theo-
logiam practicam esse non neÌ9CÌant, imo quicquid est acientiae aacrae,
ad aedificattonem auam aliorumque in fide et morìbua adhibendum eaae
omnino jadicent, non tamen tbeologiae polemicae exercitia fiwtidiunt,
aed in bia, poet tirocinia pridem poaita, etiam ad certiora certamina,
publioo nomine, ai ita Deo viaum fuerit, gerenda, aancto non minna,
quam aedulo atudio aeae praeparant. Ita mihi nnnc in incbeetram jn»-
duoendua eat yit juyenia nobilìaaimua ac doctìaaimua

Digitized by Google

AD DISFUTATIONES TUEOLOQICAB.

DN. JUSTUS CHRISTOPHORUS BOEHMERUS,

HANNOVERANUS,

8. theol. cultx)r, ingeuii bonitate, elegantia niorum, alacritate studii,
jamque factis doctrinae progressibus omnino laudandus, qui cum avun-
culi sui, reverendissimi domini Gcrhardi, liberi ac imperialis coenobii
Loccensis abbatis et ecclesiarum per ducatus Grubenhagensem, Calem-
berglcum et Gottiiigensem directoris excellentissimi, spes de se con-
ceptas, èàv ó Bsòq ^sXrj<rìj, impleturus, sed et insignia multa familiae
omni laude ezsplendescentis exempla aniino contemplatuB esset, jam
in 60 est, ut post publlcas privatasque àxpttàatt^ et meditationes atque
ezercitationes freqoentes, juxta wmpenàxi wH/tri tìieologiei filuiQt totius
doctrinae eacrae summam dMputatìombm XXX pubUce defendendam
in se sdBcipiat, idque, nostro praeaidio uflonis, hac cbarta nuntia ex
loco pnblico ngnificarì volnit. Ao meum sane est, non tantum non
deesse conatibus ejusmodi piis et rei chrìstianae profuturìs, sed vel
maxime id operam dare, ne eliminatU velitationibus acade micìs, in
ipso decre torio certamine cum ad versa riis inopia militum iaboret eo-
desia. Scilicet inter cacoéthes inutilitcr disputantìum et otiosam aut
superstitiosam abstinentiam a disputationibus necessariis atque utili*
bus, velut inter Scyllam et Charybdim, navigandurn nobis est. Nec
deerit, qui res nostras sua sapientia et bonitate niodcratur. Deus opt.
max., quelli iu vota ac preces vocanius. Cujus auxilio fretus, jam ad
exercitium hoc d. XXIX. hujus niensis inchoaiuium, inde hebdoniatim
continuandura, clarissimos, nobilissimos et praestan t'issi mos dominos
coiniiHlitoiies, socios atque arbitros, meo et laudati Boehmeri nomine
officiose invito, et amorem ac studia perpetua polliceor. P. P. D.
XVI. AugusU auuo Christi MDCXCI.

Digitized by Google

COBBIGIDNBA.

Un. 18. JliM loco Mnc lege Jhie.

„ 11.

»»

5. ab inlt. èvSrifif/nfit Icge éKtlijfi^om,

„ 11.

14. a fine inpsse lege in esse.

16. „ modus lege modis.

» 20.

7. ab in. „ /omlcam lege formieam.

„ ».

11. ad wnirmium addo thet^ogia.

»> ^S-

1. loco /ortan lc.!;e forsan.

„ 117.

10. „ ad ;)n'uj adde biblii».

„ 1G3.

17. a flue loco iu lege au^

„ 185.

11. „ tt tradiUone lege (rmUtloiif.

Digitized by Google

I. N. I.

COMFEmUM THE0L06IAE POSITIVAE.

nPOABrOMENHK

Caput I.

DE NATURA ET C0NSTITUTI02JE THEOLOGIAE.

Theologia* vi vocis ^ denotai TJf^w Ttept roi> OcoCi, ìd
est) sermonem aut rationem^ de Deo. Ex usu loquendi
autem importai habiimn' cognoscendi Deum et res di-
vinas easque docendi,* confirmiandì ac defendendi, talem
quìdem, qui objecto' confonnis est et in homines prò
stata hujus' vìtae*^ cadit^

a) Patribus Graecis hoc nomine jam olim appellata, prout C2e-
meiu Aìitst, Lib. IV. Btrom. sub initium, p. m. 475 A intdpofiiju r^c
^toXiiyia:; vQcat quam Latini cursum theologicum diccrent. Et Jusìì^
nu8 Martyr exhort. ad gentes p. 4. rwv ironjTÙiv ^eoXoyìav norainat. Non
autem firmiter probat Valemus, quod in annotat. ad Euseb. hist. eocles.
L. 1. c. 1. scribit: Veteres theolo^icen dùcile, quam noi vulgo theologicm
«ooomw.

Cai.ovii-s . primam vocis (thcologiae) impositionem attendas,
Tidetur ea gentilibus tribnenda, a quibas postinodum in ecclesiae usum
diroaiuTlt.** (Isagog. ad ss. fh. Ed. 2. L. I. p. 8.) Primas FheneifdM
SjtÌvls (sec. 6. A. C.) theologi nomen habulsse pcrhlbetur, qui llbrum
COmposuit, cui ,,\?eoAoyto" tituius est („^h>oo^ijaai nepì tùv oi ftaiiuv koì
Mu»**f teste Josepho c. Apion. L. I. c. 2.). Atque ita vocati sunt Ho-
merus ac Hesiodus, uterque ^enyovlar autor (Hcrodot. Hist. L. II. c. 63.),
EpiTiienides Cretensis (Sextus Empirie, adv. Mathemat. IX, 29.), San-
chuniaton, T^g „tùv ^ivUuv ^eoTLoy'tag^* autor (teste Euseb. j^eaepaxat.
ev. I. p. 81.). Graed et Romani theologiam ftXooof lav irepì rùv

Digitized by Google

FBOLBGOM. CAP. I.

t9c/wv i. e. TTcpì rvf yevéaeug Kaì (ji^aec^g koì ?.aTpe!a^ rav ^eùv Intellexerunt.
ABISTOTBLBS: ,,60X9^ (^^oiv), tò vóup àpxvv ^iaeu^ éivat roìg vypoig,
eirì Si Tiwf, o£ «ttt Toùf n-a^TroAó&wr koì woXv npò vvv ynéanug koì wpùrovc
■&to7.oyi)aavTEg ovroq olovrat rcepì r^f i^vaeug v~n/.a,h'iv '^Keavóv te }<)ì> khI
Ttr^vv ÌTToit)aav yeviaeut jroTfpof «rA." (Metaphys. I, 8.) Cicero:
^Principio Joves tres irainenuit U, qui theologi nomlnantnr." (De

N. D. Ili, 21.) EUSEBIUS: ,,nò(7ri 7) f\ròf rr/f tKK?.T/rJiag mv yitov /.eyofiiv^
^eo/Loyia . . . àirpen^g éan." (In Psalm. in coUect. nova Mouiefalc. T. I.
p. 818.)

•

b) BtoXttYta nomen abstractum est, et, A derivationcm grammatì-
cam spectes descendit a concreto ^oió/^c; licet, attendendo ad de-

nominationera logirnm, concretiim seu denominativum ab abstracto,
tauquaui forma dcnoiiiinante, habeat appellatuaiera. Vid. b. Jcic.
Martini LL. theol. disp. I. th. 9. p. 3. Dicilur autem i'feoÀuyu(; is, cui
adjacet aut inest é Xéyni; nepì roD Btaò, Ette theologi nomen aocipitnr
in heqfpatf^ apocalypseos. Sic apud Ladua^tìium de ira Dei cap. XL
p. m. 638. et Angiuit. L. XVIII. d. C. D. eap. XIV. Tom. VL Opp.
p. m. 620. Conf. b. Mmaei lutrod. in theol. p. 2.

N. HuMNius: ,,Fonna est caasa interna, per quam resestidi quod
est, sive, quae dat esse rei.*< (Canones logici. Wlttebeigae, 1621 . p. 176.)

Calovius: ,,Quud ad ecclesiae attìiiet usumsacmm (theologiae),
reperitur nomen iliud in Apocalyptici auctoris deiignattone, qui sìso'àó-
yoc inscribitnr In titnlo libri, qui an sit ab ipso anetore profeetns, necne,

in ambifrun est; quod nomen Johanni peculiariter assignatum vo-
luut i)d., quod is prae caetcris diviuitatem Fiiii Dei asserat atque
conlirmet." (Isag. ad ss. th. Ed. 2. IG65. I. 8. sq.) Athanasius; ,,'Hc
0? a) KHÌ ò xim/ùyng àv^' 'Ey 00;^ ò Uyos," (C.gentes or. Opp. ed. Bo-
uutius. I. f. 35.)

Lactamtius: „nomiies, qui eolnntnr ut dii, homines faenmt et

iidem primi ac maximi rcccs, sod eoa aut ob virtutom, quia profucrant
liomiuum generi, diviuis bonoribus att'ectos esse post mortem . . ., qui»
ignoratf . . . Qaod qunm vetustissimi Graeciae sóriptores, qaos iUi ^eo-
Uyovg nuncupant, tum ctiam Bomanl, Grsecos secati et imitati, do-
cent." (De ira Dei e. 11.)

AuousTimrs : „Per Idem temporls intervallum exstttenint poStae,

qui etiam theologi dicereutur, quoulam de diis carmina facìebant; sed
talibus diis, qui, licet magni homines, tamcu homines fuerunt. . . Nec
a fabuloso dcorum suorum dedecore etlam ipsl se abstinere potuerunt
Orphcus, Musaeus, Linus. Verum isti thfnlo'ti deos colaenmty non
prò diis culti suut." (De Civit. D. L. XVIII, U.)

c) Sic Auguitin. L. VITI, de C. D. cap. 1. p. m. 87. : Verbo
Oraeco (tbeologiae) significar i inieìliginvuè de divinitate rationem sive ser-

Quamvis enun tbeologia quoad rem non solum sit ì^^ot
roò 0sudy verum etiam àitò toD ^coD, xaì icpòq ròv é^còv, non tamen vis
vocis omnia ha ec aeque atque illud significat, sed nomen (^eoh in com-
positione cum nomine /«^«/? objcctum denotat, prout fó^tc, à/»er^,
aerpà. in COmpontis ipuatoXoyia^ àptroknyia^ àarfxikuYM. Gonfer. D.
Joc. Martin. ì. c. § 12. 13. 14. p. 8. 4., b. Oerh, in £^eg. LL. p. 1.,
b. Mimmm in Introd. p. 1.

Calovius: ,,Dei nomen In hac vocis compositioue proprie quldem
Deum notat, sed sub aliqua amplitudine, non tantum ratione naturae
vel essentiae spectatum, sed etiam ratione <y>ennii|Vdprontr«t<KofiUie
simal comiotantur.'* (Isagog. 1, 6.)

Digitized by Google

^^^^^^ ^ ^. 3^ ; % ^ ^ '^ìà^ ^

*^ /'-^^ "^/ti^, ^ ^ .

Digitized by Google

V ^^^^"-^^ ^^^i^^S^A^S^^^s^ct

DB NATURA THEOLOaiAB.

d) Kon enim propter qualomeimqiie eogitaiàonem ant termonem

de Deo aut rebus divinis statini hommes usitate dicuntur theologi
(etsì forte dicaiitur ^ìsnXnysìv) , sed qui ex habitu ratiocinari aut dis-
serere de Deo possunt ac solent. Quando etiara doctrina de Deo,xqua
Deus et res divinae proponuntur et cxplicantur, in casu recto theo>
logia appellstur, locutio mdonymica est, non propria. Causae enim no-
men prò causato ponitur. Yid. b. Mut, Introd. p. 3., b. Koemig
Compendi theol. po8. p. 4. § 27.

N. HuN'Nirs : ,,nnhitun est qnalltas crcbris excrcitatlonibtis acqui-
sita (et talis promtitudo, qua facile et pruiute exequimur ea, quae
prlns dlfflcilius et cum molestia perflciebantar), ita cunflrmata, ut «ine
nuudma mutatlone toUl neqneat." (Camones log. p. 426. sq.)

e) Ut sit scientia, vel habitus scieutiae àvdXoyttq. Quae autem
in bomines nmpliciores, docendi iinperitos, cadit notitia Dei, theologos
denominare non solet. Sic bb, Theologi Lipi^ienxfK in Append. Consil.
Dedek. foi. 187 A. raonent, propter alUpmlem rt-rhi Dei notitiam ìirmi-
nem proprie appelluri theologum^ scilicet ouod theologia proprie dieta,
praeter cognitumem afpnheMÌmm et diiuaieaHvanij comprehendat eHam
Jinein, qui ed ùuftituerie, wkem aptum rcdderc ad inMituenauw homiuem <id
talvtem aeterwm eonaeguendam, Coiif. b. Meim, P. IIL Ph. S. p. 104.

f) Ad habitum mentb enim rcquiritur tò à).r,{H>jt!..' li. e. venm
enuntiare de objeeto suo, nffinnaììdo aut negando. Ideoque hoc lot o non
curamus theologiae gentilis genera diversa, raeiidaciis et superstitioui-
bus impiis piena: iw^txòv s. fabulommt in quo poétae, et 7soÀt7uù.> seu
cmfe, in quo sacerdotes occupati fuerunt. Imo vero et ^oatxòu «eu
naturale, quod philosophi sibi vendicarunt, quamvis quoad nomen con-
veniat cum theologia naturali, quam 5^ seq. laudanuip, taineii, prout
penes philosophos gentiles depreheuditur, non paucis erruribus c(mta-
minatum et nomine theologiae non omnino aignum est. Unde et
Qemem Alex» ^olufiuv ipHifV xa\ àAr/VjJ, rectam et veram , vocat eara, quae
absolute hoc nomen mereatur. L. V. Strotn. f. m. 5H9 A. 574 B. Qua
jatione simul universa haereticorum iiaravdoyia removetur. (Jonf.
b. Qerh, in Exeg. § 13. 14. p. 6. 7. et b. Mm. Introd. p. 3. 4.

AuGUSTiNUS: ,,Mythicon (genus) appellant, quo maxime utuntur
poétae, physicon, quo phllosopìii, ctrì'ìp, quo popuM. Prtmum, quod
dìxi, in eo sunt multa coutra tli;;nitiit(_iii t t iiiituram immortalem flcta.
In hoc enim est, ut deus aiiu^i ex capite, alius ex femore sit, aiius ex
gnttis sangulnls natns ; tn hoc, ut dii furati sint, ut adnlteraTerlnt, ut
scrvlerìnt homiui ; dcnique in hoc oinuia diis adtrihuuntur, quae non
modo in liomint Tii, sed etiam <iuac in contenitissimum liomiuem cadere
possunt. . . Secnndum genus est, de quo muUos Ilbros philosophi re-
liquenint; in quibus est, dil qui sInt, ubi, quod genus, quale, a fiuouam
tempore, un a sempiterno fuerlnt, an ex igne sint, ut credit IleracUtus,
an ex numcris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Rpicurus, sic alia;
qnae facUlos intra parietes In schola, quam extra in foro ferre possunt
aures. . . TertiurA genns est, quod in nrbibus cives, maxime sacerdo-
tes, nosse atquc administrarc debent. Tn ((uo est, (pios deos pul)lice
colere, quae sacra et sacrificia facere quemque par sit. . . Prima theo-
logia maxime aocommodata est ad theatmm, Bocunda ad mundnm, ter-
tla ad iirbem.« (De CMtate Dei. VI, 5.)

PROLEQOM. CAP. I.

Calovius: „Adhibetur vox theologia'. varie: 1. ÒKipu^ et nara-
Xpt?oTiKùCf improprie et abasive, de falsa th., tum quae circa Deos falso
dictos occupatur, qualis erat gentilium theologia, tum quae Deum qui-
dem verum proponit, at non vere, qualis est haereticontm theologia; .
2. Kvpiu^ et yvr/oiuc, proprie ac vere, de vera th,, qaae Deam, prowt $«
paufedt, proponit. . . QnanMinam enim «atlquior videstur nsns vodB
graecae apud paganos, non magis tamen proprtns est» qnam dli gnttl-
littm proprii dii sunt." (Isag. I, 12.)

QuENSTEDTius : „Di8tineHo tbeologiae in veram et falsam nomi-
nalis tantum est et mere seu pure apfptivoca. Falsa enIm theologia,
quae et opinabiiis vocator, non uisi nomen tbeologiae participat et
Koraxpv^timc taatam Ita dlcltnr» cum potius ftorato^^a et ipevéoXa^ ez
1 Tim. 4, 2. et Tit. 1, 10. dicenda sit, et non magis theologia sit, quam
equus pictus est equas.*' (Th. did.-pol. P. I. c. 1. s. 1. th. 2. f. 3.)

g) Theologiam vìnforum alias appellant, prout vitam hanc, tnam,
qua tenditur oà metam aut ad patriam coelestem, diciint. Yid. in&a
ad § 5. not. b.

h) Etsi enim exactissima cognitio DEI in ipso Deo, nec minus in
Owirio homine per communìcatìonem divinorum idiomatum vi unio-
nis personalis locum habeat, amgéli quoque in bono oonfirmati et lio-

mines henfi Deum perfectius, quam quisquam nostrum, cognoscant;
quia tamen usus loquendi non fcrt, ut propterea voi Dem, vel Oiridm,
vel beati homines, aut angeli tlmÀoqi dicantur, facile apparet, eam
npuficatìonem hic relinqui, quae alias obtmet, quando cum addito
iShsdoaiam viaiorum dicimus. Interim illa cognitio, quam Deus de se
ipso nabet, ab auctoribus (non tara ad usura loquendi, quam ad vim
signìficandi prò ratioue etymi spectantibus) theologia àpj^iTUTHK; dicitur,
quippe quae non depenaeat ab alia cognitione Dei in subjecto alio,
tanquam ab exemplari causa ; ipsam potius, tanquara formam et exem-

{)lar, licet in minori perfectionis gradu (quod nec alias in ectypis inso-
ens est) imitetur ea cognitio Dei ac rerum divinarum, quam angeli
atque homines habent ex divino beneficio quaeque ideo exruTroT di-
<ntnr. G(m£ b. Mcvri, 1. c. disp. II. § 23. sqq. pag. 27., b. Q«th,
in Exeg. § 15. pag. 7., b. Hìmmel. Syntagm. pag. 2. § 10. 11. 12.
Quae vero in Christo secundum humanam naturam est per communì-
catìonem idiomatum ex vi unionis personalis cognitio Dei et rerum
divinarum, cum rit ipea Bcientìa infinita, qnam Chmtns secundum
divinam naturam ab aeterno liabet, spectata in ordine ad Deum, tan-
quam certum objectum, utique est ipsa theologia hpyhuTot;^ non alia
aut txro-Ki><;\ licet humauae naturae non competat subjective, sed com-
municative, non ex se, sed propter unionem personalem. Habitualis
autem iUa cognitio Dei, quae in H. G. N. natoraliter est, sieut inruxo^
recto dicitur, ita a tbeologia unionis recto distinguitur. Yid. b. J. F.
Éhenig in Theol. pos. pag. 2. § 15., in primis tofo b. Muaaeum Introd.
Oap. I. § 4. sqq. ad finem, pag. 4. ad 23.

QusMSTSDTiuB : „Theologia arehe^pa est aubstantia et quoad rem
ipsa infinita Dei essentla; eetypa est habitna et in genere qualitatis
continetur. Theologia àpxérvTrnr est ori^o et prlncipiuin omnls sapien-
tiae i éKTvnos vero est illius àrróppota xaì aw^byaa/taf emanatio quaedam
et rcàncentta ant efflgtea. . . Tipologia ópj^rvmc non solnm in Deo est,
sed et fpas Deu», qu hlc mlrabUiter est in-ioTvròv, hrurriifuìv mi iirivnfKv,

Digitized by Google

.jUjC^JSi^.^^er^^ -iv!.^^ ^X^^r-^'-^^^h - ' Digitized by Google

(5 -e.

Digitized by Google

DE NATURA THEOLOOIAE.

scitum, sciens, scientia, hoc est, ipsam subjectum, quod scit, ipsam
objccturo, quod scitur, et ipsa scientla, sive res thcologica, theologos
et theologia. Naro Del esse, scire et sapere Idem sunt. Cum àpxfTvrrof
theologia naturae dlvinae essentialis sii; proinde ut Ipsa Dei esscntia,
ita baec àeoao^a commuais est Patri, Filio et Spiritai S. Frobamus hanc
thesin ex Matth. 11, 97. et 1 Cor. 2, 10. 11." (L. c. th. 8. 4. f. S.)

RuDKLKACHiLTS: ,,Ich wellviiicht, ob jcmand auf dcn Schri/tt/rund
dieser Elntheilung (In àfìx^^viroq und Iktwto^^, diescs BegrlflTes der Theo-
logie, aufmerksatn gemacht hat. Alleili, wo konnte er wohl zu suclien
sein, als in lU n Wortcn tU-s Ilerrn Matth. 11,27.: .Nionuind Ivennt t dcii
Solm, deua uur der Vater ; uud niemand kenuet dea Vater, deuu dot
der Sohn, nnd wem es der Sotan wH! oflfenbarenS sowle In dem aposto-
li.'schen Be^rrifTe von der fortgehenden utrnit(ti><H^ir aller Glaubiiien,
folglich auch der Neutestamentlichen Lchrer, in das Bild des Herni,
demen HerrHeblwlt eie wie in einem Spiegeibilde schauen (Hartmrpil^à'
fin^»!, 2 Cor. 3, 18.) — durch wclclies Wort der Apostel dodi wahrllch
nidit blos cine Provinz des christHchen Leben.s, soudern da.s ganze
Leben in Christo, mitliin auch die Bedingutig der wahren Theolo^eals
der Spitse desselben beseicbnet hat?*' (Zeitadirift. 1848, 1, 7.)

i) Peculiaris est aooeptio vooia ^io^ea? a pud acriptoret ecdesiach

ticos, qua partem doctrinae sacrae denotai, alteri, quam t>ìxn\,nnia\> vo-
cant, contra(lL««tinctam. Sic enim illius nomine denotatur oa, qnao est
de Dei esseutia, persuuis et attributi^; haec vero de iucaruatioiie et
officio Christi filii Dei agit. Vid. Orto. Naàam, Oiat. XXXVm. in
Natal. Christi sive Theophaaia, Boati. £p. OXLL, OfrìSL L. L in Joh.

Chrysostomus: „0l nh> (tres priores evangellstae) r/arpaìftit» rìjpf

oiKovofiim; ó (5f (Johannes) iiini'r^ rt/v xìen/jiyiav.^* (Homil. 10r>.) AtHA-
MASIU8: ,,n«r?/p aìrav (^Cliristi) èffro' ò i^eòf kutù t^iaiv, tjfiùv óè Karà
X^piV Kal àfòg airov }f}<nn Kar' u'tK'n'Ofiinv òtóri àvàpunor.** (De hllin. lUtt.

sasoepta. Opp. I, 468.) Basiuus M. : ,,Ubiquc mentes no8tra.s con-
flrraat Spiritus S., ne, dum alteri accedimus, altero excidamus, hoc est,
ne, dum theologiae atteiidiinus, (lispenmtiuni in (oÌKwouiav) Chrìstì con-
temuamus, et fiat, ut, dum sublimitatem dlvinae naturae asscqui ue-
quinme, Inddamiis In impletatem." (Epist. 141. Opp. T. II, f. 107.)
Gbboob. Naz. : n'JMac tori XAyof riìt ^nkitflat f ^docuf, AAAoc r^r

• Hot,i.AztTT8 : ,,QuotuplIci sensu VOX, theologia, acclpitnr? Sensu
quacìmplic i : !i) f/eneralissiinf, prò quavi.s de Deo doctrina, licet falsa
aut erroribus mixta sit ; b) generaliUtf prò theologia vera, sive ea ori-
glnalle, alve partidpata, sire rlatomm, stve beatomm, sive natnralts,
sive revelata sit; c) specialiter, prò theologia revelata, hoinincin \ iato-
rem ad aetemam salutem perduceute ; d) specialiMimet prò doctrina de
Deo uno et trino." (Bzamen th. Frolefom. I. q. 6. p. 8.)

8 2.

Theologia vera hoinìnuin in hac vita, prò duplici ra-
tione cognosoendi, duplex*^ est: Nature^ et revelata.
Illa principiis seu lumine naturae, haec supernaturali^

manifestatione seu revelatione nititur. Utraque versa-
tur, circa Deuin, non solum ut in se est, sed tanquam
fìnem et bouum homiuis summum.*'

Digitized by Google

FBOLBGOM. CAP. I.

HoLLAZius: ,,Per Inmcn naturac licic intelllgiintur principia natu-
rae et rationisy quibus uutltia Dei aaturalis velut ratioul coenoscendi
Innttltar; qnae Itmfiiit appdUitlonem sortita smit, qnod mtellectni
snnt ratio cog^noscendi res alias et ad eum se habent, ut luinen, quod,
coloribus conjunctum, poteutiae visivae est ratio videudi et cogno-
scendi colores, ad potentiam vl4Ìvam ae habet. Sette Inqnlt FhU. Me-
lanckthnn in erot. dial. p. m. 23i : ut lumen In orulis conditnm est, ad
cerneuda corpora, ita lumen in mente suut uotitiae iuuatae, quibus pro-
vchimur ad qnalemeniiQne notltlam Dei.** (fiiam. P. I. e. 1. 4. i,

p. 188.)

a) Eodem redìt distinctio theologiae in natumlem et mipemafurnlem .
Posteriorom hanc ^ipeciom !<ttp>v'natumle>n ab oiiu, et rcvelatam aut re-
veUUionU theologiam agratioóo communicationi» modo appeUitamus^ ait b.
J. Msart 1. c. Disp. IV. § 3. p. 90, Eet autem et me diecrìmeit enii8>
modi, ut inter Christianos theologia revelata aut supematuralis theo-
logia absolute, natiinilis vix aliter, quam cum hoc suo additamento,
uaturaiis theologia dicatur. Couf. b. Mus. Introd. Cap. UL § 1.
p. 105.

b) Alias enim verbum reveZore, in generaliorì eignificatione, etiam

adnaturalem notitiam pertinet, prout voxGraeca ffuvtftàtnat accipitor
Rom. 1, 19. Sed hic revelatio strictius sic dieta iiitcUigitur, qua vel
ree occultae et latcntes, seu naturaliter non cognoscibiles, manifestan-
tur, et quasi deteffuntur^ atti wblato vdamine eon^iciendae praeòeniwr,
cui respondet vox Oraeca àroxai&tmtVf Lue. lOt^S^.t vel rerum quarum-
vis, etiam quac ductu luminis naturae cognosci poBBUnt, peculiaris ma-
nifeatatio, supernaturab'ter a Deo facta, denotatur. Vid. Introd, b.
Mm. Cap. III. § 25. n. 5. p. 155. et Tract. de Couvers. Disp. VI.
Cap. II. § 29. p. 369.

c) De revelata theologia infra distinctiuB patebit. De naturali
vel inde hoc certum est, quod nulla alia di.'ìeiplina eibi hanc insignem

operam vendicare potest (piodfjuo Dei perfectiones, si haec considera-
tio absit, explicari satis et co|rnosci non possunt. Vid. b. Mm. Introd.
Cap. II. § 1. pag. 23. Simfliter b. Jwò, 3hrtìm de theologia viato-
rum, qua naturalem pariter et supematuralem compi ectitur,)fiiem ejui
intemum (b. intermedium) dieit esse Dei rentmque divimrnm confem-
fHatìOnem et piam vitam; extenium vero eumque idtìmum, aeternam con-
versationem ùeatimmam cum Deo^ Disp. III. ^ 37. p. 57. Conf. Disp. 1.
% 80. et 89. p. 18. 20.

% 9.

Theologia naturalis est scientia,* etquideni practica,**
in qua occurrunt" finis, subjectuiii operationis et causae
atque media, itemque objectum*^ materiale ac formale.^

N. HUNNIUS! „A»>ntto prò fine habet cognltionem. Omnia quippe

scientia est hrrfKiKTor. . . Totaque adeo essentla scientiao in 00 conslstit,
ut tantum subjectum suum cognoscat; quo facto, tota conciuiescit, nec
ulterius (albi forte ratlone linis aceldentarii et ezleml) progredttnr.**
(Cau. log. p. 5. sq.)

Digilized by Google

DiS NATURA THBOLOGIAB.

a) Est enim habitus evidens circa objectum necessarium, conclu-
siones ex principiis neeessariis deducens. Conf. b. Mm. Introd. Cap.
II. § 3. pag. 2d. Seu, ut hx^uitur b. Jac. Martini I. c. Disp. IIT.
§ 47. p. 58. : Pneedit ex prinrlpiis natimdìbu» seeundum » noH», naktraU
tateìledu.i lamine: Umir, quod uddit 1. c. 54. pag. 59., ceriae et veme
«onekuione» de Deo et rebm divini» colliguniur et conMUuuntur.

b) Dari scientias praotlcas, Aristoteles agnovit I. Niconi. I. et VI.,
Mctaph. IL, nuique euTii s('<{miiitur : Aiumonitts, Alexniìder A]>hr(KÌi'
éoeuéf Fratic. BoìiuìiiicMf AiUoniits Monlecatinwt, Ómimbriceìiseji, tSdier^
bku, Pieeairtue, et qui honira loca indicat b. JoK. Omr, Duerrvut,
iiuitititt. eth. p. 2. 3. et Not. ad Isag. Ficcarti. Theologìam autem
esse practicam soientiam, ronstat, quia conclusiones ejusoninop, si non
formalUerf saltem virtiialiter practicae sunt. lllas dicimus, quae forma-
liter ac directe praescribunt operationem aliauam, quae (quantum ad
praesens) ad cui tu ni Dei pertmet, ideoque ab homine in hac vita exer>
ceri debet, v. g. Deus est iuvocandiis, ])roxinius in neccssitatibus est
adjuvandus. Has appellanuis, (juao cuni fornuiliter non praesoribant
operationem ali(|u;ini ad cultum Dei pertineutem, spectant tameu et
intra ambitum luij tis ipstus icieiitiae mciunt ad inferendas conclueiones
formaliter pnicticas; prout y. g. haec: Deus eet causa bonorum, qui-
bus indigemus, et ista : Proximns a Deo aeqne, ae nos, diligitur ; licet
formaliter uou praescribant hoiuiui operatìouem ali<|uara, faciuut tamen
ad priores illas formaliter practicas, quas diximus, mftrendas ; ideoaue
cum et ìpsae siut ac tractentur praxeos eausa, prò practicis recte na-
bentur. Ck>nf. b. Mw, Intiod. CSap. IL § 4 p. 29. et Gap. UL
S 4. p. 125.

J. G. Walchii'S: ,,Virtitnliter w!rd In dcr Mctaphystk dcr Sebo-
lasticorum dem Wort funnaliter ent}iegenfresetzt und hat die Bedeu-
tnng, dass etwas von dem andem in Ansehung der Exlstenz und dea
Wesens nicht wirklidi, >;()n<leni nur iIt Kraft nach fjesn'^t \vir«I; z. E.
der Konig ist allcntlialbini soines Luiulos, nlcht formaliter, als wilre
er wirkllch an alien Orten, sondem virtualiter, weil er ìiberall scine
Bedienten hat, die statt selner da sind. Wir sind alle vorher in Adam

£wesen, nfcht formaliter oder wirkllch n. actn, sondem Tirtnaliter,
r Kraft nach. Dleser beìden Wortcr bnlicnen sich dio TliLoIocron,
wenn aie sagen, die ganze Theologie sei pr&ktisch nicht formaliterj aia
wenn darlnnen nur aolehe SStze wSren, die an nnd f&r alch prak*
tisch und etwas zu thun oder zu lassen vorsclirleben, sniulern vlrtoall-
ter, weil auch die theoretischun Siitze die Kraft Uer prakti&chen bei
aicli baben." (Fbiloaopbiaohes LexIcoUi sub tit. VirCualller, p. S787.)

c) Nempe quatenus est habitus practicus, ubi primum occurrìt
/ìnù, a quo movetur voluntas agentis ad agendum ; deinde tubjeétìmf
qnod substemitur operatìoni, qnam praescribit habitus practicus ; porro

eaxim rffirieìiM finis (si non rei, tanquam per operationem efficiendae aut
obtinendae, tamen operationis, qua rem illam, quae bonitatem sum-
mam iii se contiuet, adipiscimur) ; causa (quoque impuUiva, moveus'
eum, qui efficit aut oonfert finem ad efficiendum aut con^rendum
finem; deniquc rni'Jia, quae, si non et ipsa causae rationem ad finem
oonsequendum habcnt, quando is alterius beneficio indebito seu gra-
tuito obtinetur (quemadmodum h. 1., ut mox indicabimus), sunt tamen

PRTTZLAFF MKMOi^iA^ LIBi^ARY

- CONCORDIA S£MINV- y.Y
ST. LOUIS, MO.

Digitized by Google

PROLEGOM. CAP. I.

oonditiones ex parte subjecti requisitae. Gonf. Introd* b. Mutati pag.

29. sqq. ad 44. Distiuctionem mediorum, quorum alia antecedant rem,
ut mmae a//r!<Jf/.s ratioiìem habeatit, a qua re» Ula pendeai ; nlia nudum
anteceésum ordinis notent, et inier caum» rei et rem ipsam duìitajcat iìUer-
jetba «mt, neeesmtofe tum ej^ciei^vae^ sed prauenHae, tradit etiam b. H,
Hoepfmrm Disp. II. de Justif. § 25. p. 113, et Disp. XI. § 6. p. 1021,
, ubi distinguit iiiter medium organicum seu caumle, et medium viae, quod
ordirtem aiUeceisud et cmisequeidiae notat. Eaudem etiara agnoscit b.
BaUh. Meùmenta Anthropol. S. Deoc. IIL Disjj. XXVIII. § 20., e. g.

3uod luctus peocatorifl habeat fationem medii, non merOL Similitor
ari condìtioncs, qiiae tantum determinant ifubjectum }<almndam, non c&n-
iinent rei erprimunt saluti» caumm, bis verbis docet in Consid. theol.
Ptioliu. Cap. II. pag. 177. Dari conditionest quae continent remotionem
obdaculorum, nonvr(maiAonm.mAea^ finis (justificationÌB

aat salutb), scribit iu Anthr. L c. § 21. Gonsentit proniis et di-
stinctionem inter conditionem mtbjeeti et caìtitam effedus saepìuB incul-
cat b. Gerhardm Couf. cath. L. U. P. III. art. XXIII. cap. VI.
p. 777. 779. Et B. Hoepfneru» 1. c. Disp. XI. Aph. I. § 6. et § 48.
8i}<;., Aph. n. § 19. p. m. 1021. 1022. 1031. 1032. 1047., inter con-
ditionem caì(,<aJem, et eani, quae est nìidi ordinis, vel siyni, distinguere
jubet. Uterque, (ìerhardus et Hocpfnerus 11. ce. concedunt, conditio-
ues non causales habere relationem aliquam ad fiìiem; quamvis 7U>»
habeant rdationem velut eaume ad cauflatum suam.

d) Scilicet quatenus est scientia; ubi occurrunt cum res cogm-
teenda sive de qua condiusiones infentntur; tam illud, ex quo prius
cognito conci usiones deducuntur, sive quod primo cognitum est ratìo
cogn(mendi caeteni. Illud materiale, hoc formale objectum appellatur.
Conf. Introd, b. Mm, e. II. § 14. 15. p. 47. 48.

e) C.'onstftt autem ex dictis, theologiam nnturalem esse habìtum
ex toto practicum. Quamvis enim, queinadnKxlum Deus duobus modis
coQsiderari potest 1) in se absolute, 2) in ordine ad hominem, ut est
ejus finis ultimoB et summum bonum, ita theologia natoralis prò hao
dupncì Dei consideratione duplex aliquando dicatur: non tamen ideo
duae sunt theologiae naturales; sed una est theologia naturalis, sub
quam tanquam unam scientiam utraque consideratio cadit; ita ut
unias et ejusdem scientiae (theologiae naturalis) sit, explicare finem
(Dei essentiam et perfectiones essentiales) et media consequendi finis
(aeu summi boni illius), unius et ejusdem scientiae (theologiae natu-
ralis) sit considerare finem objectivun» et regulam operationis circa
eundem, quam radicaliter et virtualiter in se continet, ex eodem cog-
nito eruere et tradere. Ac fatendum est, quod Dei esBentìa et per-
fectiones essentiales non possìnt ita absolute explicari etcognosci, quin
simul in iis mtio .«uniini boni explicetur et cognoscatur, quodque theo-
logia naturalis non satict hominis appetitum cognitione Dei nuda, sed
aocendat potius in homine nuùus desiderium miendi illius; quod pro-
lixe ostenoit b. Musaeus Introd. Gkp. IL p^ 24. 25. 26.

Digitized by Google

DB NATORA THBOLOQUB.

S4,

Finis, ad quem ultimo et per se* tendit, et omnia,
quae tradit, eo refert theoloofia natii ralis, est ultima ho-
minis beatitudo,^ quo nomine Deiim," tanquam finem
ohjecfìnnu, et consecutionem atque fruitionem ejus, in
operatione'' intellectus et voluntatis perfectissima*' con-
sistentem, tanquam tìnem formalem^ complectimur.'

Calovius: Finis theolopriae naturalis est non qu\(\cm praeparatio
hominis iid supcrnaturaleiu gratiam .suscipiencìaiu, ufi vult Alstedius
in praecogiilt. theol. libr. cap. 15; qui finis concedi ni-quit, nlsi de theo
logia naturali ante lapsom; sed tnanuductio homiuis ad ulteriorem
Dei Indagationem, qaae In statu Integritatla teie bab«1>at per modnm
alicujus praeparationis, In stata post lapsura mere est pai'dafjoijica, cum
nulla iu Dobis sit UavóTy^^ nulla a nobls praeparatio ad supernaturalem
gratiam.** (Isag. L. I. p. 68. sq.)

Idem: ,,DIstlnguendum intcr (jrntinm immediate salutiferam et
gratiam qaandam paedagogicam. JÙam dicimns, quae directe ad con*
Terslonem animaram dncit; hanc, quM éueU ad «eeUtiam, ad (luam
perductl, mediante praeeonio vorbi, sulutifera gratia fruì possint. lUnm
gentilibus, verbi Dei revelatione destitutis, denegamus; hanc autem
concedlmiis, quae etiam ad óvoiroAoyiov eomm sufficit. Bom. 1, Sl.<*
(L. c. p. 83.)

Beuschius: i^iuis tbeologiae naturalis ahioluU gpectatae, a Deo
per se Intentns, est beatitndo; theologlae rero In homine lapso et peo>
* catore finis, per se intentns a l)co, est pnpdngnfiia ad theoìogiam reve-
ìatam. Atque si baec negligatur culpa hominum, finis th. nat. per ao
ddens eet tnexeusabUiteu homfnnm In pernicie ipsomm sen cooTictio
eornndein, quod sua culpa pereant. Cf. Act. 17,26. sqq. Bom. 1, 19.20."
(Annotati, in Baieri Compeud. p. 23.)

M. Cmofinus ostendit, Deam snt notttlam genttbns natnraliter
manifestasse: 1. pvopirv ('KtGTna.m dìsrijdinain, 2. xit (j une ratur Deiis^
3. ut reddat bomluus ìnexcmabiles. Cf . Locc. theol. loc. de Deo, e. 1.
s. 4. fol. 80. sq.

a) Alias euim uou negatur, Jinem theologlae naturalis huac recto
dici, reddere hominem inatmuAiUm, «imdmnue paukàim mmuéuom ad
tììeoh^m mpematuralem: de quo vid. b. BmmdMU Syntagm. Diq». L
§ 20. Npinpe hinc finis post l:i]>?um introduetaniquo corruptionem
generis hunmnì et honiinihus restauianclis coinniunioutaui theologiam
Bupernaturalein deiuum accessit, adeoque per accidem, cum iu prim-
aevo stata hanc finem non ìntenderet auetor luminis natane ao tbeo-
logiae naturalis; sed eum, quem in thesi indicamufl. Vid. Jae» Maurk
D&p. II. § 46. 52. 53. p. 32. 33. 34.

b) Est enim theologia naturalis 1) scìentiarum practicarum nobi-
lissima, ideoque finem perfectissimum tractat, 2) agit de Deo, ut
sammo bono, adcoque ut obtinendo, 3) agitde homine, tanquam beando
absolute. Homo autem absolute beatus non fit nÌ8Ì in Deo. Vid. lùr
trod. B. Mus. Gap. II. ^ 6. p. 30.

c) Qui omnem bonitatem in se continet et solus potest explere
appetitum. Unde Auffuntmìu: ^'ecinii no», alt, Domiine^ adte^ et ingui&-

Digitized by Google

FEOLMOM, CAP. I.

flint e^^t cor no.tfrum, dome requiescat in te, Lib. I. Confess. Cap. I.
Ckmf. Introd. Mii,". 1. c. et Jac. MaH. 1. c. Disp. II. § 55. sqq. p. 34.

d) Est eniiu buuum hoiuiui proprium, aUeoque in uueratioiie aui-
mae rationalis collooandum. Vid. Introd. Mm, CSap. IL § 9. p. 36.

Aotaintellcctus potimur Dco scu conjungimur ei, attingente rationem
boni, quod in Don est; artu volnntatis eodem fruimur seu inhaere-
mus illi, taiKiuani bono nostro impetrato. B. Mm. 1. c. p. 36. 37.

e) Kempe ut stitiare pussit appetitum. Ideoque aliam esse opor-
tetopeiationeni, quam quae in hac vita locum haoet, ubi oog;nitioX>6Ì
imp^rffecta est; voluntas vero dcsiderium habet perfectioris conjunctio-

nìs cum Deo; licet, qualis sit futura oop;nitio Dei ìwst hane vitam,
videlicet intuitiva et clara, non possit homo per lumen naturae distincte
coguoscere. Mm. 1. c. p. 37. 38. Jac. Martini Disp. ILL § 35. 36. 37.
p. 66. 67.

f) Ita, ut uterque finis, iunctim sumti, unum oompletnm finem

constituant. Alias cnim per Deurn aut in T)co non beamur, nisi certa
operationc eo potiainur et fruaniur. Operatio etiam animae nostrae,
ualiscuuque sit, beatos uos non etiicit, nisi circa Deum versetur. Mm.
c § 9. p. 34

§ 5.

Subjectum operationis" est homo viator** seu ad bea-
titudinein aeternam tendens.®

MUSAKUS : ,,Tn 'theologia naturali constitui subjectum operatlonis
recte hominem viatorem, ex requisititi subjecti operationis iutelligitur.
Bequiritur enim ad Ulnd In nnaquaqae scientia practica : cum ut careat
ea perfectione, quae ci prò fine est, tum ut ejusdem particeps fieri pos-
sit per principia et media, quae in ea praescribuntur. Quod utrumque
honiini viatori, per se et in .suo primaevo statu spoetato, convenit.
Hoc ipso enim, quod viator h. e. in \ la ad adlpiscendam beatitudinem
eonatittitiis est, caret perfectione ca, quae tbeologlae natnralt prò Ano
est, lifutitudinc scilicct. Ejus vero particeps fieri poterat in suo statu
primaevo per principia et media, quae iu ea praescribuntur. In statu
peccati ftQtem homo Tiator beatltadinls qoidem per principia et media,
quae theologia naturalis pracscribit, particeps fieri non potest ; sed hoc
per accidens est. Per accidens enim est, quod homo peccavit et per
peccatum fine suo, ad quem conditus est, excidit. Per hoc tamen jam
in statu peccati non desinit esse subjectum tlieologiae naturalis. Actus
practici enim, quos ipsa praescribìt, stringunt cum jam quoque non
niinus, quam iu statu integritatis, licet ad flnem, cujus gralia sunt, per
eos perùngere non possit.** (Introdnctio in Ui. Jenae 1678. p. 41 sq.)

a) Sive id, quod operationi, quam tbeologia naturalis, in respecta
ad consequendam beatitudinem, praescrìbit, substernitur. Dioitur

alias jiniè GUI. Mwè. 1. c. § 10. p. 41.

J. ScHARFFius: ,, JYnù cui est usus rei in alio, cui finis procnr*p
tur; ut mcdieinae finis cui est acgrotus, huic enim procuratur bonnm
medicinale. Finis cujus est, cujus acquirendi gratia efficieus movetur
et amtì ut sanitas est finis cujus in medicina." (Metapliysica exem-
plarli. Bd. ft. Witteb. 1649. p. 127.)

Digilized by Google

BR NATURA THBOLOOIAB.

b) Qui op])f)!iitnr romjm'henMri ; aicut alias status vìae et status
patrìae distinguuutur, ex 1 Cor. 9, 21^., uhi, qui in terri-s vivunt, cur-
rentibuB ad nMtam, qui beate vita defunguutur, metam comprehcndentibuè
aasimilaiitar, et 2 Cor. 5, 6. étS., ubi, qui in hae vita sunt, peregre
abe^se ( hd^!i7j<T ^t) a Domino et desiderio coramorandi iipud Dorainum,
ubi tanquam domi hahitare (^èvUrjfiì^trat) possint, tangi dicuntur. Conf.
I^ilipp. 3f 12. 13. et Introd. Mu9. Ckp. I. § 8. p. 13. Non autem
didmus hoc loco hominem peccatorem, aed vìatorém: quia bactenus
agimiis de theologia naturali, praecise et in se spectata, qua nitlone
praescindit a stata integrìtatis et corraptionis. Vid. Àhu, Introd.
Gap. IL § 10. p. 41.

c) Et quidem quatenus ad beatitudinem deducendus est, adeoque
potissimum ratione intellectiis et ToluntatÌB. De 8ul)jecto enim ope-
rationis in scientiis praotids ex fine fisrendum est jadicium. B. ims.
1. c. § 30. p. 87.

% 6.

Ad causas beatitudinis n^feruntur 1. efficiens, quae
est Deus,* 2. impulsiva iuteriia, quae est bonitas seu
gratuitus favor Dei.**

a) Non natura, autdoctrina, aut asf^uefactio. Ilis enim post banc
vitam nihil denium acquiritur; sed tunc accipitur, quod rcspondet
vitae priori, bene aut male transactae. Cumque beatitudo consistatin
eognitione Dei {lerfectiaehna, ( ertum est, hanc homini neminem pone
conferre, nià DÌeum ipeum. B. Jfu«. 1. c. § 11. p^ 42.

Kkuschius: „Bona cuncta praoter Deum sunt Anita, eoqno mu-
tabilia et inconstantia, per consequeus corum possessio ac intuitio uou
pnMStare potettt perpetaam et sutnmam voluptatem, eoqne nec perpe-
tuam et summam felicitatem nec beatltudiiicni. Quods: er-ro ratioualls
creatura velit adspirare ad beatitudinem, iicin<|ue ail felicitatem perpe-
tuam et cousummatam, Deum poasidere dvhat i. e. per operationes im-
mediatas ita sibi praesentem et unitum habere semper, ut Ulas in se
experiatnr sen Dei Intuitionem habeat. Sed Dei intnitioneni nemolar»
giri potcst, nlsl Deus ipse; nude raeciium causale beatitudinis et feli-
cltatis consummatae est Deus.'* (Aunotatt. in Baierl Compendium.
Jen. 1757. p. 16.)

b) Nonjuatìtia, bonitati contradistincta. Hom^ienim, aui 1) in-
ene et operari dependet a Deo, et 2) quicquid lioni agit, ex deoito agit,

ad Deum jus nullum, nullum meritum proprie et stricte dictum est.
B. Mits. 1. c. § 12. p. 43. At(|ue haec causa est, quam oh rem causae
impulslvae internac tantum, non aeque cxtcrnae, mentionem fecimus.

Gerhardds: ,,Cui non conipetunt proprietates meriti, illud non
potest esse meritorium. Atqui bonis operibus nostris non conipt tunt
proprietates metiti. Ergo non possont esse meritoria. Aasamtam prò-
batur lioe modo. Mertk natura ac ratto postutat ha«e quatnor : l. mt
opuit iUud, quo mercmur, sit tiostrum. Quod enim imn ;iffrriiiius ex no
strarum virium pbano ac luco, sed ex alterius liberulitatc obtinemus,
per tUad non poasnnras dona ejns mererl, ned debttnm obseqnlnm tan-
tummodo reddlmus. 2. rt sit opus infìrìnhtm. Quod enim jam ante
debltnm est, iliud non constringit ad uova beneficia eum, cui ex debito

Digitized by Google

PBOLBQOM. GAP. I.

pracRtatur. Contradictoria haec sunt, opus debltnm alieni cxhlbere,
et opere ilio, jam ante debito, aliquld mereri. Admodum itupudens sit
oportet, qui «luasl bene merltas pnemlum albi ob id posclt, qttod de-
bita solvit. 3. Ut sit utile atqtie conwwdum UH, cui praestntnr. Si
enim ex opere nostro nulla accedit alteri utilltas, uunquam Id prò me-
rito a^noscet. 4. Ut sit et pretio et cUgnitate aequeUe UH, quod prò opere
Mitro redditur. Si enim inaequalitas quaedam est Inter laborem et
mercedem, Inter opus et praemium, tura meritum ex condi?no non ha-
betlomin. Minister, principis nomine dlstrlbuens eleeinosyiiain, non
meretur ea re quippiam, quia non dat de suo; qui aolvit mercedem
laboittntl, non meretur quippiam apud eum, quia nlhll dat, ntef qaod
debet; qui regi sitienti dai pliialani aquae, si ab <-o donaretur civitSle,
non posset dici liberalitate sua tantum donum ineruissc, cum Inter
datum et acceptum nulla sit proportlo. Jam vero opera bona 1 . noi»
snnt nostra, sed Dei, pi>r Spiritum snnm in nobis efflcaciter agentis,
opera. Deus est, qui incliuat cor uostrum ud sua testimonia. Ps. 119,
30.37. Phil.2, 13. 1,29. Job. 15, 6. 2Cor.3, 5. Id sancii agnoscunt
Es. 26, 12. : ,DomÌne, omnia opera nostra tu operatus es in nobis.*
Ex eo, quod Deus in nobis ex mera gratla operatur, ex bonis, inquam,
operibus, an Deus ìiobis obstrietus, an non multo nia<ris nos Deo?
Quin potius dicamus cum propheta Osea 13, Id.: ,£x nobis perditio
nostra* tantammodo in Deo sains nostra.* . . Certe nemo sanae mentis
dlxcrit, eam esse venditionetn proprie dictam, quando exiguo pretio
ab ipso divite pauperi donato domus quaedam emitur, sed est donatio
domus, non qnldem Immediata, tamen mediata; ac si vel maxime detar
intercedere quandam emtioneni KaTaxp'i(TTtKù^ sic dictam, nondum ta-
men t victum est, eandeuiesse rationeui vltae aeteruae; eam enim pro-
pter opera nostra nobls dar! ex scripturis demonstrari nequit. . . .
2. Opera nostra bona jam ante multis nominibus Deo sunt debita jwre
ereationis, conservationis, dominii, redemtionis, sanet^ficationis ete. Imo
quicquid a^;ìnuis, non est totum id, (juod Deo deberaus, sed nostri erga
Deum offlcli pars duut&xat quaedam ; proinde ,8i vel maxime omnia,
qnae praeoepta nobls snnt, faceremus, tamen dlcendnm nobls foret,
quod simus servi inutiles.' Lue. 17, 10. Erjio cum opera nostra sint
jam ante Deo debita, merces non redditur illis ex debito. Si opera
sunt debita, meroes est Indebita; si merces est debita, opera sunt in-
debita. 3. Opera ìiostra nvllam ntHìtatem Deo afferìtnt. Job. 22, 2. 3.:
,Nunquid Deo proderit vir? Sed proderit slbi ipsi iutelligens. Nun-
quld voluntas omnipotenti.s (SciMkMai i. e. Dei ad omnia slbi ipsi suffl-
clentis), quod justiflceris, et nunquid utilità^ ei, quod perflcias via»
tnas?* Ps. 50, 12. : ,Si esuriero, non dicam tibi, quia orbi» mens est et
plenìludo ejus', (non indiget Deus sacriticiis populi sui, ergo nec aliis
operibus uoatris). . . 4. Nulla est aequalitas inter opera nostra et vitam
aeternamt quae est honvm infinUwm. ,PasBlones non snnt condignae
(rà -ay^tj/inra obit eìai à^Ki) ad futuraui gloriali!', Roni. s, 18.; ergo nec
opera sunt condigna. Excipient forta^i-sis: bona opera esse quidem
debita nec Deo alferre qnoddam oommodam, nlhllo tamen minns esse
meritoria, quia Deus propter opera vitam aeternam reddere promisit.
Sed si vel maxime daretur, vitam aet. propter opera reddl (quod ipsum
fiiya Ainv (ilrt/fM), noudum tamen posset dici, bonaopp. esse vitae aet.
ex condlgno meritoria, propter defectum proprietatnm, quae ad merita
proprie sic dieta requirantnr. Primo homini prò sancto erjEra Deum
obseijuio et prò perseveranlia in opp. bonis vitue aet. posbcsslo esset
tradita; interim tamen, si proprie et accurate loqui velimus, Illa primi
bomlnls obedientla non fnisset vltae aet. meritoria, cum fnerit jam
ante debita, cum nihil commodl ex ea Deo accesserit, cum nulla inter
obedientiam temporalem et aetcrnam beatitudiuem proportlo inter-
oedat. Qnae ergo praesumtuosa audacia est, bomlnl post lapsum, qui
renovatns quidem Dei Spirltu, interim tamen ex parte adhuc carnalis
est et sub peccatum veuumdatus, hoc adscribere, quod ne quidem in
Stata Intepritatis ipal competeteti** (Loc. de bonis operibus, f lOS.)

Digitized by Google

Vm HATDBA THBOLOOIAB.

Idem: ,,Qiiaecunque pracmla bonls operlbus Deus reddlt, ex gra-
taita bouitate reddit ; cadem tamen ut justua judex (£br. 6, 10.) red-
dlt, non quia nobls qnlcquam debet, sed quia prommC, et ex veritate,
quae est pars justltiae, id, quod gratis promivit, pracstat. Non inter-
cedit hic debituni «luoddam nostrunit quu Dcum uobis obstringimus,
sed debitum quoddam Dei, qno sese gratuita promissione nobis (rt>-
strinxit." (L. c. f 119.)

§ 7.

Media* oonsequendae beatitudinis in theologia natu-
Tali Bunt aetus mentis et voluntatis circa Deum occupati,
quibus recte agnoscitur^ et colitur Deus. Dicuntur uno
nomine reli^io." Gontinentur lege naturae seu morali,'
et partim directe atque immediate* circa Deum occupan-
tur, partim directe nominem ad seipsum/ rei ad prozi-
mum,' consequenter tamen ad Deum** ordinant.

a) Intelligiruus media generalius sic dieta, quae idem punt, atque
conditiones iiun causale», ex parte subiecti beaudi rcquisituc, de qui-
bus dizimns § praecedente 8. nota e. Fatet autem illud hoc loco ex eo,
quod § 6. diximus, Deum gratuito suo favore moveri ad beandos ho-
mines, quo ipso excluditur medium causale seu merltorium a parte
nostra. Neque meritum alieuum, quod appreheuùendu nostrum fiat,
theologia naturalis agnoscit. Unde necesse est, media, quae hic dan-
tur, oonditiones tantum C8se, adeoquc media in nsniificatu laxioro et
minua proprie dieta. Conf. b. Mw. 1. c. § 13. p. 4o* 44

b) Non poted enini religio a mpimtia separati, nee te^pienUa a reli-
gionf >t^remiy quia idem Dem eìd, qui et intelhfji debet, quod ett eapientia^,
et honorari, quod ed religionié. Sed sapientia praecedit, rdimo seouiiur,
guia privs ed, Deum «env, eoruequen» colere, vid. Ladant. lAh. IV. de
Vera sapw, cap. IV. p. m. 176. Noimnn<juam tamen ipsa agnitio Dei
nomine eidtusf divini comprehenditur: scilicet, quod pnnapium cultua
divini est, nom, quem coUis.

BALm'rvrs: ,,7?<»h*5rio duobus modus acclpltur: 1. de rfrt«<e mo-
rali, quae justum debitumque honorem Deo tribuit; 2. de certo atatu
et couditione vltae multorum hominum, qui speciali modo scr^^nla SS
Deum colere putant." (Traci, de cas. consc. p. 143.)

Calovius: ,,Juxta noraen ò^tun uuc ucceptum distiuguitur religio
in Teram et falsam. . . Falsa religio de quovis Dei cuìtu supersti-
ttoso, ut et haereticis de Deo et rebus divinis opiuionibus, dicitur;
quo pacto vocamus religionem paganam, mahometanam, papisticam,
calvinisticara etc., qnse nonnist aegwteoee hoc nomine venlant.** (Issg.

I, 280. sqq.)

H. Kromayerus: ,, Religioni opponitur tuin impicias i. e. con-
temtU8]>el, cum quis etiam contra dictamen conscieotiae vivit, ac si
Deus non esset; tum ìé^XoàpfiOKeia 1. e. cultu8 electitiua (ut dpiioKela tu»
èyyiXuv, Col. 2, 18.) ; tum ex parte hypocriti», quando cultos iste ges*
tibus quidem cozporis, sed mente aliena peragltnr.*' (Scnitiiiinm
relig. p. 4.)

Digitized by Google

14 PBOLEGOM. CAP. I. ,

Calottus: f, Abusive rellglo dìcitnr apiid pontiflclos, cum eam
deflniunt statum horainum, ad perfcctionem christianam per paupei^
tette, oontfnentiac et obedlentiae vota teiid«Dtiuin (Bellwm. 1. 8. de ^
inonach!s c. 2.). Haec autem pontiflcioram reUglo mera est super*

stitio." (Isajr. P. I. p. 278.)

c) i\o»ie/* religioni^ a i^iììcidn pidnti.^ deducium ed, quod hominem sibi
Deus reUi/avenl et pietale coiìdriiucerit: quia tser vire n m ei, ut domino^ et
obgequit vi patrìf neeem ed, LatlUmSAm 1. c. CSap. XXVIL p. m. 849. 351.
Denotai autom vox rellgionis in rà^ifioitiune stiictiofe kabitnm
voluntatiB, quo inclinamnr ad devotioncni et honorem cultiimqiie Deo
debìtum propter ejus excellentiam ; vel actus ipsos houorandi aut co-
lendi Deum propter excellentiam ejus, et oonnotat ex parte intel*
lectuB agnitionein Dei rectam, ex parte voluntatÌB virtutes alias (»a6
actiip virtutum), quae (qui) ad Dei honorem cultumque diriguntur;
in laxiore vero significatioiie importai complexum omnium virtutum
aut actuum, ad Dei cultum pertiuentium. Vid. b. Mm. lutrod. Cap.
n. § 2. p. 25. 27. et in Befìit Tract. TheoL Poi. de libert phQos.
g 37. p. 19. et § 47. p. 28.

Caìovius: „Variae occurruiit nominis (relif^ionls) rationes, prae-
cipue autem quatuor: 1. Masurius Sabinus in Comment.de Indigeni», |
referente A. Gellio 1. 4. Noct. Att. c. 9., a relinquendo dìctuni pntat. ,Re-
ligiosiim', inquit, ,e8t, quod propter sauctitatein aliquam remotum ac
seposltum a nobis est, verbum a relii^aendo ductum, tanquam ceremo-
nia a C8rendo.< Sic etiam religiosnin diciinBvlt Macrob. 1. S. Sattrmal.
C.3. et in eandem sententiamadducitServium Sulpitium. Hoc i^icto tem-
pia ac delubra religiosa dieta censentur, quod ob sanctltatem reverenda
ac reformidanda potlns snnt, qnaiii Inyalganda; dies antem relli^ost,
quod ex contraria causa propter omiuls diritatem rellnquendi. — 2. Ci-
cero 1. 2. de N. D. et Zwinglius 1. de vera et falsa rei. et ali! a relegendo
derivant; ,qui tota die*, inqnlt Cicero, ,precabantur et immolabant, nt
sibi sui liberi superstites essent, siiperstitiosi sunt appellati, quod no-
men patuit postea latius ; qui autem oiuuiu, quae ad cultura deorum
perliuerent, dlligenter retractarent et tunquara relegerent, dicti sunt %
religiosi a relegendo, ut eUgentes ab eligendo et ex intelligendo Intel*
ligentes.* — 8. Augastìnus 1. 10. de C D. c. 4. ab eligendo a qnibusdam
innnit dednctum, quod iterum ellgaiuus Deum per religionem. ,Ipse*,
inquit, ,e8t fons nostrae beatituUiuis, ipse est omnis appetitionis finis.
Hnnc vel potine religente» (amlseramus enim negligentes),

hnncergoreligentes, nude etreliglo dieta perhibetur, ad eum dilcctlone
tendimns, nt pervenieudo quiescamus.' — 4. Idem Augustin. 1. de vera
rei. c. 65. et Hieron. in c. 9. Amos,, ut et Ambros. 1. de virginibus, nec
non Lactautius Institutionibns div. 1. 4. c. 18. a religandu derivarl
dixerc, ,quod Deus hominem sibi religaverit et pietate quasi vinculo
constrinxerlt', dicente Lactantio ; quod , religione quasi in fascera Do-
mini vincti et religati simus', uti Hieron. alt 1. c. Quae etymologia, ut
praecipnls latinorum Patmm, nec non Gellio 1. c. probata, ita rei na-
turae non nnnus, quam ipsi Voci videtur convenientissiraa, quum et
* formam et finem rellgionis concinne innuat." (Isag. P. I. p. 275. sqq.)
Livius : „KnUaai scel«re rellglonem ezsolvi" 1. e. scelere nullam obli-
gatlonem tolli. (Hist. I. 3, c. 83.)

d) Qua, quae creatnrae rationali, quatenue rati<»iali8 est, conve-

niunt, ideoque ad mores seu rationem TiTendi attinent, definiuntur et <

praescribuntur; opposita autem, seu quae illi disconveniunt, prohi- .
bentur. Eetque lex ilia Dei, tanquam auctoris naturae, digito seu in-

Digitized by Google

DB NATUIU THHOLOeiAB.

fluxu in ipsa creatione animae hominis impiantata: de quo infra suo
loco {dura videbimue«

Danxhaukrus : „L«x moralis I. naturali$ ae aetema, est ìez natU'
rae, non universae, qua omnis creatura constat ac ordinem suum tue-
tur; non coiiimunis homini et bcstiae, quani imiiroprie jus nuturae
appellat Ulplanas; sed speciatim 1. ìez naturai humanat per se con-
Bideiatae, quae hominem etiam solltarhim obHgaret, si non ad aetmn,
tamen ad habltnm, ut: Deiim esse colendum, honoiandos parentes,
nemini Inferendam iujuriam, promissa tiervanda; qnod tibi fieri non
TÌ8, alteri ne feeeite; qnod tibi vis fieri, Id et tn alteri velia ; avTw^iav
esse illicitam. (Alias, quae hominem qnn socintn in nllqua rcpublica
ad pacem publicam ser\'andam ex speciiilibus coutractibus obligat, jus
gentiuni appellari gaudet; cujusmodi jurasunt: non violare legatos,
non Qti in bello armis vcncno illitisetc.) 2. Perse bona ac ideae sancti-
tatis divlnae consentanea, adeo ut si vel maxime nunquam lata fuisset,
taincn vero judicio videretur obligare. Undc non quia Deus voluit,
exempli gratia, prolill>ere idolatriam, sed quia per se digna odio, peo-
catnm est; sic adoramns Denm non tantum, qnla Ipae volnit, sed et
quia Deus est noster. Ita obedlentiara debcmus Deo, non solum, quia
Deus id iussit (alioquiu etiam angelo jubenti parem obedientiam de»
beremus), sed qnla rea Del sumus, consequenter ex natarall jnre obli-
gatl. Praeceptum sive opus hujus legis prlinnm ac generale est: bonnra
esse faciondum, nialum fugienduni ((juod priucipium tara commune est,
quam illud theoricnm: Impossibile esse, nt Idem simul sit et non sit),
lioneste vivendum, neminem laedendura, suum cuique tribuendum.
8. JmmutahIHs et aetema ; quam enim impossibile est, nonnam hn jus
legis, (juai' i st Icx aetema in divina mente, niutari, timi impossibile est^
^us radium mutarl; ut sol incorruptibilis est, ita etiam solis radlus.
Ses, quam jus natante oonstltnit, quandoqne mntatnr, non ftu. 81 ex-
empli gratia creditor, quod el debetur, acccjitum fenit, jam solvere
debitor non tenetur, non quia jus naturae desierit praecipere solven-
dom, qnod debeo, sed qnla, qnod debebam, deberl desUt. Ita cnm
Deus occidl pnteceplt Isaacum (Gen. 22, 2.), non eo ipso parricidium
flt licitum, sed quod Domino auctore flt, parricidium esse desinit.
4. 2i/i<pvTog et connatirn per promulgationem inscriptam eordfbns ho-
mlnnm digito Dei. . . II. Moralis positiva Illa est, quae unice pendet
a Dei voluntate, ac nisi Deus ita saoxisset, peccatum non Iiaberetur.'*
(Hodosoph. pfaa«lK>m. VI. p. 240. 842.)

M. Chkmnitius : ,,Exagitantur a multis hae dispntatlones tanqnam
philosophicae, de quibus Paulus dixerit, Col. 2, 8. : ,Cavete, ne quis
vos depraedetur per philosopbiam et inanem deceptionem.' Sed candor
adhibendus est in judicando, ne petulanter in nomine pliUosopbiae tur-
bentur et convellantur, quae recte et ntiliter tradita sunt. Considé-
reiUur polius catisae, propU r qn<is utile t-xt ohscrvare consensum legis
naturae cum decalogo, et ostendautur mctae, intra quas coUatio illa se
eontlnere debet. Si quis enim lllam collatlonem eo referre vellet, nt
interpretationeni decalo^ji itiflcctcror et ri'strìnjreret tantum ad natu-
rale» legis uotitias, ita ut coutenderet, legu Dei argui tantum illa pec-
cata, quae natura nota snnt, et satlsflerl deealoj|;o qualieonque obe-
dientia, quam ratio ex lege naturae dietat et praestare potest, is, quia
egrederetur veras inetas, recte diceretur depraedari. Col. 2, 8. Et non
est dubium, pharisaicas corruptelas inde traxisse originem. PiausibUis
enim opinio est, interpretationcm decalogi sumere ex Icge naturae.
Et haec Imaginati^ multos etiam in ecclesia fascinavit, qui flnxerunt,
patres ante Moseu salvator fuisse per legem naturae etc. Adhlbendum
igitur est judicium in usa disputatiouis de lege naturae. In locis vero
ostendltnr vera ratto, qwmodo recte et vtftiterquaeri et emutderari po»-
sit conx^'nsus legvm naturae cum dcralnrjo. Et traduntur hae causae :
Quia Paulus ex professo illam disputationem tractat Jiom. 1. et 2. et tri'

Digitized by Google

PBOUEGOM. OAP.L

buit Ugi naturae honestisaimas appellationes. Vocat enim Bom. 1, 18.
verltatem Del, v. 19. patefactlonem Del, v. 82. jus Dei, Rom. 2, IB. opus
legls, scriptum in cordibus in ipsa crcatione. Et quidem appellatlo
legis naturae inde sumpta est; inqultenirnv. 14.: ,Gente8 natura, quae
legls snnt, facinnt.' Et grati agnoscamns Ulnd beneflcfum, qnod non
voluerit lucem legls totam exstlnctam per lapsum ; sed voluìt rcliqnlns
qaasdam superesse, ut possit esse consociatio politica Inter liomineSi
in qna Deus per vocem evangelii colllgat ecclesiam. Et reliquias illas
esse magnifaciendas, monent Palili vocabula. — 2. [TtilU est haec col-
latiOj ut discamua amare, venerati et magnifacere sententias tnorales con-
ffruente» legx naturae, ubicunque extent et legantur apud poétas, histo-
ricoSf phUoaophoSt legumlatores etc. Quia sunt jus divinam et veritas
Del divinitns patefacta. Ita Faulus non est verltus in gravissima
causa ex Mc-iian<Iro citare sententiain 1 Cor. 15, 33. : ,Corruinpunt bo-
uos mores colloquia prava.' — 8. Frodeat eit'am ad hoc, ut teatimontum
eonactentiaé edemi in non renati» magnifadamtu ; ne scUicet cogltatio-
nes accut^antes (quas Paulus ita vocat Roni. 2, 15.), qnando sentluntur,
retundantur hac imaginatione, quasi sit inanis qnaedam phantasia^
qnam muliebre alt curare ; sed statuamus, esse vere jndictum Dei, tot-
gnoitls peccata. — 4. Ut ex iUa coUatione obnervetvr, in quibus partibus
Olmurata sit naturalia notitia legis, ubi judicium depravatum, et quae
alnt Illa, slve peccata sive bona opera, quae ignota ratiuul in decalogo
ostendantur. Hoc modo coUatio legum naturae cum decalogo recte et
ntlliter potest adhlberi et quidem aliquo modo ita ilinstrabitnr vera
sententia. . . Seconda tabula legls naturae a phllosophis negative po-
uitur : Quod tibi non vis fieri, alteri ne feceris. Clirlstus vero afiirma-
tive recftat Matth. 7, IS.: .Quidquid vultls nt faclant bomlnee Tobia,
et vos facile illis' ; et diserte ostendit consensum hujus sententlae cum
decalogo. Inquit enim: ,Uaec est lex et prophetac*, scilicet in se-
conda tabnla." (Loc. th. P. II. fol. 96. sq.)

Apoi.ooia a. C. : ,, Humana ratio naturaliter intelligit aliquomodo
legem. Habet enim idem judicium scriptum divinitus in mente. Die-
weil das naXurliche Geaetz, welches mlt dein Gesetz Mosi oder zehen
Geboten ubereinstimmt» in aller Menscben Herzen angeboren und ge>
schrleben ist nnd also die Yemunft etlicbermass die zeben Gebot fas-
seu und verstehen kauu, will ^ie wahnen, sie habe j;enug am Gesetz
und durcb das Gesetz kòtme man Vergebung der Siiuden eriaogeo."
(Art. 4. p. 87. sq.) „Ju» naturale vere est jus dUdman, quia est ordl-
natio divinitus impressa naturae. Ist's nun natiirlich Reclit, so ist es
Oottea Ordnung, also in der JV'atur gepflanzt und ist also auch gottlich
Becht." (Art. 28. p. 238.)

LuTHERUS: ,,Wenn da^s naturliche Gesetz nicht von Gott in das
Herz geschrieben und gegeben M'iire, so musate man lauge predigen,
ehe die Gewissen getroffen wiirden ; man musate einem E.sel, Pferde,
Ochsen, Rinde hunderttausend Jahre predigen, ebe sie das Gesetz ann&b*
men, wiewohl sie Obren, Augen und Herze baben, wie eln Mensch; sie
kònnen es auch hureii, es fiillt aber nichl in das Herz. Warum? Was ist
der Fehler? Die Seele ist nicht daruacb gebildet und gesclmffen. dasa
solcbes dareln falle. Aber eln Mensch, so Ibm das Geietz vorgenalten
wird, spricht er bald: Ja, es ist also, ìch kann es nicht Icuj^nen. Des
kònnte man ihn nicht so bald iiberreden, es wàre denn zuvor in seinem
HersMi geschrieben. Well es non znvor im Herzen ist, wiewohl dunkel
und ganz verblichen, so wird es mit dem Worte wieder erwccket, dass
ja das Herz bekenneu muss, es sei also, wie die Gebote lauteu, dass
man einen Gott elire, liebe, diene, weil er alleine gut ist und Gutes
thut, und nicht allein den Frommen, sondem auch den Bdsen." (Aual.
ìiber etllche Capp. des 2. B. Mosis. 1526. Ili, 1575.)

Idem: ,, Warum lehrct und hiilt man denn die zehen Gebot? Ant-
wort: Darum. dass die naturlichen Geaetze nirgend so feln und ordent-
Ileh alnd vernuaet, ala Im Mose. Daram nimmt man billig daa Bx-
«mpel von Mom." (Wlder die himmliadmi Pioplieten. IBM, ZX, SII.)

Digilized by Google

DB NATDRA THB0L06IAS. 17

e) V. g. ex parte intolloctut< actus mcditandi et cognoscendi e»-
sentiam, affectiones, provitlenlinm, ojiora et l)oneficia divina; ex parte
Toluntatia actUB timuris, dilectiuuis, tiduciae, spei, jmtieotiae etc., qui-
bas re^ndent actus esterni, per qaoe interni ilk declarantur; v. g.
preoM, inyooatio Dei et gratiarum actio, signis sensibilibus facta, sive
in piiHlico ooetn. pive prìvatini, hymni et variae celebrationea Dei»

perfectionuin et henefìrionuii (jus etc.

f) E. gr. actus iuterui, iu niuderauditi uflectibus occupati; actus
exoolendi antmani honestis artibua ac ecientiis ; actus recte tuendi
tam, corpus, Ikmam, opes etc., qui partim intemi, partim externi sunt

g) V. g. actus justitiae, quibus suum cuique tribuitur, actus

lilìeralitatis. fortitudinis ad tuendani patriani, propinquos etC, quì
itideru voi in animo eliciti, vel imperati et externi sunt.

h) Hubeut etiaiu rationem cuitus divini, quatenusad Deum, tan-
qnam ad finem, ultimo referuntur et in ejus obsequium, laudem et
glorìam finnt. Vide de bis omnibus b. iftis. L c. § 83. sqq. p. 88. 89.

S 8.

Quoad sufficiei^tiam vero cultus divini, quem theo-
logia naturalis praescrìbit, in ordine ad Wtitudinem
post hanc vìiam conscquendam, maxima oocurrit et di-
ligentissime observanda est diversitas, quoad diversos
status'* hoininis, primaevum seu integritatis, et statura
corriiptionis seu peccati. In ilio statu poterat homo,
ductu theologiae naturalis et per concessas sibi vires, ad
sufficientem Dei cognitioneni cultuinque Deo debitum,
absquo defectu seu peccato praestanduin, pertingere,
adeoque'' hoc modo ì)eatitudineiiì aeternam a Deo im-
petrare. In hoc posteriore auteiii statu per i})sius na-
turae corruptae conditi(»nenì n Deo aversus atque ad ea,
quae Deo displicent, propeusus est; cuiiique Deum pro-
pter peccata sibi infensum*' habeat. non tamen invenit in
theologia naturali medium, quo Deo laeso satisfacere"* et
cum eo in gratiam reduci*" possit : imo ncque, quae alias
ad Dei cultum })ertinent, perfecte'^ cognoscere sibique
praescribere, ncque eum cultun», quem Deo deberi vi
luminis naturae intelligit, praestare'^ j)otest. Unde prò
pniesenti statu nulli hominum'' sufficit theologia natura-
us ad salntem.

a) Status illi diversi haetenus supponuntur, infra autem in tbeo>

logia re velala s^uo loco nianit'estius tradeutur. ■

Daieri Cump. ed. Walther. I. 2

Digitized by Google

ISOLBOOH. OiiP.L

M. CuKMNiTius : yjQuae, quali» et quanta est illa notitia naiurali»
et quousque progredltar? — Vere loquendo: aatmilla, avtlmperfecta,

aut laiifiuida est. Nvlla, quia de gratuita lìroiiiissione remissionls
peccatorum nihll novit tota philosophia ; illam enim Filius Dei e sinu
•etenif patria prolatam revelavit ecclesiae. Job. 1, 18. Matlih. 11, 97.
et 1 Cor. 1, 21. et 2, 7. — Imperffcia, quia gentes aliquam tantum par-
ticulam legis noverunt. De interiuribus veru cultibus primae tabulae
nihil certi vel novit vel statuit ratio; tantum de quibusdam extemift
et civilibus n^potiis doceut quidam gentium pliilosopbi. luterea mi-
scent multa àrorra Kal irapóéo^rj, de quibus nec inter ipsos satis convenit.
— Languida, quìa, ctiamsi inipressum est huinanis mentibus, esse
Deum et praeciperc obedieutiam juxta discrimen honestorum et tur-
pium, tamen assenslo non tantam languida est, sed horrendis dnbitap
tionibus saepe excutltur. Sicut extat pulciierrima descriptio In Tus-
cul., ubi Cicero, disputans de immortai itate animae, dicit ad Antonium :
lETOlye dUigenter librum Platonis, qui est de anima; amplins qnld de-
slderes, nihll erit. Feci, me Hercule, inquit Antonius, et quidem sae-
pius; sed nescio, quoroodo, dum lego, assentior, cum ppsui librum et
meenm ipse de immortalìtate animarum cogitare coepi, omnlB Illa as-
eensio elabitur.* " (Loc. th. P. I. f. 20.)

b) Habebat enim Deuiii propiti um iitque ad beatitudinem ali-
quando 8Ìbi oonferendam sinc difticultate propensiim. Conf. b. Jac.
Martini 1. c. Disp. III. § 84. sqq. p. 66. sqq., b. Mus. Introd. Cap. II.
§ 13. nnin. 4. pag. 45.

c) Licet enim Deus ùt maxime bonus, est tamen etiam summe
justus et ixjccatorum, sanctissimae legi suae adversantium, vindex
ffravissimus, idque ex vi immutabilis suae justitiae : quam ob rem, uisi
mesae justitiae divinae satÌBfiat, bonitas Dei, quae Dei justitiam non
tollit, ita cognosci non potasi, ut ab ea expectari queat remisno pecca-
torum et suluH, peccatori conferenda. Conf. b. Miimei l3igip. pecuHa-
rem de lusuff. tlieolog. nat. ad sai. contra Ed. Herbert, de (Jierbuiy
(quae tractatui de aet. elect. decr. anuexa est) § 64. p. 36. 37.

d) Hoc autem praedpuum est, quo absente, nmlua Deo pkcens
cultus exhiberi potcst. Necesse ed enim, ut peraom Deo antea placeat
(idque propier aolum OirìMiim) , si modo pemmae iUituf opera Deo piacere
et aaxpta e)s»e dfbent, verlm sunt tìolidae Ded. Form. Gonc. Art. IV.
p. 700. 701. Q;tiomodo autem etiam jpoteet humanwn, cor diligere Deum,
dum sentii eum horrUnKteriratei et opprimere noe temporalilms et perpetm»
calamifiiiihmì Lex aufein. sewper nccvsat nos, semper osteiidit irasci Deum.
Non igitìir dilujiinr Dem, «mj postqitam apprehmaimm fide vìii^ericordiam ,
tum dtmum fii objectum amabile, verba sunt Apol. A. C. pag. 83. 84.
conf. p. 66. Atque ita oonstat, tiieologìam naturalem, quae non jpotest
suppeditare illud, quod primnm est in statu post lapsum, unde indpit
cultus Deo placens, non esse sufficientem ad salutem.

e) (^uau<^uam enim theologia naturalis poeuiteutiam bumini pec-
catori praescnbat, qua doleat de peocatis: tamen haec poenitenlia
neque ad omnia peccata sese extendit, cum multa a nesoientibus aut
neglìgentibus committantiir, originale vero pecratiim ab homiue sibi
relieto ac rolevatione superiiaturali destituto non recte agnoscatur.
Sed iiequv' dolor ille de [Mìccatis peccata, quatcnus ofiensam Dei im-
portant et hominem irae Dei ac reatui poenac acternae subjiciunt,
eluere potest, licet retractationem quandam eorum importet. Yid.
b. Mueaei Diap. cit. § 37. sqq. p. 22. sqq.

Digitized by Google

DE NATURA THBOLOOIAE.

f) Ob connntam intellectu!^, etiain in natumlibus, oWurituteni,
de qtiii infra in L. «le Pece. Ori^. Interim notatu <ligna siint verba,
quibus b. Cr. Mylìm ostendit, ruitiiiam (^theuliigium) ììxUumU'ui uuincum
me et muUìam, quia, inquit, doelrinae eodeetie partem duntacmt «tuim,
eamqìie mtitùnam, Ugem nimìrum, et ne haiic quìdeni rt'mm ìnUtjram^ eed
dimidiafnm fanfiniììintdo Iiiriilraf, i(fii<>rata partiin ivri culttti< diriiii, fitr-
tim rvaiKjf lIc'U' .«ilati.-f coijuitioiif , iti f/Ma idrante nucleiut ipae notUiae divir
noe inclu.><n!< latri. Po.«<it. ile Dt'o, tli. 13.

CaLOVIUS: ,,Quo(1 in Hpfcie ad capita theologiae ÌHtiuì< nuluralis
potiorOy 8unt sequentia: 1. De Deoy qua naturuin et attrlbuta, nec non
voluntatem Dei legalem ex parte et opera nonnulla; miniroe autem
qua pcrsonaji dlRtlnctas deltatis vel voluntatem Del evanucelicam et
Opt ra gratia»', aliaque niysti ria diviiui, (|uae mtioni prorsus ignota
suut. 2. De lege Deif qua eadem e lege natnrae habetur secundum
praecepta ntrlasqne tabnlae. Hnc pertlnent Zaleud lefces, anrea Ty-
thagorao vcrba, Socratis, Platonis moralla praecepta, Epictcti regulae,
Jambliclii, Siujplicii aliorunique Platonicorutn, itenique Aristotella et
Peripatetloomm monita egregia, leges XII tabnlamui etc. 8. De pei^
cato et transgressione Iciris. 4. De poona peccati, qiiain ctJam lex na-
tnrae et consciontiii cuju.sque dictat propria. .">. De iminortalitate
animae et vita post liane vitam, quam e Zoroastrc, Hermete Trisme-
^sto, Phocllide, Fythagora, Socrate, Platone, Xeuocrate, KpaminoDda,
Cicerone, Plotino, Jambllcho etc. ostendlmns Dccad. dlssertat. de
Ffeeudo-Theol. 8oc. p. 80." (Isag. L. I. p. 68. sq.)

g) Quia tota natura huroana eurrupta boni^que, quas haln^re (Ie>
bebat, virihus destituta et ad malum prcR-livis faeta est. Pulchre
iterum b. Mylitts 1. c. th. 12.: MeuU in Hcirnlia timjH d ii^prrijit. cin-dix
autem motwi inconditos nimi» languide ì*ubiyit. C'onfcr cuiu bis vi prue-
oedd. b. Jae. Mari. 1. c. ^ 112. 113. p. 7.1, b. J, Mua. I. c. p. 45. 46.
etIWsp. oit. 5^ 82. 33. p. 18. 19. 20.

h) Sive audiverit aliquid de revelatione fupernatunili deque
Christo mediatore, 8ive non. Per ^ratiaiu Dei enim et meritum Christi
nomo quis<^uain aalvatur, nisi qui praestttam a Christo aatisfactionem
{HO peecatia fide apprehendit sihique appropriai, ut istud Beo irato,
quasi suum esset meritum, sistatur. Vid. iterum Disp. eit. b. Miix.
§ 101. aqq. p. 6. sqq. et Dissert. ejusdeni cuntra iMeph. Curcfilaemn in
ouaestioue: Vtrum geiUile» ab^qm jide in Qtridum per extraordinariam

gratiam ad ealutem aelernam perHngw etc.

Calgvius : ,,N<>n omnia, quae in scriptis gentilium r)ep«rl»n<ttr theo>
logica, ad theologiatn natnralem referenda sunt: qiiaedain cnim ex
abusu rationis et principioruìn ìiaturalium promanarunt, ut .sunt varil
crrorcs et falsae opinioneH gentilium (de qaibus in theologìa gentillam
foslus) ; quaedam profecta sunt e. revelatione divinOf non qntdem tam
dtrecte fecta g;entllibu.s, quam e popnlo Dei profecta, per faroam vel
tradltlouem, ob conversationern et coiniiiercia nonnulla gentilium cura
iis, qui f ucre de populo Dei. Sic, cum patriurcbae Inter geutiles vizere,
▼estigia quaedam reltf^onto a Deo patefactae Inter Ipsos rellcta foere,
e. g. Inter Aegyptios et Chaldaeos (qui inter gentlles prò summls theo-
logls habiti), ex Abraham! institutioue nonnulla rem insere, unde Tris-
meglad et aliorum scripta tbeoloi^ca magnac uu'^toritiitiH inter gentilee
extitere, in quibus non panca christianae theuìogiie analoga de Deo,
de verbo, generatione Filli Dei, SS. Trinltat • etc. leguntur; quae occa-
sionem (ledere Soclnlani.s cavlllandl mystcrla fldei, quod e gentilium
BcrlpUa hausta et profecta sint, com pòtius gentUes ea ab ecxdeala ao-
eeperint.** (Isag. L. I. p. 67.)

Digitized by Google

PROLBGOM, CAP. I.

Chbmnitius: ,,Approbatne Deus illam notltiara? — Id quacrls:
an Deus velit nos vostifria liaec dhinitatfs siiae in mentibns nostris
etili tota rerum natura ijiiaorcre et coiisidiTarc? Kr.spoiKk'O : Sic;
quia Paulus bauc considerationem illustri titulo oniat, dum appellai
,Teiitatem Del* Rom. 1, 18., et Chiistas jabét constderare Toiatllla
codi, iteni lilla, quoniodo crescaiit, Mtlli. <>, 26. 28., Salomon in l'rov.
G, 6. reinittit pigruui ad foruicain. Et huc pcrtinet P». 104. iuteger et
totum 45. c. KeelesiMtlel. Utinam vero ampliseitniiiin natnrae lliMram
dilifrenter evolvereniiis, tunc re ipsa experireniur, verum esse, quod
noslrae aetatis vates cccinlt: ,Pracsenteni<|Uf refert qimelibet herba
Deom.* Utinam ctiam homo ///«/m/m//o<; seipsum consideraret, tunc
absqne dubio illustria divinitatis vestigia deprehenderet. Sed flt proli
dolor illud, quod Es. 5, 12. dicltur: ,Opus Domini non connidcrant.'
Quis ergo in ecclesia est vcrus et pius usvs hujus naturalis notitiae?
Bbr. 11, 8. scriptum est : Creationem esse simulacrum iuvisibilium Dei;
«ed additar: perfida- Haec flententU ostendit verum nmm vestigio-
rum divinitatis iu rerum natura. Affirmat enlm, rationem non posse
vere et utiliter ex ufl'uctibus oplticem cognoscere, nisi accedat fides.
Non ergo initiwm faeiendwn e»t a naturali notitia ; sed 1. mens conflr-
manda est ex verbo Dei et iliustribus testìmoniìs, in (juibus se Deus
generi luunano peculiuriter putefeeit. Postea utiliter potest addi con-
sideratio philo.sophicarum demonistrationum. 2. Notitia naturalis de-
bet subordinar! divinae revelationi in verbo; ita ut, slcubi dlssentiat
vel pugnet, cedat naturalis divlnac; quae etiam in illis, in qnibns con-
sentiunt, robur et certitudiucni addit naturali. 3. Jucunda est cou-
sideratio, ex illa quasi scintilla tantum notitiae, qaae reliqua est in na-
tala, qaam illastris faisset notitia Dei in integra natura, quam firmus
assensus, quam obsequens obedlentia conformi» notitiae ; et in quan-
tum labeifactata, imo paene exstiucta sint haec omnia in bac naturae
depravatione, non potest melina considerari, qnam in his ves^ills,
quae etiam propter hanc causam Deus volnit elise rellqns.** (LOC.
theol. 1. de Dee c. I. s. 5. et 6. foi. 21.)

§ 9.

Interim theolocria naturalis* tum quoad principia sua,
tum quoad conclusiones, quae ab illis pendent, vera^ om-
nino ac certa est, neque theologiae revelatae verae'^ re-
pugnat, licet, prout hoininibus post la}ìi^um actu inesse
deprehenditur, praejudiciis atque erroribus variis con-
tamiuatam esse, fateiidum sit.^

a) Quae in se una, neque propter diversos status homìnum ipsa
quoque quoad specieni alia atque alia esse putanda est; licet quoad

Sradus perfectiouis et imperfectiouis iliversilas admitteuda sit. Cuufer
ùm. Introd. Gap. II. § 6. p. 32.

b) Dependent enìm, velut eonstìtuentes theologiam ectypam, ab
auetorc Dco, cui fnlsum repugnat. Et quemaclnioduni principia prima
8unt de liis, quae aliter se liabere non possunt adeoque necessario vera
8unt, ita conclusiones, quarum cuni principiis ìstis necemarius nezus
est, similiter veras ac certas esse, constai. Huc referunt theologi
Lipsienses in App. Censii. Ded. fol. 14.'5., quod Paulus liom. /, 7.y.
de f^eutililnis dicens, eos veriiatem retinere etc, respiciat iu\ notitiam
uaturalem, qualis iu se est, quippe vera scientia aut cognitiu.

Digitized by Google

DB NATURA THBOLOaiAB.

' MblaKCHtho.v : ,,Ut lumen oculis divinitiis inditnm est, Ha sunt
quaedam notiiiae mentibus huinanis inditue, <|uìl)us u^noscunt et judi-
caol plenu|ae. Philosophi hoc lumen vocnnt iwtitinm principiorum,
Tocant Kotvàc ht'oìnc et T/iu>^V"/c> Ac vulgaris Uivisio nota est. Alia
eaaii principia gpeculabiUa, nt notitias nnmerorum, ordini», pjilogismi,
principia geometrica, pliysic.i. Hacc oimu's fatentiir esse certissima
et fontes maxiioarum utìlltatum in vita. Qualis euim esset vita sine
numeris, shie ordtnef Alla snnt principia praetiea, ut totrnn dlserimen
natnrale ìionestonim et turpinm ; itom, l)eo est olnnliendtim. Ac de-
bebant quiUcm iiaec practica principia tam illustria nobis esse et tlrma,
quam stiiit notltlae nniuerorain ; tamen quia propter labem originis
accessit quaedam ealiiro et cor habct coiitrarios iiiipetus discrimini ho-
nesturum et turpiuin, ideo liomines non tani constunter ussentiuntur
hlsnotltiia: Deo obcdiendum est, adulterlum est vltandnm, Iionc.sta
pacta snnt sfrvanda; sicut buie notitiae : Bis quatnor sunt ucto. Ma-
net notltla legum, .sed assensus est Inflrmus propter contumaclam cor-
dis. Notitia testimonium est, iios a Di o ortbs esse ac Deo obedientiam
debere, et accusai inobedieutiam. Dubltatio vero et coutamacia illu-
stre slgnam est, naturam homlnls non esse tutegram ; stcnt Idem slgnf-
flcant mors et calaniitates infliiitae .bttmani generis et multa prodi-
giosa vitla. Haec Pauius Uoui. I. bis vfflrbis exposuìt: ,Veritatem in
Injustitia detlnentS td est, etal Impressa est hoininlbus vera notltla:
qiiod sit Deus una quaedam aeterna mens, conditrix et conservatrix
rerum, sapiens, i)ona, jusla etc, et quoti liuic Deo obediendum sit
juxta discrimen honestorum et turpium ; tamen hae verae notitiae de-
tinentur in injustitia, id est, captivae tenentur, non reguant, sed regnat
injustitia, pugnans cum bis notitiis, Hcilicet averslo volnntatls a Deo,
contcìiitus Dei, liducia proprianiin virium, denique variì iiiipetus pug-
uautes curo lumiue divinitus insito mentibus. Ideo et assensus iuflr-
mlor est, ao

iFertur «quia «nriga, uac andlt eauroa habettM.*

Ideo philosophi, cum vidcrcnt, iiiMniiaiii assensionem esse et rapi ho-
mlnes magno impetu ad diversa.s voluptutes, quaesiverunt, utrum justa
et Injasta natura vel opinione discernantar. Qua de re dubitare, turpe
et flaiiitiosum est, perinde ac si quis quaerat, an natura, vel casu bis
quatuor siut octo. Lumen divinum in mentibus non exstinguendum
est, sed potius excitandura, et contirmaiidus animus, ut aguoscat prin-
cipia practica, eaque amplectatur, et statuat, revera tam certa et firma
esse, quam snnt specnlabllla, Imo parlter esse decreta ImmutablUa Del.
Sicut et Paulus concionutur Koni. 1., in(|uiens: ,Dt n^ ipsis ostendlt* ;
item Rom. 2. : ,Opus legis scriptum in mentibus eorum.* Vocat item
has notitias jus dlvlnam Bora. 1. : ,Qnt cnm jus Del norlnt.* Est ergo
vera definitio legis naturae, legem nalurac esse notltìam legis dlvinae,
naturae bomlnis insitam." (Loci praecipui theologici. Lips. 1552.
p. 199—202.)

e) Veruni eniiii vero coiisoiiat. Ncque est nisi unica veritas.
Quanquaiu autem theologia naturulis uuu assequitur objecta, quae
theologìae revelatae sunt propria; non tamen ideo quicquam eorum
negai aut impugnat, seu oj^positiim statnit, aed judiciuni saurn, ta&>

quam de rebus extra sphaerani stmm positi-s. suspeiKlit. Imo si acces-
aerit revelutiu, certuni est, uatumlìs nostrae c(^uitiuuis defectuiu addita
cognitìone subliroiore suppleri. Conf. b. JmiKiM Introdnct. P. II.
Gap. V. § 7. p. 324. s(iq. et § 15. p. 337. 338. et libcllum b. Oraueri

de unica vcritate. Plcuiorem vero collationeni verae theolojriae natu-
raliscuin revelata a. U)7(!. sub praesidio nostro exhibuit iu Disp. iuaug.
b. Heinriciui a LiUi^ atiìuis desiùeratissinius.

Digitized by Google

FBOUEGOM. CAP. I.

Gerharduh: ,,Perse et in se nulla contrarietà», nalla contradictio
Inter philosophiam et tbeologìam, quia quae de summifl fldei roystertis
theologìa proponil ex revelatione, illa i)liilos<)phiii saiiiur ac sintt-ra no
vit uou esse dij^cutienda et aestimanda ex priucipiis rationis, ne fiat
/uTódatrtc eie à}\o yhxtc, néve confnndantnr distfnctarain dlsctplinaram
principia distincta. Sic (inniido tlieolo;rÌa docet, Mariain peperissp, et
▼irgiuem inausisse, saniur philosuphia non dicit, hoc assertum repug-
nare suae conclusioni, qnod vlrglnem parere sit Mirvarnv; quia novlt,
conclusioneni illani necessario cum liae limitatione accipiendam, quod
virgineiu naturalilcr parere, et talein inanere, slt àiSrvnnn ,, cujus con-
trarium non asserit; dicit euini, mpemotlDnU et divina virtutc esse
factum, ut virgo pareret. Quando vero philosophaster aliquis sua
axiomata et efliita vult esse tam generalia, ut ex illis etiam de sum-
tnis fldfi inysteriis sit judlcandum, et sic tìiu-s ulicnos invadi», tiinc ex
accidenti contlngit, ut verum theologice falsum dicatur pliUobopbice,
respectu sdlicet hablto non ad yemm sanlorfs ptallosophlae nsum, sed
ad turpissimura ejusdem abusuni. Sic justltia et juris ratio est ubique
una, iu conccptu sci. generali, interim tamuu jus hujus provlnciae non
est idem cum jure alterìus provlnciae, sed quaeltbet respnblica snia
specialibns vlvit lefrii>ns. Ita verltas est una in conceptu generali, in-
terim quaelibet disciplina hua iiubet axiomata, quae non suut tralienda
In alind forum» sed in sua sphaera relinquenda, ne fiat /wró i ^ a/lo
yénof, quam ipéa sanlor philosophia repudiat.** (Exegee. locc. L. de
8. 8. § 474.)

LuTHKRus : ,,Sexto comparemus institutum istud (monasticum)
etiam ad rationem naturalem^ h. e., ad crassum illud lumen naturae,
quae, tametsi lucem et òpera Dei non attingat per sese. Ita ut in aiBr-
niativis ((juod ajunt) fallax sit ejus judiciuni, in iiegativis tanicn est
certum. Non euim capit ratio, quid sit Dem^ certissime tamen capit,
quid non stt Deìt». Ita Hcet non videat, quid rectnm et bonum sit co-
rani Deo (nompe fldeni), scit tanion cvidcnter, iiifldi-Iitatem, homicidia»
iDobedieutiam esse mala. Qua et Cliristns utitur, dum disserti Lue. 11.,
omne regnnm In se Ipsnm cUvisum desoiurl, etPaulus, dum dicit 1 Cor.
11., nec nafuram docere, ut niullcr nudato capite prophetet. Quod
ergo huir rationi evidruter advrrsatìir, certum est, et Deo multo magia
adrersari. Quomodo eulni codesti verltati non pugnabit, quod ter^
renae veritati pugnat? quo modo et Christus Job. 3. veritatem distin-
gnlt et ex utraque ai^ìt: Si terrena vobis dixi et non creditis, quo-
modo, si coelestia vobis dixero, credetis?" (Opp. lat. varii argiimenti.
Curavit D. H. Scbmldt. Francof, 1872. Voi. VI. p. 818. sq. Opp.
Hai. Tom. XIX, 1940. Cf . Lutheri Theologlsche Abnandlnni; von der
Prage: ,,0b ^er theologische Satz: ,Das Wort ward Flelsdì', in der
Philosophie walir sei"; quod Lutb. negat, quando committitur pru-
fiaate tir àMo yipof. VÌA. Opp. Hai. T. X, 1IHI6— 1402.)

Calovius: ,,Fallilnr Junius, 1) àuw falsar tfipologine assignat
principia et notioncs commuues; quae, etsi impertectam tantum noti-
tlam inf erant et cum falsltate conjunctae slnt rettone subjectl qua eor-
ruptum honunis statum, per se tamen falsae non sunt, sed, vere a Deo
ortum trahentes et naturae insculptae, detinentur (|uideni in injustitia,
veritatem tamen contiucnt, Rom. 1, 18. Fallitur, 2) dum radicera om-
nia falsae theologiae principia Illa communia, quae Kotvaì évvauu vulgo
dicnntnr, constltuat, cum e vero non nisi verum sequatnr nec ex Ipsis
coinniiinibus priucipiis, qua talibus, sed e corruptione eorinn pro-
fluxerit falsa theologia. Ifallitur, 3) dum phiiosophicam notitiam Dei
fiilsam indigitat, eamqne ortam e cnitnra naturalis notionis, asserlt;
quia et pliilosopidca quacdam notitia de Deo vera est, imo omnis illa,
quae proprie est philotiopbica (error enim philosophorum uou est ipsl
tàrlbuendus phllosophiae), et quicquid e naturalis notltiae cultura legi-
tiraa usuqne srenuino oritnr, veriim est, non falsnm, cum abusuSMdtem
ejusdcm giguat falsas opinioues, non usus.'* (Isag. I, 21.)

Digitized by Google

DB NATURA THBOLOOIAB. 23

Idem: ffMaUria ex qua sunt principia naturae lumino nota, unde
deducantor e0iu3liuik>ue8 prò rationis humanae modulo. . . Principia
quidem pcrmaQMfUnt quodammodo e priori statu (integritatis), sed
ea coinmuntu stiiit et Impcrfccta; quac tamcn u corruptione adventltia
distlu^ueuda, etsi non reperiuntur in sabjeeto pOflt Upram, HÌBÌ 6lim
Illa corruptione." (L. c. p. 64. 66.)

<1) Sic thcologiam co/rtr.r^.' uni naturaleni philosophornni i;eiitilliim,
una culli caetcris tlieologiae gentilis gencrihiig, siij)ni reiuoviimi.s, tan-
quuni erroueani, uot./. ad § 1. Et homiues vera revelatioue divina
destìtutos, ratione quouue sua abusoe atque in errores varios quoad
cognitionem cultumque Dei fiiiase abreptos» docemur ex revelatione
Rmn. 1, lì. sq*!- Atque hinc o?t, quod cimi veraiii revolationem non
invenisseut, falsas uro veris ix)tiuH, quam nulla», revelatioues aiuplexi
fùerunt. Confer. b. HmmuL Syntag. Disp. I. § 23. sqq. ad 2S,

% 10.

Objectum formale " theologìae iiaturalis, tanquam
scientiae prarticae, finis'' est. is(|ue objertivus*^ seu Deus,
quatenus ex luinine naturae'' ante demonstrationeìn, per
notitiani cum ìmitam,^ seu lucem qnandani' intellectui
ingenitaiii et instinctiiin*^' naturae, tuin ex inspectione
creaturaruiu acgumiam .vulgarem seu'' communem, co-
gnoscitur.*

a) Sivc i<l, quod in theologia naturali primo eognoscitur, et cogni-
tum est ratio cognosceiuli cactera; juxta ea, iiuae dixinnis ad 3. not. d.

b) In quavis etiim scieutia tìneni oportt t esse qiiadautenus prae-
cognitum, unde ad praxin seu operationeni, ejus causa suscipiendam,
homo inducitur. Vid. b. Mas. Introd. Cap. II. § 5. p. 29., § 16. p. 48.

e) Furnialis enim finis cognitio, si non distinota, confusa tamen,
pendet a iine objectivo; neque adeo ille, sed hic primo cognoscitur.
MìM. 1. c. § 15. p. 48.

d) Nam quatenus ex divina revelatione innotescit, non ad nata-
raleni, sed revelatam theologiani cognitio ejus pertinet. Afm. 1. o.
p. 49. Liiminìi* naturae ap})ellati()ne aiitoni intol]igÌ!iius h. 1. y)ropo-
sitiones, quae Dei existentiani, esseutiain et perfectiones essentialea
declaraut, quatenus vel ex principiìs naturae et rationis per discursum,
vel virtute intellectus agentis et phantasmatum ex terminis apprehen-
ais per se iinniediate et citra discursum cognitae snnt. }fm. 1. c.
p. 50. 51. 52. Ac notandinn est, objectum formale theologiae natu-
ralis non constitui praecise lumen naturae, sed Deuni ex lumine natu-
rae cognitum. niud enim non est ratio assentiendi theologiae natnraU
propria et proztma, sed nimis generalis et remota. Htu. L e. et § 28.
p. 85. 86.

J. Gerharuts: ,,Cum Ps. !>f!, 5. dicatur, sentlum deos esse dae-
monia, cumque diserte testetur Christas Joh. 5, 23., qui non honoret
fllium, eam nec honorare patrem: merito qnaerltnr, qno sensn dicat

Digitized by Google

FBOLBaOM. CAP. I.

apostoluB, quod gentUes aeternam Dei potentiam ac divinitatem ex
ereatlone mundi cognoverfntf Boni. 1, 20. llesp. : Dfstlngnendiiin «st

iiiter riincfptAim D< i, ex crealuris iib l'thniconiiii niente haustuiD, 6t
inter conccptus istius applicationem ; ille f uit legitituus, baec vero nd-
* ninne. QaamTiii enlm aeternam potentiam ac divinitatem et, ut Plato
loquitur, ,mentem nelcniaiii, cau^ani oiiiiiIh boni in iiulura', vel, ut
AristOtcies (licit, ,suuuuun) aliquud ens el primum oinnis niotus priu-
eipinm, ipsum ÙK/v^rov', vel, ut Cicero loquitur, «praestantem aeternam
ac snspicit'iidam naturam' ex libro naturae depreliLiulcriuf : tamcn
illani non recle applicaruut uni illi Jdiovae, qui est riiLur, Filius et
Spiritus S.; non Deo Patri, a quo Filius ab aeterno progenitus est et
in tempore missua, ut esset mediator et redcniptor generis humani;
sed eam yel antmalibns Irratlonallbus, serpentibus, repttlibus etc. tri-
buerunt, Rom. 1, 23., vel ctiam Ipsi diabolo, Ps. 5., et siquidera ex
proprio ingenio formam ac norroam Deum colendi ezcogitarunt, ideo
cordis sui idolnm, non autem vemm Deum oolnemnt, id quod aposto-
lus sic effert: ,Cum cocrnovlssent Deum, non ut Deum p:loriflcaverunt*,
Rom. 1, 21., ,veritatem Dei commutarunt in mendacia', v. 25." (Loc.
de natura D. § 14.)

e) Quae talie dìcitur, non quod cognitio Dei actualÌB, aut apecies
^pressa, homini per naturam ante ratiouis usuni insit; sed quia ap-

prehensis terniiuis statini intellectui citra discursum inest, non secus,
ac 8Ì Cina i{)s:i natura ei aotu iiiiplniitatu esset. 1. o. 15). p. 52.

f ) Coirne (|uidem non est Pjiecies inijiressa, intellectui ante usuni
rationis j[>er uaturam iuexisteus; ncque adeo habitus proprie dictus,
neque etiam ìpea nuda àvmfiti eeu potentìa C(^oecendi: sed aliud po-
tentiae cognoscendi sui^eradditum aut innatum. Perfectio vìdelicet
aliqua, per quuni intellectus ])otens aut in potentia propincpia ad actus
Gogaoi:;c-on(li immediate elicieudos coustituìtur ; quae, licci non sit lia-
Ibìtius pr()})rie dictus, habitui tamen àvàhir^t: est ; quemadmodum b. Miir
aoei» non goluni in collegiìs MSS. plni iì uR, verum etiam in Introd.
Cap. II. ^5 19. ]). 52. ?q(|. upqne ad HO. prolixe (ìocuit, et rursus asserii
in der Ausfùiirl. lOrklarung p. 150. sq»^. Sed et b. Hvcl>^'ìnannm in
Praelect. ad Breviar. Cap. I. p. 1134. expresse fatetur, se illi ^ìUentiae
aumUri, quae naturalem UUm eogniiimem wm per modum habUm, 9ed per
nvdam potentiam eoyììmcendi (intellìgit atitem band dnbie potoìitiam
propinquam) cmmiwl cum Iwìnìne statuit, adductistjue locis Rom. /,
19. 20. IJ^ probat .sententiani illam, et concludit, cogniti^mm Ulain
futimdem inme homini per paUntkm^ non per infimm hamkm.

H0LL.VZIUS : ,,Constat rò d tari siv6 existentia vera notitiae de Deo
Innatae; at rò ri ian slve ejus definitiva ratio non adeo liquida est. Bz
quo flt, ut a tiieolof?is etiam orthodoxis diversimodc deflnìatnr. . . .
Quicqnid est, quod ex illorum mente intellectui natura inesse sive eì
connatum dici possit, iieces.se est, ut redcat ad ingenitam quandam
perfectionem sive iucem intellectusi qua adjutus veritatem communium
de Deo notionum apprehensis terminis statim dtra dtscnrsum per>
spiciat. Atque in line fcr*" conveniunt. . . Non tanien diffltemur, no-
titiam Dei iusitam esse perfectionem quandam, liomiui viatori con-
genltam et hahUui analogam. Qnae analogia consistit in sequentibus :
1. sicut imario Dei in hominibus prntoplnstis fuit habitus, ita reliquiae
ejusdem, ad quas pertìnet lex ualurae, Deum coleiulum e??.se dictitans,
ad ipsius naturam qnodammodo accedunt ; cum partes homogeueae sint
ejusdem naturae cum toto, 2. Sicut habitus est quaedam perfectio,
mperaddita naturaef eam facilitans ad operationem, ita quoque notitia

Digitized by Google

DB MATDItA THBOLOOIAB.

Del naturalis superadilita est facilitati co^noscitlvae, illam Inclinans
ad appreUendendum quocuuque modo Duum. 8. Sicut habitaa est
df^laiiter mobUitj Ita profonde Inhaeret Ista notltta naturalis antmae,
nec penìtus enidicari potest." (Exam. P. I. c. 1. q. 5. p. 180. sq.)

Idkm: „Idea, essentiam Dei repraesentans, iuteliectui humano
congLMiita, soave est Cartesfanoram somninin." (L. e. p. 195.)

CiCKRO: ,,Neque uUa sens tam fera, nemo omnium tam fmmanis
est, cujus mentein non linlmerit dcorum opinio. Multi de diis prava
sentiunt, Id eniin villoso more efflclsolet; oiiiues tamen, essr viin et
naturam divlnam, arbitrantur. Kec vero id coUocatio hoiuinum aut
qcmMnms efileit, non instttotla optalo est oonflmmtn, non legibos.
OmMantem iu re consenstoomiilKmgaitlanileznatarMpntuidAert.**
(Tose. qq. llb. 1.)

' IDBM: «.Omnibus innatom est et animo quasi tnscniptnm, esse
deos." (De N. D. llb. 2.)

HoLLAZius: iji'ossunt duri athei speculative tales, uon per uata-
ftm, sed per justam Dei desertiunem et diaboli excaecatlonem ; non
per totalem eradlcatlonem luminis naturae quoad habitnm, sed per
sutfbcatlonem quoad actum et exercitluin; non per totutn vitae spa-
tium et permanenter, sed tantum per quendam paroxysraum trans-
euntem ad aliquod tempus. Neque enim lex naturae patitur, ut rata
«t firma sententla alleni Inbaereat, non esse Deum. Qaanquam enlm
mens hominìs ini])!! lethar^ro (|ua>i sopiatiir, ut de Deo non cogltetj
nuUus tarnen potest dari, in quo tandem couscientia se non vindicet et
Tel In Ipu morte neglectl Del Ipsnm aocnset." (Bzam. P. I. c. 1. q. 6.
p. 194.)

g) Qui nìhil aliud e»t, quam iiioHnatio naturae in Deum, tanquara
finem smini, i\\vdt' intellertiini, luco illa connata poUenteni , veltit addilo
pendere ad ai^.-^en.sinn, cuiu aliis (•(»iiiiiiiniili!i.« ne T)c(» notionihus, tum
praecipue illi, quuc est de existentiu Dei, inanelliate ae eitru discur-
gum, praebendum determinat. Vid. Mus. in Introd. p. 78. 79. 80.
Ausfiihrl. Erkliiruug p. 161. 162. 168.^

h) Qualis vulgo omnihus, etiam siniplicioril iis, qui dcnionstratio-
num capaces non suut, inesse solet, et vel ex alioruni, v. g. parentum,
pmeceptorum, tnagistratus populiquc, testifìcatìone, vel ex inspectione
creatnraritm, [)er oonsequentiaiii (juidcm, sed faeiicm, et cuivis etiam
illiterato nluiam, eoniparatur. 3/^^•<. Introd. 1. e. 28, 24. p. MI.

i) Hau(; itatpie utramque notitiani suj)ponit; inde auteni, velut
ex prineipio cugaoscendi, regulaiu rectue operatiouis petit et suas eou-
dunones infert theologia naturalis, tanquam habitus demonBtrativus.
Mus. 1. c. 2M. p. 8H. Et sic b. Hìmmdius SyutRgm; Disp. I. ^ 19,
p, 3. 8cril)it: A"'/''/rr;/i.s theolnijìn» 'Ino l'unt jirinripin: infeniìnn, vìdeUcel
xntvai £vi"u«£, divunui intaginiif raderà tseu /f/i^uioe, el ejiernuin, videlicet
intpeetìo erealwninm,

% 11.

Ad objectiim materiale'* ])ertiiient HubjectuTii opera-
tionis,'^ et finis consequoTidi causae aUiue*" media, imo
suo modo etiam finis ipse, cum formalis, tum objectivus,
quatenus quidem hic e.\quisite per demonstrationem ®
cogiioscitur.

Digitized by Google

FBOIAeOM. CAP. I.

a) Quo nomine iiitelligiintur res cognoscendae in theologia natu-
rali, tanquam soientia, quas considerat et de quibua oonclusiones suas
ad explicandara earum uaturam probandamque veritatcm ex aliqua
aateoedente co^nitione aut ex principiiB quibuadam Dotiorìbus et priori-
bus inferi. 3lm. 1. c. § 14. p. 47.

h) Hoc eiiim, in quantum finis consequendi oauwi cortae opora-
tioni substeruitur, sub consideratiuuera theoiugiac naturalis, tanquam
scientiae practicae, cadit; Itcet fatendum git, in stata corruptionis
plenam ejiu rationem ipsiusque corruptionis pravifatem per lumen nar
turae, quantum quidem ejus adhuc reliquum est, non satis oognoscL
Mm. 1. c. 31. p. 87.

c) Horum enim habitudo ad fiuem manifestissima est, et vide-
antur, quae dizimus § 6. sqq.

d) Hujus enim oognitio, si non distincta (quam ductu luminis
naturae, quoad specificam ejus rationem, investigari non poppe, dixi-
mus ad ^ 4. not» e.), saltem coufusa a iìae objectivo pendet indeque
peti potest.

é) Nempe existentìa Dei parìter et attrìbuta ac perfectiones es-
sentmes ^us a posteriori ex rebus creatis, tanquam effectibus divinis,

earumque consideratione aeriirntioro demonstrari utique possunt, de
quibus scholae philosophorum passim agiint et consoli possunt. Interim
videbis IftM. 1. c. § m sqq. p. 82. ad 86.

Gbrhardus: ttLiber naturae docendi causa potest statui duplex,
intemus et extemus, onde notttia nataralis dlviditur in Ifi^vrov^ innatam
S. lusitani, et IrTi^rr/rnv^ acqulsItaiTi. Notitia insita oriirinem liabet ex
Kowaii fvviilair, qu&c amissuc imaginis divioae sunt obscura (luaedam
raderà, ac vestigia amissae illius lucia, quae la lUMUtnls mente ante
lapsum fulgubat, quaedam scintillulae, per qnas communis et antici-
pata notio, quod sit Deus, omnium liominum mentibus naturaliter est
Insculpta. Eas ergo referimus ad libruni naturae inti-rnum, ad quem
etiam pertiuet liber oweià^sui;^ internae con.scientiae testimoniam,
quod scholastict roeant mvrinìijaiv', nsm ex principiis nobiscum natte
practicus ilio sj^lofrismus in corde cujtisvls lioniluis orltur: qui vitam
degit impiam, seutiet Dei viudicis iram. Ratio pendet ex eo, quia om-
nibus naturaliter insculptum, Deum esse, Deum esse colendam, Deum
esse scclerum vlndiccm. Subnumit consclentia impii: Ego vitam flagi-
tiosam duxi. Acquisita nutitia ex libro naturae exterao, videiicct ex
oontemplatione operum et effectuuni. dlvinorum, vi naturalis discursus
a mente humana coUigitur. Ut enim ex pluribu.s literis, ita ex plaribus
creaturis quasi liber quidam compouitur, cum quaellbet creatura non
Bit nisi quaedam litcra dìiritu Dei scriptu, in quo legere et 6X lectlOUS
Deum cofTnoscere possumus." (Exeges. l. 2. § 00.)

luKM: ,,Prodest, quasdam demonstrationes in conspectu hubere,
ut collatio cum notitia revelata institui possit: 1. A moventium or-
dine. Sensu percipimus, aliqua in lice mundo moveri; omne autem,
quod movetur, necesse est ab alio moveri, cum nihil possit esse Blmul
actu et potentia sccuiidum idem; sed in moventibus ac; niotis non da-
tur processus in iutlnitum, quia non esset aliquod primum movens et
per oonsequens nec aliquld aliud, quia movenUa seennda non movent,
nisl per hoc, quod ^unt a primo mota. Necesse i<;itur est devenlre ad
unum primum motorem, quem Deum vocamus. Uac demoustratione
utitar Philosophns lib. 7. et 8. ftNmc. ÒKpoàa. — >S. ilò ejB^ientium «eri».
InvenimuM, in bis .sensibllibus esse ordlnem cansanim efflcientinm, nec
tameu in eis invenitur, nec est possibile, aliquld esse causam elticien-

Digitized by Google

DB VATDBA THBOLOeiAB.

tem sui ipsius, quia sic essct prius se ipso, quod est impossibile. Cum
ergo In hajasniodl eaasis non detnr prooernns in tnflnttnm, ex eo* qnod

secundae causae non asriint, nisi \n virTnto prlmae, necesse est dare
aliquuni priniaiu cuusuin etlkienteu), quuui omues Deuni vocant. Ari-
8tot. 2. Metaphys. text. G. —3. Ah eulfimi ffradu et eonnexione. In rebas
creatis invenitnr aliqnod majiis bonum ac minus bonum, aliquod magls
c'us ac niiuus ens. At hoc non potcst in diversis bouorum et entJum
Scneribus locum habere, nisl prout quodlibet eorum magis vel nilnus
appropinquai alieni summo bono ac summo enti; oportet ergo esse
allquid optimnm et nobilisrimnm en», quod communi consensn Denm
vocaraus. Ansh. In menci, c. 1. IIuc perlinet ctiam ca demonstratio :
Quaecunone sunt, ca aut omula suut possibilia, aut non. Si omnia
snnt poflsiblifft, seqnftnr, qnod qnandoqne Air^&c nllill fnerlt; possibile
enini est, quod potosf esse et alìqnando non fiiit; nam si srmperfult,
non possibile, sed uecesHarium iuit. At multis modis alisurdum est,
aliquando simpliciter nlhU fulflse. IZrao seritiitur, ii<>n omnia esse
possibilia, sed ad minimum seniper aliquid fuisse, quod fuit neces-
sariuui. Hoc autem vel habet necessitalis causam, vel non. Si habet,
tandem devenienius ad aliquid, (|Uod est necessarium per se ; euin pro-
gressus in inflnitum ait Impossibilis. Si per se est necessarium, cau-
sam neoessitatis non babet, sed potiua est catisa neoessltatls In allfB;
id ipsutn autem ett SOniniuiii ens, quod Deuni vocamus. Ricli. 1. 1. de
ttin. F. I. c. 7. — 4. Sx certa propter finem operatione. Videmus non
solum entla ntlone pfaedlta, sed etiam ea, qnae eognitlone carent,
operar! propter certura flnem, quia semper :iut freqiientius eodem
modo operantur ac flnes 8UOit per debita media cunsequuutur; unde pa-
tet, qnod npn fortuito ac casu agant, sed ab Intcntione alicajns Intel-
lectus eas dirigentls operationes illae, queni intt-llectum vocamus
Deuni. Aristot. 12. metaph. t. 62., et ex eo Tlioni. P. I. (]. 2. art. 3. —
6. Ex naturali inclinatione . Nulla iuclinatio naturalis potest esse
frustranea. At naturallter omnes homiues inclinantur ad credendum,
aliquem esse hujus unfveni gnbematorem, quem I>enm vocant; quod
autem omnibus et omni tempore eonvenlt, naturale esse videtur. Prae-
terea in repentinis cuiusque habitus et inciinatio naturali» maxime
dignoscitnr; at in perfcnlis repentinis omnes homines, ubi se hnmano
ftnxilio destìtutos cofjnoscunt, naturali quodam instinctn ad superiora
convertuutur ; eriro naturaliter ipsis insiium, quod sit aliquod sum-
mum rerum principium et frubernator universi. Savan. de verit. fid,

1. 1. c. «J. D. Apost. Act. 14, 15 — 17. monstrat hosce fontes naturalium
demonstrationum, ex quibus esse Deum demonstrari possit : 1. a rerum
productione, 2. a conservatione, 'A. a i^ubernatione, 4. a benellciorum
in genus humanum collatione, 5. a mentis bumanae conditione, 6. %
politica consociatlone. Lactantins I. 1. dir. Insttt. c. 2.; ,Nemo est
tam rudis, taiu feris moribus, »|UÌ, oeulos snos in coelum tollens,
tametsi nesciat, cujui Dei providentia regatur hoc umue, quod cemi-
tnr, non oHquem taroen esse Intelligat 1 . ex ipsa rerum magnitudine,

2. motu, .3. dispositlone, 4. constantia, 5. utilitate, 6. plenitudine, 7.
temperatÌoue.>«« (Exeg. 1. 2. de nat. Dei. § 61.) Cf. Bock'a Verthel-
digung der christlichen Seltgion. KSnigslMTg. P. I. p. 186. sqq.

LuTH.\RDTir8 : ,,1 . Die BcM'oise, die sich aus der Beflexion nxif die
Welt ergeben, sind a. bei der Rellexion auf das Sein derWelt: der
totmotogUehe Beweis, der Ton der Welt auf den Welturheber zuriick-
schllesst nach Rom. 1, 19. f. . . b. die Rcflexion auf die Brsrhnfptihcit
der Welt ergibt den phi/siKo-lht'olof/isrhcn oder tcìfithìgi^rhcn Beweis,
Welcber von der Zxceckmdssigkeit der Welt auf eine hochste Intelligens
Bchllesst Ps. 104, 24. . . Daran schliesst sich der historiat-theologische
Beweis, welcher von der Teleologie der Geschichta auf einen hòchsten
Verstand und einen nach sittlichen (lesetzen waltenden Willen in der-
seiben schliesst. 2. Die Bewcise, die sich aus der JS^fiexion de» Men^
mshén auf aich selftat ergeben, sind a. der Beweis mt$ der theorett-

FKOLBGOM. CAP. I.

§eheu Vemut^ft. Seine erste Form ist, aus der Allgemeinheit der Gottes-
idee die Nothwendljrkelt und damit die Wahrheft dersclben zu folgern.
Dleaes arfjuinentuin o consfiisu i^entinm hat schon Cicero 1). N. D. I, 17.
Tdbc. I, 18. UQd daoQ aucb die clirisUiclie Wisseusctiaft bei Clem. Al.
Stroin. 14. Lact. dfv. Insttt. 1, 2. Die Kweite Form, ans der Idee In
iins auf ilire Ursache ausser uns, die sie gcwlrkt liat, zn schliessen.
Cartes. Medit. UT.: Haec idea, quae in uobis est, requirit duum prò
caosa, densque proinde existit. Die dritte Form ist der ontologUe^
Beweis Anselms, Proslo*;. 2., welclier vom Iiihalt der Gottesidee auf
die ExÌ8tenz Goltes sehliesst: Convineitur eliaiii iiisipienH, esse in in-
teilectu allquid, quo majus cogitari non poiest. Et ct rte Id, quo uiajus
cogitari nequit, non potest esse in intellectu solo. Si enim vel in solo
intellectu est, potest cogitari esse et In re, quod majus est. — Existit
ergo procul dubio uliquid, quo majus cojxilari non valet, et in intellectu
et in re. . . b. Der Beweis aus der praktiwhen Vernut^ft folgert in
setner ersten Form ans der nuttgaéhe de» StUengegetze» in vne den Ur-
beber dcsselben ausser uns : so sclion Melanchthon und Calvin ; in der
zweiten Form aus der Collision de» SUtengesetzes mit dem Gliicliselig-
keitstrieb eine IcUnf tige Auegleichang betderand so denn ein absolutes
Wesen, welclies beide ausgleiclit." (Konipend. der Doirin. Dritte
Auf 1. Leipz. 1868. p. 04. sq. cf . Fhilippi, Kircldiche Glaubeusletire. II.
p. 1. aqq.)

C. Hasius: tt1%ei8mìi» est ea peraaasio, tpim hominis ad Denm

ratio quaedani religiosa statnitur, ut persona'' ad personam, ncque nn»
quam alteri immiscetur. Willliuliriiciie l'utersclielduug der Kanti-
achen Scliule : Theismus Anerkennunir ( iottes aisfreie, morallsclie Intel-
ligenz, Deismua nnr als Urgrund dcs Wi;ltalls. — Atheismust est ea per-
suasio, qua nuniinis existentia nejraUir. — Die gewòlinliche Bestim-
mung (des Pantlieisinus) naeh Klein und Ammon: Pantheismus est
opinio, qua stataitur, roundum a nuraine non esse diversum, sed ad
ipsam Del natnram pertinere (h> «nt iràv), sive Deus cnm mondo con-
funditur. a. l'.uitlicismus matcrialis vel Janicns, (\uo i/t/r essentiam
Dei influitam esse sumitur {^tiylozoùmuSf 2daUrialiamua^ ^aturalismus) ;
b. Pantheismns S^ùkuty qnl mtindam animai esse docet, cnjns para
plastica sit Deus; c. Panth. rpnlisfints s. Spinozisticus, quo nnicam Dei
essentiam duubus uitributis intiuitis, extensione et vi cogiiaudi influita,
aese exserere contenditur; d. Paoth. idealisticus s. Fichtiantts, quo om-
nia, quae aunt, ab idea ai)soluta proHcisci statnitur; e. Panth. identita-
lUticHs s, Schellinf/iaìius, quo Deus ex principio suo absoluto se ipsum
evolvens natnram atque spiritum discernere dicitur; f. Pautii. pan-
Ittgtstieus 8. Megtliawut quo summam notionem atque cxistentiam ean-
dem esse asseritur. Sein (panthelsmi) Gott ist nfclit persSnIich, aber
die Personcn hildende Macht, in denen er znmBewusstseiu scincr selbst
gelaugt. Eine gewisse Freiheit und Uusterblichkeit ist ihm vereinbar,
aber nleht slttllche Freiheit noch indivldneUe UnBterbIksbkelt. Er Ter>
niclitet in stMucr consequenten Durchfiihrung sowohl dio Religiositiit
ttberliaupt, welclie ihui nur ein titanenhaftes Wechsoi verhiiltniss, im
tiefsten Grunde nur eine Selljstliebe (lottes ist, keine menschliche LMie
nnd Anbetung des Hoclisten, als auch das Bediirfniss der Versòhnung,
welche ihm nur Naturereigniss oder dialektisclier Schein ist." (Hut-
tei iis redivivus. 11. Aufl. 18G8. p. 107. sqq.) Ammonius: ,,Patet, J3an-
(AeimuiQ quemvis Intolerabilem arrogantiam fovere, materialismo
patroclnari, Hbertatem moralem toliere, nnmlnls sanctitatem omnlmn
facinorum infamia polluere, omnes araoris Dei igniculos in mente hu-
maua extinguere, et ipsos otiicii et virtù tis nervos reso! vere." (Summa
-rei. dixist. Lips. 1880. p. in.)

Digilized by Google

DB NATURA IHBOLOQIAE.

g 12.

Partes theologiae iiaturalis tres* sunt: Prima de
fine, secunda de subjecto opera tionis, et tertìa de prin-
cipìis ac mediis.

a) Quae juxta niethoduiu auaiyticam, perinde ut in alìis scieutìu
practicis, colloeari debent.

Flacius: ,,Solunt scientiae potiHsirauni triplici ordine trudi: per
»lfntìt«9in aat composltloiieni, slcutflunt; per analynin aut resolutio-

nem, ut ad usum adhibfntnr ; et denique p<'r ilejìiiitinni m ac dlvlsio-
ut'in, (|Uoinodo brevissime et citlsslnìe compreìu iuii (uicunt. . , Theo-
logia per >tynthc»in comniodÌM8Ìme traditur, sicut et Grammatica, DÌAp
lecticat tìeometria. . . Est synthusis ea methodus aut ordu, quae in-
cipit a prim{$ et nimplicUtrìmis eìementis^ principifs mU eautia, eaque
componendo eo uscjue projrreditur, donee tandem totum corpus extruat
et ad certum tinem metamve desideratam p«rvcuiat. Ut grammatica
ab elementlfl llteramm inclplens componendo Illa prlnram effleit sylla-
bas, ex Illis tlclnde vopes, inde tertio sententias, ex <|uibus <]uarto in-
tegras disputatioues, ac poKtremo inde couticit piena voluuiiua. . . Nec
mirum est, sacras literaa btotorice tradi, nam et methodus «triosque
est synthetica et pleraque sunt in cis lii.storica aut re» gcstae. . . Quae
per syntltesin commodisslme suoque naturali ordine oxponuntur. . .
Syntlietica theologiae ufelhodus ((juae ei maxime propria est) incipit
a Deo, tanquam simpliciasimo elemento, prima causa aut motore, eum-
qne varie cum homlne componendo progreditur, donec ad ultlnium
flnem i. e. uri eumlein Doum perveniat juxta illud Rem. 11, 3*;.: ,Ex
quo, per quem et iu queiu omnia' ; quae est brevissima et synthetica
tiieologlae snnraia. . . Secnndum hanc methodnm pro@rrediuntnr
(quod ad totum cor|)Us attlnet) Catcclieses, Institutioues, Loci et om-
niiio pleraque doctriuae hujus compendia. Est enlm ei, ut dictum est,
COmmodissima, nani semper posteriora natura et etiani nunc serie ex
prioribus oriuntur, dependent ac intelliguntur. . . AnaIyaU theologiae
ab ultimo ejuHflne aut scopo i. e. a vita aeterna per proximas causas
cansarmiique cau-^as ad reiiiotiores et taiuieiii ad |)riino.s foutes atque
adeu ad ipsum Deum, qui primus ac suprentus veiitatis ious auctorque
est, omnia reàolvendo se pervestigando regredltnr. Per hnnc ordinem
postilla et expositiones sacraruni literannn '(iiinc (luìdeni verae ac
merae expositione.s textu.s sunt et non iu Institutioues degeuerant)
magna ex parte tractantur. Sic enim integrae disputatiooes aut
scripta resolvuutur. . . Licet autem hac methodo theologiae corpus
commode comprehendi ac tradì non possit, quod priiis sunt in ea ex-
ponenda posipriora natura, quam priora; cum tamcn illorum notitia ex
horum expositìone dependeat, utile fuerit, ethauc delineationem con-
templari, quod, cum incipiat ab iis, quae nobis mmt priora seu raagls
necessaria magis<|Ue nota, cernimus hic, (luaeiKim siiit ei jiroximae
causae aut media, per quae ad id pervcuire quuamus, de quo maxime
anglmnr ac quaerere solemns etc. . . DtifMHM porro meliiodiis aolet
pritnum deflnitionem proponere. . . Qui ordo magis artifirialis, quam
naturali.s est." (Clav is 8. S. P. II, f. 54 — ò\). Cf. Fhilos. Lexicon von
J. 6. Walch. Leipz. 1733. Vid. tit. Analyt. Metbode, Synthet. Meth.:
„Die analytische Methode hat iliren Beinamen von deni griechischen
Wort àvaAhui\ resolvere, daher sie auch ini Lateiuischen methodus re-
solvenHy ri'soIiiUrn Lreuannt wird. . . Man versteht insijenu in (liidur(;h
diejenige Orduuug in der £rkenutniss und Vorsteliung der Wahrheit,
da man von dem Betanderen mitfàiu AUg^neine, von den Scbl&ssen aux
die Principien komme, oder, wie die Peripatetlker reden, da man von

Digitized by Google

FROLBOQM. CAP. I.

den Sndgweeken «« den Mitteln sclureite. . . Die syntheti»^ Methode
httt Diren Behunneii toh dem i?riechl8c1ien Wort tnnrrl^^fu i. e. oompono»
dahersleaucli im Latt'inisc-lii-n vict.ìu\iììis c(>ia]it>sitivn ^enenoet wìrd. . .
MCm versteht dudurcb lusgemciu dlejuuige OrdnuDg in der Erkennt-
ttlts nnd yorstelluoir der walirliett, dik num «on dem AUgemeinen aitf
das Bemndfre oder rati den Prinripieyi au f rlie S'rhliissp und besondereo
Wahrheiton (von den Ursachfn zu den \Virhitigt>t) komme. . . Da die
Matlu'iiuttìkt r sk-h derselben fast alleili bedient haben, so ist sie der
Matliesis fast wie eigenthumlicli geworden, bai aucb den Namen der
tMthematiacìun Metliode erlaugt.*' (L. c.)

§ 13.

Descrìbi potest theologia naturalis, quod 8Ìt sdentia
practica, ex prìncipììs naturae de Deo, praescribens ho-
mini viatori oultum Deo convenientein, eumene expli-
cans, confirmans ac defendens, consequendae in Deo et
a Deo beatitudìnis aeternae causa.

Gonf. Introd. b. Mus. 1. c. ^ 41. p. 103. Et hactenus de theo-
logb naturali.

§ 14.

Ut de theologia revelata recto informemor, ante om-
nia certum esse debet, dari supematuralein quandam
revelationem^ divinam. Hoc autem non nobis tantum,
qui in ecclesia nati sumus,'' sed etiam gentilìbus^ constat.

a) Huc enim osteiiso, deinde aon dìiGiculter culligitur, dari babi-
tum ibetAopBA revelatae, quo homines quidam apti reddantur ad ea»
quae divinitUB revelata sunt, ita cognoecciida, ut decere eadem atque
explicare, confirmare et defendere possint. Non solom enim revelatio
divina, immediate ad paucos facta, ideo illis obtigisse cognoscitur, ut
per ho8, diymitus instructos, ali! eradirentur ; vemm etiam ipea reve-
latio espresse docet, duri a Deo dodore» ad tnatoitralumem Mmdomm,
Ephes. 4, 12. et locis aliis.

CaloviuS: nUtai revelationem divinam, siqnis neget, princlpIniB
illud aliunde comprobatur, non tantum iis rationibus, quihus alias SO»
let prlncipiorum veritas adstrui, sed loufie eminentioribus, quae oinnl
exceptione majores sunt. Evlcto enim, si id negetur, quod Deus sit,
qaodqae aliquam oporteat extare rationem. qua Deus ab liominibua co-
latar, docendnm: Aeri non posse, quin Deus rationem Ipsam paté-
fecerit, ut debito modo coleretur; tam, Dcuni hominr?; ad sui fruitlo-
nem perductos voluisse, ideoque modani etiam, quo perduci queant,
rerelandum fuisse Iiominibns; tandem, patefeelsse oranlno se se Deum,
ex bistorta ostendendum, quam revelatlonem Deus lllls mlraculis et
documentis stipatam voluit, ex quibus infailibillter certi reddimur,
eam Tere dlTlnam esse." (Sytt. U. th. Tom. I. Fvoleg. e. 8. s. 1. p. 268.)

Digitized by Google

DB NATUBA IHBOLOOIAS.

b) Partim enim in prima netate revelatio, picripturis coraprehensa,
ductu parentum aut praecepturum nobìs innotuit; partim ipaa illa re-
velatio de divin» oriffine sua teatimonium pnebuit et fidem divinam
ingeneraTit. Conf. muè, c. IIL § 2. p. 106.

c) Hoc est, Quod ad § 4. anootavimus ex b. HhnmeUo: ipsam
theologiam naturalem ìnanudwere homhien poìdatim ad xiipmialuraleìn,
quo is refert luca Hom. i, 19. 20. Ad. 17, 21, Itaque geutiles, cum
per lumen uaturae noesent, esse Deuin, et aaimam bumanam post
mortem eorpom superesse, darì quoque itatus divenoe bonoruin et
malorum post mortom, homines vero ad peocan<Unii maxime proi)eu-
80S esse et qu(»ti<lir Dt uni offendere, ncque habtirc ex thcolofiia natu-
rali medium, quo Dcum placare possint; facile lu cam cogitatiouem
yenernnt, ut cnderent» Deum prò sua bonitate peculiari revelatìone
yiam et media salutis idicubi ogtendÌBse. Constat etiam per experien-
tiam, quod nulla gens in theologia naturali substiterit. vid. b. Mm,
1. c. et P. II. Cap. V. Sect. 1. § 15. p. 387.

Plato: ,,Nf>M/>rf»v7fC àdàva~t)v TÌjv V'I''/'' ''<Trt"'/>' -"vr« uH- KnKÌx
àvi;(eai^ai, navra ih àyaiìà, riyf ài'u f)óoi nei è^ufuvia kuì AiKauxniv'i/v fiira 9/>u-
vi^anif TrévTt rpòiry ivtT^ieimtfitv^ Iva koì fjfilv ovroif ^i/jii ùuev Kaì rote i^colp,
aéro& re ftivovref iv^àSe iati èirttààv rà à^?!a avrov Ko/jt!^ùfieéa, ùaTref» ol vikZ'
fópoi luà M^éSe xaì tv iràvrt a'tùvt n' TrpaTruurv." (L. 10. de Rcpubl.
Ci. Gerhard, loc. de vita aet. § 21.: ,,Iramort«lem esse animam sta-
tuentes, talemqae, ut mala possit et borni omoia suatinere, viam sem-
per ad superiora ducentem sequanrar, jastltlamque cam pradentta
omni ratlone colamus, ut et nobls ipsis sfiinis ot Dfi amie!, dum hanc
ducimus vitam, et postquam virtutis praemla reportaverimus tanquam
potiti Tlefeorla et trlumphantes, et hle et in perpetunm MIotter ha-
beamas.*<)

Saxxustiub: »MUi1 prò vero constat, omniam mortalium vitam
dfrlno tramine lavnl, ncque bonum, ncque mslum fsclnus cnjasquam
ino nihilo haheri, s( d ez natola dlTersa pnemia bonos malosqne
sequi." (Ad Caesar.)

CiocRO: ,,Sic mlh! persuasi, slewntlo: enm tanta oelerltss ani-

morum sit, tanta memoria praetcritorum, futurorumque prudentla, tot
artes, tantae scientiae, tot inventa, non posse eani naturam, quae ree
eas contlneat, esse mortsiem ; et cum simplex animi natura sit» ncque

habeat In se quicquam adniistum dispar sui atque dissimile, non posse
eum dividi; quodsi non possit, non posse interlre." (De seuect.)

OviDics : „Nitimur in vetitum sempcr cupimusque negata.**

iàmoft. m, 4, 17.)

oQpod licet, ingratnm est, quod non licet, acrius nrit."

(L. o. U, 19, S.)

— — ijVideo meliora proboque.
Deteriora seqnor.**

(Met. 7, 21.)

HoiUTZUS: ,,Naturam ezpelias furca, tamen usque recurret."

lEpp. 1, au, 24 )

Ltoubous: „Papae, quam depraTSta est hominls natura.** (Apud

Btobaeum. Sentent. Serm. II, p. 81.)

Plato: „02 fièv iraÀatoì Kpet-rrovec ^uòv koì fyyvripu i9eùv ouutvvn(
ralbr^ ff/fttfv vapiéoaa»^** (FhUeb. p. 16.])

CiOBBO: f^Antlquitss proxime aooedit ad Deos.** (De legg. II« 11.)

Uiyiiized by Google

PBOUBQOM. CAP. I.

Idbm: „Si tales uos natura genuisset, ut eam ipsam intueri et
penplcere, «idemque optima duce canam vltae contlcere possemai,

hiiud fr:xt sìinc, (juod »]uìsquum ratlonem ac doctrinam rt-quireret,
Nunc purvulos uobis tledit ijjuiculos, quos cek'ritcr malis inoribus opl-
nionlbusque depravati» sic rcstin;;iiimus, ut nusquani natuTfte lamen
appareat. SuDt enini ingeniis nostris semina innata virtutum, quae si
adolescere lìceret, ipsa nos ad bcatam vituni natura pcrducerct; nunc
auteni siniul atque editi in lucem et susce[iti suinus, in onini continuo
pravitate «t in sumnia opiaioDum pcrversitate versamur, ut paene cum
mete niitrlciB errorem snzlaae Tldeamnr." (Toscal. Ili, l .)

Idkm: „Haruni sententiarum quae vera 8it, Deus vlderlt; qnae

▼erisiiniliM, niafjna quaestio est." (L. c. I, 11.)

Ii>£M : „Socrati uibll visum est aclri posse. Excepit unum taiK
tnm, Bclre se, nibil se «ciré, nlhJl «mplioa.** (Acad. pr. II, 38, 74.)

OVIDIUS: ,,Ah! nimiuni faciies, qui tristia crìinìnii caedis
Flumiuea toUi posse putetis aqua.*'

Cicero: „Qiiein (sci. in quo erit p«rfecta sapientfa) adliuc not

quidem vidimus nominom, s(>d philosophorum sententiis qualisfatuniS
Bit, si modo aliquandu iuurit, expouitur." (Tusc. II, 22.)

§ 15.

Est autem habitus^ theologiae revelataè scientia,** si
non 9CfxSr(j$ aut in rigore sic dieta, saltem in significata
laziore,*' et quidem scientia practiea.*^

a) Theologiam revelatam proprie loquendo esse habitum, occaBÌone
COTtaminisMagdeburgìci iuter M. Andr. Gmmeruni et oollegas, a. 1623.

Xrte proiniiicinrunt theologi Wtttebergeni!fj<, ut mlrari se dicerent, hoc
qiuxjuam vomri in d ubi uni. Idem statueruiit theologi Lipsiewm
a. 1624., ut est in Append. Consil. Dcdek. ibi. 130., ac, si theologiae
nomen aocipiatur pru aoetrìna, id per mtsUdepdn fieri dixerant. 8ea et
alii pleritjue theologiam, nnaunltto^ sen t ^.-i utialiirr considerataiii, hehir
ft^waninn, n>j;i 'ii^rir.ó-:<n-^ arcidfint/iliter cf r> ì<iii\ docirinam dein^taro mo-
Queruut; scilicet, (luod accidat tJieologiae, ut doceatur eldi^cutur. Coufcr
bw Mtuaeum Introd. P. I. cap. I. ^ 2. p. '3.

J. Fkciitius: jjTlieologiam esse habitum, et (juidi'iu pructicuni,
evidenter ex Ebr. 5, 14. clucescit. Quanquam enini ibi de perfectiori
omnium chri^anorum h y.óyu rf/^ riuuuoniniK (oeu doctriua diristiona
de jnstltia in Chrinto Jesu) impetranda notltla aj^tur; si tamen ea
fìir est seu liabitus rf.if rà ii'icììr/rr/Diit ]t)tHnitr, i m /^óin.-r (excrcitatos
per frequeutem verbi lectionem et nieditationem, auxiliaute Spiritu S.,
mentis sensns habentlum), longe magia eo titolo Ipsa theologia gande-
blt, quippc (pino jnsiitiam et salutoni non prò se tantum Impetrare, scd
impiantare etium (tìiia iutendit. Qui vero habitus disccrnit ijiter bouum
et malum, supposita accurata rerum notltìa (qnlppe qaae soia per rò
tcaXói' Tf Koì Kuhnr. bonum et maium, Ipsa vocum natura jnbente, Imud
inteiligitnr), eum practicum esse, uemo dubitare potest." (Fhilo-
calia 8. p. 1.)

Calovius: „Gpnm I. remotiua est hahitv!*, sci. intellectuails, isque
principalis; quo removemus ceu genera inconvenientia 1. doririnamt
i. étaeipUriimt quae duo nlata snot, qnnm theologia absolutnm quid

Digitized by Google

uyui^cd by Google

Digitized by Google

DB NATURA THEOLOQIAB.

stt, eldemcnie accidat, nt docestnr rei dlscstar; 8. reveìaHonem, et

4. afinilicnem veritatis, quae rethuMiiitiir ud pracdlciiiiicntum actionis,
theologia autem pertioet ad praedicamentum qualitatis; illa insuper
prìnciplum theologiae est, non genus, Aaee, si babitnalls intelligatur,
nonnisi gcniis roniotuni supiìfdltat. M. Projiinqwtm mi s est Aa6i«u«
prxicticusy quia tlieologia natura sua ad praxiu teudlt, et quidem, prout
h)c spectatur, nt perdncatur homo ad «alntem aeteniam Job. 20, 31.
Rom. 15, 4., nec co^oscitur quicqnam In ea, ut in co^itione illa
sistatur, sed ob praxin. . . Uiido crchuìhmts 1. habitum mixtvm vel
compositum: partiin thcoredrtim, partim practicuni, (lui i7/Av/)ó^r?'ir est,
quum idem habitus nou posalt ultimato in nuda cognitione subsistere,
ac slmut ad praxtn natura sua tendere ; 2. habltnm medium Inter pure
speciihitivum et practicum, qui uti opponuntur sibi contradictorie, sic
nuUum admittuut medium; 8. intellectum et pendentem usum Ravens-
pergeri; quia theologia una est tantum disciplina, unaque methodo
tradenda, analytica sci., non synthetica aut utra(]iie ; ftcìcntium, ttapien-
tiam et prudentiam quurundam ; 3. acientiam et sapifntiam Aut. Walaei,
qui utrumque gcnus coujungit, quia unus habitus nonnisi unum genus
admittit; 6. acietUiam et 7. sapientiam aliorum; hi enim liabitus sunt
theoretici, nec nisi contradictorie flngnntnr sapientia et scientla prac-
tica. Theologia autem non acquiescit in nuda co.i;iiitlone, sed ad
praxin tendit, idque per se. Quamquam vero in Scripturis modo sa-
pientlae 1 Cor. 2, 7. Jac. 3, 15., modo Intelllgentlae Col. 1, 9., modo
scicntiac nomino veniat Job. 17, H., ca tanion f/fnfn's loco idro assiixnad
eidem non debent, quum non omnia praedicata stattm sunt generica, nec
▼nlgarl, sed eminenti ratione illa intelligenda sant. III. Proximum
genus est habitus practicus e divina revelationr hnvsfv^, quia oritur e
revelatione divina, sive immediata, slve mediata. Alii dlcunt àfónihrov
vel divinitus datuni, quia est Inter dona Dei, non quidcm sanctiflcantia
praeclse» sed ininistrautia 1 Cor. 12, b. Jac. 8, 16. Nonuulli, practicam
agnoflcentes, malant vel cum Keckermannoprtidentfam, rei cnm Ramo
artem definire. At prudenfia versatiir circa ra àrììixjTrivu (<;. Eth. q, 6,);
ars vero est habitus effcctivus in opere externo occupatus et allqnod
mbfftu post se relinqaena. Nentram tlieotogla« natnram ezprimlt.
Caeterum al prudt'ntiap nomcn amplìandnm sit, aliis convenlentlus esse
hoc genus, non dittìteniur, cum tlieologia practicus sit habitus, prout
etlam prudentia indigitatnr Prov. 1, 2. Ps. ili), 104. 180. et prudentia
flliorum lucis, ut ab humana prudentia dlscernatur, Lnc. 16| 8.*'
(System, loco. th. Proleg. c. 1. s. 1. Tom. I. p. 4. sq.)

b) Certe cum habitum mentis esse tlieologiam coustet, non sine
eaiuadisquiritur, ad quam speciem feetianme referatar, uteonceptum
generis propinquioris assequaraur. Atqui inter habitus, qui hactenus
agniti fuerunt, nulla species est, ad quara rectius referatiir, quani ad
scientìam. Tendit enim sua uatura ad doceodum, expiicandum et
oonfirmanduin rea stbi substraias, tanquam oertum ac determinatam
objectttm, ideoque ex principìis certis oondunones oertaa inferi, seu
demonstrationes conficit, quod .scientiae propriura est, nec ulli alii ha-
bltui aeque convenit. Vid. b. Mm. Introd. Cap. III. § 4. p. 112. 113.
Eodem tendimi, quae jam a. 1598. scripsit b. G. Mylim noster posit.
de verbo Dei et Beript. sacr. tb. 1. : Quemadmodum quadSbet tmentia ex
suÌ8 princlpiis per probationum et demondraiionum CMclnsa cmergit, ita
theologiae (tanquam scientiae) in religione Christiana mium qìioque esse
principium etc. Idem etiam in peculiari disp. an. 1602. habita ex pro-
ftflsoezhibuittneCAockim rìf^ ^t)i»xixTf<; àttnUiStwx^ etoBtendit, àxMttStVf
tametsi serpai per omnM ioiìntìanm genera, lamm nutpiam, perfectiorem
haheri, quam tn theologìa, in ftia prtjpier reodaHonem durmom tanta mt

Baieri Comp. ed. Walther, I. 3

Digilized by Google

FBOLBGOM. CAP. I.

eeriUvdot ut par majorve darinmpomL Vid. thes. 45. et sqq. Itaque,

2UÌ theologiam revelatam agnoscunt esse habitum intellectus, et esse
abitum docendi ne deducendi conclusioiies certas de ohjecto peculiari
ac determinato, ita, ut cuunexiu extremorum sit necessaria, propterea
quod conclusiones pendent ex neoeflaariìs ac certÌB praemisos, non rine
causa genus theolo^iae constituunt scientiam, quia ratio ibrmaliB
icientìae in hoc consistit, quod est habitus demonstrativus.

Calovu's : ,,Disf|uirÌtur, utrum theolo{j:iae fjeniis assi<rnari debeat
acientia proprie ita dieta ; quod negumuii: 1. E dejinitione aciantiae, quae
est l^K àrroÓetKTiK^ àvnyitnUt» 6. Bthlc. C. 8. Theologia quippc non est
ejusmodi habitus demonstrativus ex necessariis. Habet quidem etiam
SUas causas, àiroSelSn^, sed nvFvnnriKÙc, non vero irtrrTriudviKàg, ut Aposto-
lus 1 Cor. 2, 4. docet; quia ad has rcquiritur, ut affectiones per ratio-
nes saas probcntur de «abjecto nece<M»ario, et quidem praecipue a pri-
ori. Theologia autem nec snbjecttitn demonstratfonts hahet, sed
operationis potius, nec in demonstrandis affectionibus consistit, sed
in tradendis salutis mediis, nec a priori potissimuiu, sed a posteriori
probat, imo non ratione utitnr, sed aneloritate divina, qjoae efficacis-
sima quidem est probatio, non autem proprie dieta demonstratio, nec
scientiam ;ng:nit, sed fldem requirit. 2. JE requisitis acientiae, quae e
deflnitione ejus et natura deOMMisaatlonis colliguutur : 1) Ratione sub-
jecti, quod id debeat necessarium esse et universale. 2) Batioue affeo
tionura, quae proprie inhaerere subjecto et de eo demonstrari debent.
8) Ratione principiorum, quibus a priori ex immediatis causis vel ralìo-
nlbus demonatrandae suut affectiones. Use enim conditioues non
dantur In theologia, cujus a. objectnm contiiigens est homo qua sai-
vandus, imo versatur magis theolojria circa sinRularia, quam univer- .
salia. b. Affectioues in theologia non traduntur liujus objecti proprie
dictae, sed status potius ejns praeoognoscitnr et de mediis, per quae
finis introduci debeat, ex proffssso ntrltur. c. Uude ucc principia affec-
tionum adhibentur, (juin potius oniniii e revelatione divina probantur,
sola Dei dicentis auctoritate, quae vel avTo?.eSel in .scripturis asseruntur,
Tel ótavovTtKùs et per oonsequentiam e scripturis colliguntur. 8. £» in-
dote et eondtHone teienHae, quia sdentfa eognitto est evldens et per-
fecta; quod itidem theoloLuu' non onuiino congruit, cujus cogniti©
potius inevidens est, cum vursctur non circa èn-tor^rò vel sclbilia, sed
drca Ttt marà seu credibOia, adeoque -vellt mysteria sua credi, non
sciri; jubet rationem in iis cognoscendis captivari, non dominari. Ad
haec iniperfecta est cognitio theologiae in liac vita, docente apostolo
1 Cor. 13, 12. 4. E fine scientiae, quia scientiae finis theoria; at theo-
logiae finis esit praxis." (Isag. I, 239—241.) N. HunniuS: ,,Scientia
prò tìne habet cognitionem. Omnis quippe scientiacst nrpatcrot;. Scientia
certo cimi tìne suo convertitur et, ut acquisita, a fine non differt; tota-
que adeo essentia scientiae in eo consistit, ut tantum subjectum suum
oognoscat, quo facto tota qniescit nec ulterius (nlsi forte ratione Jtel»
accidnìtarii et exterttf) progreditur.** (Canones logici. Wltteb. 16S1*

p. 5. sq.)

Calovius: „Observandum autem, non dlsqntrl, utrum theologia
scientia dici possit Inriori vocis signilìcatione, nec etiam, an llieologia
potius scientia ob sui perlectionem, quam opinio aut imperfectus liabl-
tns dici debeat; quod asserit Thomas part. I. quaest. I. art. 2. Utrum-
que illud facile admittimus, cum et a Spiritu S. vocetur scientia laxa
signiflcatìone 1 Cor. 12, 8. ctc. et recte a Thoma, ut et ab August.,
passim doceatur, eani iiun solum opinionem, sed et scientiam esse; sed
eo sensu non poterli scientia loco generis ei assignari, cum lata signifl-
catlo mlnus propria sit, nec theologia tantum, sed et alias dlsdplinae,
etiam practicae, ratione perfectionis iiominari possint scientiae, licet sub
genere scientiarum proprie dictarum non slut.*' (Syst. Froleg. I, 42.)

Diyiiized by Google

DE NATURA THEOLOOUI.

Bitdbiaacbius: „81e (die Theologle) ist eine dweb den Getet

Gtottes vermittelte Wlssenscliaft, Das war es und nlchts Andercs, was
die Theologen vou ieuer Hichtung festhielten, wenn sic nun ferner die
TOeologic beschrlebeu als einen habitus practicus ; sie wollen damit
sagen, dass diesé Wissenschaft, wie keine andere, durch unniittelbare
Lebensstromungen bedingt ist. . . Sie wollen mit dein habitus prac-
ticus (wodurch sie, was don Aiiknupfungspunct betriflTt, sich auf die
Seite der Scotlsten geeea die Tiiomisten steilen, welche letztere die
Theologle ala efaie theUs speculative, thells praktlscbe Wlssensòhtfk
fasstcn) jenc vcrbortrcne WIrksamkcIt des Geistes andeuten, welchc
der primus et perpetuus raotor der wahren Theologie ist. . . Wir
laffnnen di«M B«ttimmung nicht aufgeben ; sie ist die lebendige Mitte
unserer Betrachtung. Praktisch ist die Theologie durch und durch,
praktiscìi durch die Wuraeln, Mitici und B*;ziige. . . Ini engeren Siune
praktisch siud die tlieologischen Discipilnen: Katcchctlk, Kerykttk)
Liturgik; nicht als ob sie allein ins Werk gesetzt werden sollten, son-
dern weil sie hanptsUchlich das Wort in unmittelbarer Bewegung dar-
stellen." (Ueber dm Bt uri dor Theologie und den der Neutestamont-
lichen Isagogik. ci. Zeitscliriit 1818. Voi. I. p. 8. sq. 27. sq.)

ANTITHKSISi

LuTMARDTIUS : ,,l)ie Theologie ist die kirchllche WIssenschaftvom
Christenthiim. . . In jener Defìnitiou (der iilteren luth. l^ograatiker)
istaber sowohl die unndttelbare Beziehung der Theologie zur SeligkeMt
als auch ihre Fassung als eine peraonliche Uigenschaft zwar im besten
Sinne des religiosen Ernstes gemeiut, abcr wissenschaftlicli nicht rich-
tig. . . Wic die Jurisprudcnz die Wlssenschaft vom Recht ist, im
Sinne des Staates als der Statte des Bechts, so die Ttieoiogie die
Wimenschaft yom Cbristeiithiimf im Sinne der Klrcbe als der Stiltte
des Chrlstenthums." (Kompend. der Dogm. 3. Aufl. 1868, p. 1. 2. 8.)

Harlbsbius ^,Die christliche Theologie ist die wissenschaf tliclke
Bitenntnlws das Olanbens nacb selnem Gnind und Wesen." (Theo!.
SlMylclop. Ónd Method. Nlirnberg, 1837. Abschnitt I. § 4. p. 25.)

Kahnisixjs: , .Theologie ist das wisscnschaftliche Selbstbewusst-
sein der Kirche. Es war ohne Zweifel einseitig, wenn die alten Dog-
matilker die Theologie blos (!) fiir d»Mi personlichen habitus eInes
Theologen Melten: fiir eine aus dem Concretum eInes Theologen ent-
lehnte Abstractlon. Wt Recbt wnrde dagegen von den T><^ppnattkem
dor Aufklilningszeit die objcctivc Bedeutuug der Theoloiric als kirch-
licher odcr cliristlicher oder religidser ÌVi»»en8cha/t geltend gemacht,
wie man auch die Juiisprudenz, Medicin, Philologie, Fhllosophte u.s.w.
nicht bloH fiir die speciflsche Eigenschaft eines Jurlsten, Medlciners
u. 8. w. ausieht, sondern fiir eine iiber die einzelueu I^ersonen, die sic
hegen und pflegen, ubergrcìfcude Wissenssubstanx.** (Die Lntb. Dogm.
Zweite Ausg. Lelpz. 1874. Band I. p. 8. sq.)

c) Nempe si ad scicntiam simplicitcr et proprie requiratur (quo^l
juxta Aristotelem vulgo solet), ut ex principiis evidentibus ac per se
notis demonstratioues coniiciat. Fateuduiu eniin est, theologiam reve-
]atam in pmecipuis doctrinae christtanae capiti bus, quae mysteris di-
contur, ez sola reve]atione divina, quae iiaturalitcr inevidens est,
conclusiones suas deducere. Vid. b. }fft<. in Introd. 1. e. p. 116. 117.
Interim satius est, retcnto nomine scicntiae, iu ipso cuuceptu generico
theol(^ìae ea exprimere, quae ipsi, tanquam habitui, non solum men-
tis, eique practico, verum et habituì oonclusionum, seu demonstratiTO,
cum aliis habitibus mentis communio, ?ed ad designandum conceptum
generis non remotioris, sed propiuquioris, accommodata annt; quain

Digitized by Google

PKOLEGOM. CAP. I.

ut flia omittantur, ac tantum nomen luiUtiu, aut habitus mentis, aut
habitus intellectus practici, aut habitus ^snnòùruu (quorum nullum
exprimit natiimm habitus demonstrativi), discentes dooentesve aiios

con tentos esse ju bea riuif*.

d) Conclusioues euini omues, si non JonnaHier^ saltem viì-iuoLiter^
procticae sunt. Illae formaliter aliquid agendum aut omittendum piae-
goribunt : v. g. Deus trinunus est adorandus. Hae, oh couiunctionem
cum aliis formjiliter practicis, iiiA^^nuit ooiiclupionem formaliter practi-
cam : v. g. Christum esse veruni Deum, unde coucluditur : £. in illum
credendum est. Confer. b. Joh. Olearii Univ. theol. prooem. p. 8. 9.
Eodem redit, quod b. Gerhardm scrìbit in exeg. LL. prooem. § 12.
p. 5. : Omnia, quae in theoìogin tradunfvr, ad flàuti )*pt'ctant, xi imn im-
niediate et directe, tamen mediate et indirecte. Quod autem soientiac non
repugnet, esse practicam, ostendit b. J. Muì-tini 1. c. Disp. II. § 13.
sqq. p. 52. sqq. et Disp. IV. § 22. sqq. p. 86. Oonfbr. sopra § 3. not. h,

« 16.

Finis theologiae revelatae'' duplex est: Internus^ qui
consistit in actibus cognoscendi objecta theoloiriae, non
quomodocunque, sed quatenus** accurate exj^licanda, con-
firnianda ac defendenda sunt, fidei et salutis hominum
causa ; ot exfenms,'^ qui est ipsa fides et salus hominum,
quaeque cum fide sunt conjuncta.

Calovius: Finis nltlmiis sccundiim quid, nimlnim ex parte
nostri, est salus aetema, vel potius ad salutetn aeternam perductio. . .
Qnì Jtnis est S. Sacrae, Idem finis est theologiae, cum utraque versetur
circa idem objcctum, scriptura proponat fldeì articulos mropaiiKLH; vel
sparsini, tlieologia eosdem avarr/iiuriKòi- et ordinate explicet. . . Finis
' ejusdera est perductìo ad Dei fruitioneni vel aeternam salutem. Atque
huc tendunt omnia, quae in tlieologia traduntur, quorum licei nonnulla
videantur tkeoretica, non tamen sub rottone theorias et merae contemplth
tianis err/o prhpiiìiUìiiur in theolotjia, scd ob praxin; utpote cum Dei,
angeli vel bominis natura cognoscitur, non ìd fit, ut in cognitione ao-
quiescamus, sed direeta potius est cognitlo Illa ad pcazin, at Deo fm-
aiuur, 'irsàyytki» evadamus et ad beatltndinem adqtlremas.*' (Isag.
183. sq.)

QuENSTEDTius : ^^Absolute et simpitciter theologia non evi neees-
saria, ne quidem loti ecclesiae: potest enim Deus homiues irnmrdiaié
h. e. Bine mlnisterio hominum tbeologorum informare et con vertere;
sed éx hyjKahest, poslta sci. Del Tolnntate. Placult eutm Deo nobts-
cum afj;ere per verbum ejusque pracdicationem, Rom. 10, 14., et som-
tinium, Joli. 6, 39., liomlnesque perduccre ad salutem via doctrinae et
InstitUtionis. (Notanter dico: sine ministerio hominum tbeologorum;
rd Immediate enim intelligi potest vel de ministerio hominunif vel de
annuutiatione verbi; hoc ratione Deus nullum onquam immediate oonf-
vertit, sed Ola rattone saepius.** (Th. did.-pol. P. L e 1. s. 2. q. S.
f . 20. sq.)

CaLOTIUS: „Haec npà^ic homines ad salutem pcrducendi coustl-
tuit tbeolognm, vel f unctio ejus propria est et oillcium ipsius theologl.
Quanquam antan theologns non semper in eo occnpetur, ut homines

L lyui^ed by Google

À4 y** .

L lyui^ed by Google

Digilized by Google

]>£ NATURA TilKOLUUIAJi.

ad salutem actennin perdacat, habita tamen latoinstnictus sit oportet
hominos ad salutem pcrcliicendi, qui natura sua eo tendi t. Estque id
agore proprium tlii;ol();ri muuus, utut saepe functloneiii, eaudemque
sanctissime adininistratam, non sequatur ex parte Kubjecti finis iUe ex-
teraus, quem iuteiulit, salus aeterna.** (isag. 1, 190. sq.)

Gerhakdus: .Jntermedlas ac proximus finis est vel internasi
Infnrmntio hcmiiiuiin ad salutem aeteniam, vel externus, Ipsa beatitu-
diuis sive vitae aeteruae coMecuiio Lue. 1» 77. Job. 5, 3U. olt.
Bonn. 16, 4. 2 Tlm. 8, 16. Qvaeeunqw ergo ad hunajlnem non dumnt
nec conduntnt, /tire directe, sire saìtem indireetef sive immediate, sive
mediate, ea non pertinent ad theoltxjicam yrùaiv. Ex hoc facile colligi-
tnr, quid de quibusdara futilibus man^lSt qaam Qtillbas scholasticoruni
^naestlouibus etotlosis spcculationibus, quas apostolus vocat uupàr mi
avatSelroiK C'r'fOfiC 2 Tini. 2, 23., statuendum sit, videi, quod ad uaraio-
'/.oyinv poti US, quam ad étokoyia» pertlnont. 1 Tlm. 1, 0." (BxegM.
locc. tìì. Jfrooem. § 26.)

Ubisnbrus: „Deumcosnoseittheolojni8tanqQamflnem, .siquidem
in fruitione Dei sita est nostra beatitudo; rt coirntjscit li»suni non ideo,
Ut iu ista cognitione acquiescat, nec aliud desiUcret; sed potiU8, ut per
Urtam cognitìonem ... et ipse et alti, qui Ipsnm andlunt, salntls aefeer>
nae participes fiant. Ilunr jìiiem qui non »pmper intendit nei- in omnI
sua theoria (jjWf/) reapicii, i« veri theoloyi nomen non meretur.^*
(Phllos. sobr. P. III. s. 6. c. 2. p. 168.)

ANTITHESIS:

LuTHARDTius: ,,1)aruni wird sic (die Tlieolopie) bezeichnet (von
den iilti nn Doirinatikorn) als eine sapientia endiions pnirfir.'^ und
verglicbeu mlt der medicina; vergi, die Dedicatiou vou Gerhard! Me-
dltatlones sacrae. Dies beratat auf elner Verwechslnng der theologl-

ScIh ii WissruHchaft mlt der liirchllchen Hellsverkliiidlgang. Die Xoth-
Moendiyki'it der Tbeolo<;ie, wie sie sclion aus ihrer tlmtsHchliclieu Exi-
stenz erhellt, ist durch (las intelìeetueUe Jii diir/niss des Christen, wie
durcb das praktische der Kin-lu! bedingt; llire MiìyUchkeit in deni Ver-
hiiltniss des Erkennens y.um Glauben begriindot." (Koinpendiuui etc,
P. 3.)

UAÌU.ES8IUS: itWie jede wisseusclioftliclie Discipliu Product einer
historischen Entwtcklnng der menschllchen Erkenntnlss ist, so ist aach
das Bediirfiuss der thcolotrischen Erkeinitnlss iiiclu ohs di m ]V< si ì» der
Beligiou au i»ich, sondern nur aus der liistorischen Entwicklung der
KIrche, aus welcher die wissenscliaftliche Tlieologie seibst hervorge-
£ra!i2*'H isf. a()/,n!t'it('n utid x,n bogreifen. Die Xnthteendigkeit di-r theo-
loyischi il Krki nntnitìs lieyt ihrer Potenz nach in der Xatur de» vernun/'
tigen Geisd s si lbst, der, teas er òeaftsC, nicht blos als eìn geff^^en^ Be-
sitzthum zuhahen, sonderà es ala aeine nunmehr eigenate Betoegung und
als abaolvte Wahrheit zugleich wieder tm wtrea gedrungen (Theo-
loglschc Bncyclopildle. Nfimb. 1887. p. 20. sq.)

a) Tanquam scientiae practìcae.

b) Hos cnim actus per se attingit tlieologia, et theolopus vi
scientiae sibi inexistentis in potestate sua habet. Conf. b. ^Il(mem
lutrod. Gap. III. J5 G. p. 127. et b. Meisn. V. III. I*h. 8. p. 112., ubi,
fiusta theologi cu ni medico comparatione, Jinem itdemium theolo^ae di<»t
esse rò niedieari theologieum, vel operari circa hominem galvandum; ita ut
theologus mtinere ano recte pirfunctui< dictitiir, xi, qmve in m<i potcdate
suntf ad sanandoli re^litueud<Mique ìkomiìicn nihil otniaerUf qìMnt^uuiii tunt
omnes ad mhdem perdttoat.

c) Qui est extra potestatem theologi, nec vi scientiue, quae ipà
inest, semper attìngitar, quod per experientiam ooustat. Conf. b. Mei»'
nmm 1. c.

Digitized by Google

38 PROLBOOM. CAP. I.

8 17.

Finis externus distingui solet in tdtmum et inUr-

medìum. Uterque porro distinguitur in objectivum et
formalem. Objectivus est Deus, infinite perfectus et
summe bonus. Formalis est operatio quaedani circa
Deum, qua eo v^elut sumiuo bono potimur et fruimur.
Itaque objectivus finis utrinque unus est. Formalis vero
alius est, si ultimum, alius, si intermedium spectes.

§ 18.

Nempe finis formalis ultimus oonsistit in intuitiva et
olara Dei* oognitione, itemque amore^ Dei intuitive co-
gniti intensissimo.

a) Sic Cbrìstus Mutih. cV., beatUudinem eorum, qui corde mundi
nmt, dedaraturi», Deum vitunt dicit Et Manne» 1. £p. 3, 2. be»>
titudinem futuram, quae nune nondum apparuerit, in eo collocat, quod
Dmm (cu}us filii sumus) iyii*itn xìvutx, meuti exf. Dlcimur autem hao
ratioue putiri Deo, tanquaiu summu bouo, quia Deus per actum illum
mtellectus apprehenditor nobisque intime praesens rodditur atque
unitur. Via. b. Mm. Introd. Gap. in. § 11. p. 130. Pluia dioemui
infra suo loco.

b) Quo Deo, tanquam bono nostro, dare cognito seu apprehenso,
iuhaeremus propter ipeum. Ncque enitu tìeri putest, quiu voluntas in
aummum Dei amorem pertrabatur, quando inteUeetus eam, tanqtuun
eammum bonum nostrum, perfecte cognoscit. - Iftw. 1. c p. 131.

% 1».

Finis formalis intermedius est fides* in Christum, tan-
quam causam impetrandae gratiae apud Deum. Eodem
autem deinde pertinet amor Dei,*" tanquam nobis recon-
ciliati ; imo et actus*^ alii, quibus divinae bonitatis parti-
cipes reddimur; ac suo modo tota vitae sanctimonia.^

Calovius: „FiuÌ8 itUermediua itidem distingui potest in iiUernum
et externum. Me wtJldeM hominam ad salnteni perdacendomm. . . /»-

ternxis autem est quaevls /u?ic/iV^ tlujologorum facieiis ad tìtleni et salu-
tcm homiuum ; cumprimis vero precatio, verbi divini pracdlcatlo, sa-
cramcntorum d!»pensatlo et dlaclpllnae eocteslasttcae adminlstratto."
(Isag. I, 192. s(i.)

Idkm: tfXoH enim cognitionem theologus intendere debet anice
mi eatua, sed ut verltas cognita corde fldiiclall apprehendatur; Teia

autem et viva est praxis tldei, e qua porro cmaii.it et consequitor ir/i>2fif
rv<je,ieias ccu fructm verae fldei.'* (L. c. p. 21(>. 8q.)

Digitized by Google

DB NAIUSA IHSOLOGIAS.

HoxxAZins: „Per flnem theolojsriae intermedium intelligltar llltid
salutls medium, quo flin ni tiìdìnnm stuj aeternam beatltudinem con-
sequimur. Atqul cousequimur eaiu per fldem. Ergo . . . Dilectio in
Itoiim et proxlmum, vltae aanetimonia et Instanratlo hna^nls divtiiae
fldem In Christum ImUvkluo nexu scquuntur, atque adco ad consequen-
tiajini» intermedii theolo<;iae pertincnt, sed non sunt causae cousequea-
dae aeteraae beatitudiuis. Sunt nounulli auctores, qui «aiietffateM
vltae vocant theologiae jinem intermedium concomitantem cum Musaeo
in Introd. tbeol. p. 135., vel flnem secundarium cum HiUlebrando in th.
dogm. p. 21., vel tìnem intermedium non caunalnn cinn Balere. Cum
qoibas non UUgabimua, cum iUi lateantur, se flnem theologiae in latiori
MMK acdpere/* (Exam. theologlc. acroamat. Prolegom. c. 1. q. 18.
p. 13.)

QuKNSTKOTius : ,,DÌ8tingue Inter irpà^iv iìk iricrruf 8. Jidei^ et
«■pòiffv ev«/3e«if s. piétati». . . Utraqne prasia lo theolof^a datur,

illa tamen, non haec, a parte nostra est nninim medium vel perveniendl
vel perducendi ad salutem; ac proiuile theoloyia non oh hanc^ sed pro-
pter iltom praetìea dieUur." (Th. dld.-pol. P. I. c. 1. a. S. q^8. f. 26.)

a) Per hanc enim potimur Dee, tanquam bono nostro, jam in bao
vita; quatenus Christus, cujus meritum nde af^rehendimus, fit nobis

placampritum, liom. , ut pacem habeamus erga Dsinn, Rom» 5, 1,,

ac ju8 seu haereditateni v'Uae aHeniae, Jnh. 3, 10.

b) Sic dilectionem Dei cum vera et salutari cognitiom Dei con>
jungit Johannes 1. Ep. 4, 7. 8. Ac oertam est, actu amorìs jam in
nac vita nos inhaererc Deo, ao firui eo» tanc^uam houo nostro.

c) V. g. fiducia filialis, seu acquiescentia voluntatis in Deo recon-
dliato, tanquam causa caeterorum bonorum impetrandurum; ut tan-
quam fin efamemu» ad Deum : Abbat Pater! Rem, 8^ JS. Unde stetim
etìam locum habet spes bonorum illorum, spiritualium ac temporalium;
prout 1. e vere. 24. )<pemJvi fadi óicìmur, ì. e., salutom notu ppoi firmo
expectare; et vers. 28. cedo persuad, mleoque etiam secure sperantes
aut expectantes, fere, ut omnia dmuL nobi» adjumento mit in bonum.

d) Nempe theologia ad totam vitae sanctimoniam omnino tendit
atque, ut eani obtineat, occupata est in tradeiidis et confirmandìs con-
clusionìbus, quae eo ducunt ac tanquam ad scopura collineant ; licet
certum sit, eum non aeque, ut fìdes, rationem causae habere iu ordine
ad finem ultimum, veram, sicut voccm tnedn^ ita et hio tenninum finù
intermedii in latiore significatione accipi oportere ; quam ob rem etiam
aliqui hic terminum finis secundarii aut coìicomitantì.'* usurpant. Interim
b. J. Foerderus in Probi, th. disp. I. scribit: Fimni theologiae archi-
feefonteum consistere In itpd^et, quae Tzpà^t^ vd in fide, vd in «ito exer^
ceatur. Th. 19. et sqq. ad 23. Et b. Jac. 3fairtini 1. c. § 34. p. 38.
fiìiem externum theologiae dicit esse pidatem, cujus vera descriptio ha-
Deatur 1 Tini, i, 5. : Finis mandati est charitcts ex puro corde, scientia
bona et fide non fida; additque alterum locum JS&r. 12, 14. : Sine mndi'
moma nemo vidAU Deum. B. Oerhaardue quoque in esegesi prooem.
§ 12. p. 5. Tzpà^tv illara, ad quam, tanquam ad finem, tendat theologia,
consistere dicit in faeienda voluntate Dei, juxta LL. Matthaei 7, 21.
Lue. 6', ^6'. Jok. 13, 17. Quodsi ergo finis theologiae est vitae saucti-
monia, in ea antem non sabnstitur ultimo, sed datur finis nlterìor,
nempe salus aetema; ita quidem, ut, quamvis sanctìmonia vitae non
praescribatur, ut per eam, tanquam causam, consequamur vitam aeter-

Digilized by Google

40 PBOLBQOM. CAP. I.

nam, pneaeribatar tamen illa, tanquam ad viam vitae aeternae per-

tinon?, por (nmin ontidniii osf. ne hac excidnnius: quirhii sanctimonia
vitae finis theologiae interincdius recte diciUiir? 'inein si quis cum
addito finem iiUennedium mii caumlaii (respectu tìnis ultimi) dixerit,
non repugnabimus.

§ 20.

Siibjectiiin operationis* est homo peccator,'' quatenus
est ad salutem aetornam porducendus.®

Gekuabous: ifQucmadmoduiu in medicina praemittitur ^lohr^
ac irw9o%oYÌa, qofte ftlffectionefl Ralyfécti (corporis sci. hiimani), circa
quod, qiifitpnus s:in:ii)(1niii est, o( ( ii]i;itiir, coiisldenit : sic in tlicolojria,
quae spiritualis est medicina, de natura honiinis instituta ac destituta
prins i^tnr, postea media ad flnem theologiae (videi. homlDis lepara»
tioiìem ac salatem) dncentla proponalitnr." (Bzeges. locc. Pirooem.

§ 28.)

a) Dari subjoctum opcrationis theologiae rcvclatae, agnoscunt
nostrates theologi, qui theologiam revelatam prò habitu practipo ha-
bent. Et quamyìs alias philosophi doceant, subjectum operationia
habituutn ac scientiarum practicarum ha^órr^rn sive aptitudinem quan-
dam naturalem ad operationeni, quae {»rae.srribitur, praestandam afferre
debere; quamvis etiam ipsaiu 7Tfià=i/ restriugaut ad ea, quae suut èf
r)iùv^ aive in nostra potestate, hic aatem praxis fide! a supematamli
Dei gratia et influxu pendeat, et homo ad eam natura ineptus sit,
instar mortuì: putant tamen noptri, snffìrore li. 1., quod finis nihilomi-
nus in hominem, tanquam subjectum, per certa media hic praescripta,
YÌrtate gratiae divinae, est ìntroducendus, aut ipse ad iiuem per media
deduceiidiis est, Vid. b. Gerhard, in Exeg. 1. c. 28. p. 17., b. Meim,
Ph. 8. P. III. p. 114. 121. Coincidit autcm subjectum operationis
cum fine riti. Vid. b. Miti*. Introd. 1. c. i; 15. p. 136.

b) Seu peccato corruptua aut obnoxius, qualis est post lapsum
omnis homo carnaliter genitus per omnem vitam. Keque enim statum
peccati ita stricte accipimus, prout opponitnr statui regenerationis;

fateraur ix)tius, honiinoni otiatn rcgonitnm porro indigere piaxi theo-
logica, quoadnsqne in via aut in hac vita est.

c) Nempe homo peccator subjectum operationis materiale; quate-
nus autem ad salutem furmandus ac perducendus est, sultjectum ope-
rationis formale constituit. Confer. o. OerìL 1. e, b. Meim. Ph. S.
P. IIL p. 115.

§ 21.

Causa efììciens finis ultimi formalis* Deus^ trin-
unus® est.

a} 8eu upenitioiiis illius, qua Deo ipso, tanquam summo bono
nostro, perfecte potimur et fruìmur.

y » ■ ■ ■■ - - — *— - — . — ^ *— y

( ./V < 1

DE NATURA TUEOLOGIAE. 41

b) SoluB enim Deus potest intellectum humanum lamine gloria»

donare, atque ita ad elìciendam illam operationem, quae natnralem

vim intellectus finiti prorsus excedit, elevare. Solus etiam proinde
Yoluntatem ita perficere potest, ut actus inteusissimi amoris hujus boui
in ea oriator.

c) Est enim oollatlo beatitudinis opus ad ezt», tribus personia
oommune.

§ 22.

Causa impulsiva interna est Dei** bonitas; externa
ac meritoria merìtum Christi.''

a) Non snhim, quod honiini ex jnstitia divina non del>etur beati-
tudo; sed ini>r!tuis, si ppectes Itoatitiuliiiein peccatori dandam.

b) Cani enim jusiitia Dei, peccutis iaesa, satisfactionem aut poe-
nam ab homìne exigat, gratia aeii bonitas Dei non fit principium oom»

Sletum nustrae salutis, nisi intercedente merito, quo satisfiat justitiae
ivinae. Et sic Paulus 7^»»». -V, IJf. conjunf;it, in ordine ad justificap
tionera peccatoris, ffrcUiam Dei et redemptioìieiu, ^uae ed in Chrido Jesuf
et 1 T%m. 4' et è., cum dixiaset: Deum omnes twSe mdvos fieri, statim
addit mediatorem Dei et hominum^ epd wautì^peum dederU prdAim 9«*
demptioms, ut posBÌmus salvi fieri

§ 23.

Sed et fides in Ohristum* causìs salutìs^ recte ao>
censetur.

a) Sic enim reliquis cau-sis, gratiae seu amori Dei, quo mundum
dilexit, et filio ejus unigenito, quatenus mundo is datm est, tanquam
mediator, expians peccata mundi suo merito, fides sive rù credere in

eum conjungitur .Toh. Hi Atque alias diciniur mlvari òià tj}^
TziiTTcìu-, per fide lìi, Kphe.^. .^ V., vivf're ix TtinTswq, ex fide, liom. 1, 17.
Gal. 'S, 11. Ebr. 10, o8. l'articulae autem ix et dià vim causae ma-
nifestam ibi habent

b) Non autem in se et absolute spectata, ut est actus vel qualitas;

neqne qnatenus est efficax per diloctioiieni, sed in ordino ad olyectum,
quod est Cliristus niodiator. (^iiodsi ad oortum aliqiiod genns causa-
rum accedeudum sit; sicut fatendum est, tidem non habere se ad 8a>
lutem ac visionem b^tificaro, per modum eausae efficientia» materialis,
formalis, aut finali?, cnusalitatem autem ejue in eo consistere, quod,.
dum Dco merituin Christi, tanquam ab homine apprebensum, exhibet,
hoc ipso Deum movet ad salutem homini illi ex gratia coniereudam;
ita ad genus cansae impulsivae recte refertur fides; et quia non sna^
sed meriti Christi dignitate Deum movet, ideo ad differentiam ipsiu»
meriti Christi caum impuhiva minm prmeùaaU» dici potest. Vid. b. Mu8^
Introd. L c. § 18. p. 138. 139.

Digitized by Google

PK0LE60M. CAP. I.

0BRHAKDU8: „Etiam nos dicimu.s, fldem esse causam jvustì&car
tionis, pula iiutrumentalem. Àliud est òtà t^vvIotiv, aliud Atà rvc irianuf

J'ustiflcari; Ulvd causam meritoriam notat, hoc vero instrumentaitM,
Ton justiticatnur propter tldcni, tanquam ineritum aliquod» Md JMT

fldem, quae ineritum apprehendit." (Loc. de justiflc. § 179.)

QuKXSTKDTius : ,,Cau3a movena (praedestlnationis) alia interas
est» alla extcrna. Interna est grada Dei mere gratuita, excludens
omne omnino operam bumanoram meritum sive ouuae id, quod nomine
operis Tel actfonls, sire per srattam Del, sive exrlribua natante factae,
vcnlt. Eleiiil eiilin iios Deus non sccuiidum opera, sed ex mera sua
gratta. JStiamJides ipso huc non pertinett si spuctatur tanquam conditio,
magia vel mlnus dtgna, slve per se» sive ex aestlmto, per volantatem
Dei fldei superaddito; qnod iiihil horum dccroium electionis inpjredia-
tur tanquam cauaa movens aut impellens Deum ad tale decretum faclen-
dnm, aed id purae putae gratiae Dei est adscribendum, ut docet Huel-
semannus Breviar. c. 16. th. 6.** (Theol. did.>pol. F. III. c. 2. a. 1.
th. 10. f. 25.)

Reuschius: f,CaM*a in^ptMva principalia est, quae propria boni-
tate proprioque valore movet causam efflcientem ad agendum ; minti»
atuem principalis, instrumentalis seu organica, quae Id facit bonitate
aliena seu aliunde aocepta aUenoqae valore.** (Annotatt. In Batoli
Compend. p. 771.)

§ 24.

Et quia fides hominibus non nisi a Deo* confertur,
qui jllam per verbum et sacramenta, tanquam per or-
gana^ produci t et confìrmat: ideo et haec ìnter causas
salutis recto uumerantur.*^

a) Non enim Immanarum virtum opus est, sed supernaturaEter
4X>iifertur lioniini, natura inepto ad credendum, ut infra videbimus.

b) Sic Jac. I, L'I. verbum Dei dìcìtur semen , unde nascuntur fideles;
adeoque tribuitur ei vis activa et vera causalitas in ordine ad fidem
in hominibus produceikdam. Et liaptismus ad S. «Kcitnr loea-
cnm rtgmmàuim»; tcilioetqaod regenera^o ab ilio, tanquam a causa,
pendeat.

c) Quia enim sunt causae fidei, quae est causa salutis, etttim
lutis ipsius, tanquam causati, causae recte censentur.

CABPZoviua : mHoc addi adhuc debet, Àugustanam Confeasionon
de verbo et sacramentla hfc (art. 5.) agere, prout operantia media

sunt et per modum operationis physicae agunt, cum quaestio sit hoc
in loco: Unde fides sit? et an verbum et sacramenta eandem operen-
tor? Fraeter hane enim operandi modani verbo et sacramentla allna

etiam compelit, qui muraliter sese liabol, et In datione, porrectinne seu
oblatione, collatione et obsignatione boni juiìtltiei cousiistit. Nequeenlm
Gonfundl debent actio verbi et sacramentorum, quatenus fldem g ^ h é*
rant, alunt atque excltant, et actio verbi, prout ad justijìcationem ecn-
cuìTit proxime. Cum enim in priori actione verbum et .sacramenta sese
habeant ut organa tum effrrtiva virium spiritualium ad credendum, tum
éxcUativa motuum apirìtualiam fldei; in posteriori, sci. in justiflcap
tìone, organa aaltem éoHMt mal, eottattva et oMgnailva boni Jnstìllci,
quod est obedientia Chriatl.** C^sag. In Ubros tjab, Bd, S. LIps.
1675. p. 251.)

Diyiiized by Google

DE NATURA TEROLOOIAB. 43

§ 25.

Objectum theologìae revelatae duplex est: Materiale
eifornude. Materide Bunt rea* revelatae, quae in theo-
logìa revelata cognoscuntur. Atque huc pertinent non
tantum subjectum operationis et causae ac media conse-
quendi finis, sed et finis ipse,** quatenus habitu theo-
logiae cognoscitur. Formale, seu prìncìpium et ratio
cognosoendi, unde pendet oognitio rerum, quae in theo-
logia revelata proponuntur, est revelatio divina.^

Brociimaxdus : ,,Aliud est adaoquatum, aliud proxiinuin, aliud
princeps tbeologiae oi^ietwm. Ad^eqntUttin theologiac objectum est,
^Usquid Deus in verbo suo perscribi curavit. Cum enim principiam
theolo^ae sit verbam Dei scriptuin, Aeri non potest, quin omne illud
prò objecto tlieolof^iac iiiriiuscciulutti sii, quod in S. S. traditum et
perscriptam invenitur. Quocirca cum iu S. S. non tantum agatur de
Deo, de creatfone, de primigenia éngelormn et hominam lnt^;ritate,
«de lapsu anfrelorum et hominiini, de hominum per Christum restitu-
tione; sed etiam de notitia Dei naturali, de caritate Dee et proximo
•débita, de rebus gestle plnrimoram hominum, piorum et impiorum :
non possnnt non haec omnia esse subjectum theologìae juxta dieta
Hom. 15, 4. 2 Tim. 3, 16. Proximum theoloj?iae objectum est, quod
■oculus non vldlt, auris non audivit, in cor homiuis non dcsci ndit, a
Deo praeparatum hominUm» et per Sp. S. revelatum, Es. 04, 4. et 1 Cor.
"2, 9. 10. Quae asnertlo flrmatur his Scriptnnniiii aaamrnm testlmo-
niis Joh. 1, 18. Matth. 11, 27. IC, 17. 1 Cor. 2, 7.8, Princpif tlieo-
logiae objectum est VeuSf quatenus se in Christo manìfettavit hominibua
jpeeeatormu ad «aimem. Huc faclnnt haec testtanonia 1 Cor. S, S. Job.
5, 46. Act. 4, u. is." (System, unir. tb. Ulmae. 1664. Artic. I. o. 1.

» 8. 4. f. 2. R(i.)

Fkkikkkuuh: ,,TheologIa positiva nil aliud est, quam eoordiuatio
•conclusionuni de fide e S. S. recte intellecta deductarum'sive articulo-
rum fldei e Scriptorae S. oraculia aolide prot>atorum, imo nll aliud,
quam ipso Seriptura S. In oertos locos concinno ordine et perspicua
niethodo redacta; unde ur iiììinim quidem vxnnhrnm, quantillnm (tiam^
in ilio doctrinae carpare esse debet^ quod non e S. tS. probe intellecta
4tatumiiMmr," (Tbeaaar. hermeneut. p. 6.)

Orrhakdvs: „Unlcam tbeologiae principiam est verbam Del;
^od er<to in verbo Dei HOH e$t reoàltSim, tum est theoiogknm.** (Loc.

de creatioue, § 3.)

CalOVIUS: t^Oeneraìe objtctum vel eonsiderationìs . . . dicuntur res
àivinitus revelatae, quatenus a nobis percipiendae sunt ad aalutem ; quo
pacto b. Meianenu P. III. PhUos. sobr. a, 1. etbic. p. 174. objectam dl-
dt ,omnem rem dlvlnam, qaa ad salutem aetemam homo perdaci
potest.' Nec incommodc idem Meisncrus noster censet, id omne uno
vocabulo vocari pos.se religionem, utpote quae cuucta ad salutem
necessaria, credenda et agenda, complectatnr, et ad quam universa In
aystemate theolonriae proponi solita referuntur aut quondam respectum
habeant; ut ita religio ipsa coustituat materiale huju.s objecti, formale
autem, quatenus per eam ad salutem promovemur. Qua aententìa etiam
nos acquiescimus, donec commodius quid ostendator, quo ezplicari
possit generale objectam.** (Isag. I, 273. sq.)

L iyiii^cd by Google

44 FBOLBGOM. CAP. I.

Idem: ,,Oportet objcctum thcolopìae ejusmodl assltrnare, quod
respiciut veram bvatitudinem, et necessum est, ea, quae ad hunc finem
wmfdutunt^ removeH a traetoHone A«otoff^ea.** (L. e. p. S64.)

Idkm: natili furmalis of/jecti théologiae non est rcvclatio, sed res
revelatae materiale potius objecti oonstitauut, quae 8ub bac formali
ratione speetantor In theologia, qtia reaptciunt Jtnem nltimvmt salatem
aelemam.** (L. c.)

a) Dicuntur autem hoc loco res reveUtae, quae supernaturaliter
a Deo mm% manifeatatae, rive per lumen natuiae etiam potuerint

oognosci, sive non: ut ex seqq. patebit.

b) Alias quidcni finis ost principium cognosoendi in sciontiis prac-
ticis; sed finis theulugiue revelatae objectivus puriter et iuruitilis non
tam netus est, ut non sub alia prìus cosnita ratione coonofloendi, nempe
revelatione divina, tradì et dooerì debeat Vid. b. mm, Intród. 1. c.
§ 24. p. 151. 152.

c) Voratnr jilias vcritm prima revelam; et uno nomine, si de theo-
logia, quulìs hodie est, loquamur, intelligitur Scriptum >'*£óìf^eo<TTuq^
quae de se ipsa per Dei concunum in animo hominis tesUficatur, et
unde omnes ooncìuriones theologicae 4^ucuntur; .quod in seq. cap.
dooebitur.

§ 26.

Materiale objectum dìstinguitur* in credenda et agenda,
Gredenda dicuntur, quae ita subsunt Mei, ut formaliter**
non sint operationes praevìis actìbus practicis directae ;
sint autem credenda ab bis, qui perventuri sunt ad salu-
tem; V. g. Deum diligere genus humanum, Christum
esse filìiim Dei et filium bomìnis, etc. Agendoriim no-
mine inteilìguntur ipsae operationes theologiae actibus
practicis praescriptae, forte etiani habitus ad opera tio-
nem transferendi, aut per operationem acquirendi, si non
conseqnonrlao salutis eaii^a, tainen, ne salute excidamus ;
e. g. apprehensio actualis aiit habitualis meriti Ohristi,
quam vocauius fideni, dilectio aetiialis aut habitualis,
qua Deum, Christum et proximum diligimus, spes vitae
aeternae, etc.

MuSAEUfl : ,,(~'rp(ìpndn liic dicimus, non qnnecunquc mereotUT
fldem, sed quae mìrtem aihpturi.f crt'ditu necessaria suui; nec agenda
diciraus, quae quacunque de causa lioniini agenda incumbunt, sed
quae, si non couscqueudae salutis causa, tamen ne salute. «suMamnUf a
Deo, ut a^antur, instltnta ac praecepta sunt. In scriptum enim dlvl-
nltus inspirata reperiimtnr s]);irsini adinixtac hìstoriae et res variae, eo
Ipso quidem, quod in ea contiueutur, credendact sed quae ad nostram
salatem nnllaiu important haMtadluem. Multa etfam tt^enda in Scrip-
tnris occurriuit, (pi;u- itidem ad hoiiiiiils saliitcm actcrnaiii non or&-
nautur et propterea iti partem objecli materialùt tlieologiue uou veniunt^

L iyiii^cd by Google

(

Digitized by Google

yu,^ jd by Google

DE NATURA THEOLOQIAE.

nisi fortan indireeté et per acetdens, In quantam scilicet aliqua ratlone
indirecta et accidentali ad hominis salntem leferri possunt. In acien*
tiis practicta enim latitudo objecti aesttmanda est ex Une.** (bitrod.
inth. JeateierS. p. 150. sq.)

BuDKLBACHius : uTìiti liauptsachc ist, sie (die alten Dogmatiker)
Iialten den Grundbegriff der Offenbaning fest, welcher, nacli unserer
Ueberzeugung, alleili das ganze Gel)ÌL't bcniesscn und eiuer jeglichen
Glaubenalelure Uuren Piata anweisen konn. Die Cluriittologie, die Lehre
Ton Chrlstl Person and Werk, blefbt dennoch immer der dardi-
schlagende Mittelpunct, auf welchen Alles vorbercltet, dardi welchM
Alles zum Ziele kommt.** (Zeitsciir. 1»57. p. 382.)

a) Si vim vociim spcctes, possunt convenire, et nonniinquam rea-
liter idem sunt credeuda et agenda. Neiupe agenda hoc ipso, quod
«npematanditer flunt revelsta, recte etiam poesent vocari credenda;
et contea, n quid credendum ait ita, ut ad operationem sitdeduoen-

dum, aut tanquam ojTeratio, quae fieri a noliis delioat, re vera ad agenda
perline t. Vid. Mm. 1. c. *5 26. p. 156. Quoniodo autem ex usu lo-
quendi hic distinguantur, ex seqq. in thesi patet.

b) Et hac ratione eonstat, Aindamentuin distìnctioiiis illius non
eiM bypothenn iUam, quod theologia sit habitus partim theoreticiu,
partim practìcus; nani et credenda, licet formaliter non 8Ìnt ff/»ci^«tc»
tamen TCfió^ttm causa tractari, supra diximuR.

§ 27.

Credenda vocantur alias articuli fidei^" qui in latiore^
significatione dividuntur 1. in articulos Mei puros et
mixtoa, 2. in fundamentalea et non fmàamenteUea.

a) Articuli fidei dicuntur, quia ex illis, tanquam partibus, arcto

nexu cohaerentihus, constat fideaseu doctrinafidei, quae credenda est;
prout jmrtes dìgitornra sibi ìnYicem coaptatae et arcto nexu roliaeren-
tes dicuntur articuli. Vid. ifus. Litrod. Gap. III. § 30. p. Uhi. Alii
ÀrticuloB non tam fidei , quam doetrime fd» appellane Sed jampridem
&cttun est, ut fides non tantum dicatur ea, qua creditur, yerum etiam,
quae ereditar, seu doctrina fidei*

■Reuschius: ,,Articulus proprie notat partem vel cotenne, vel hu-
mani corporis, quuteuus cum aiils parUbas connectitur.'* (Annotatt.
in Baieri Compend. p. 39.)

b) Certum est, vocem articuli fidei aliquando in «fn'ciiore significa-
tione accipi consuevisse; prout praecise denotai mysteria fidei ad salu-
tem creditu necessaria, adeoque articuloe puroe, eosque fundamentalee

loloB. Sic lAitìierus Enarrai, in Ps. 45. Tnm. III. .Ten. lat. fol. 490. :
Vos hoc prìmum scitfìte, ait, articulos fidei vere eMe mikntias de falihus,
quae ociUm non. viditf auria non audivit^ nec descenderunt in cor hominisy
€t per iokun verhnm et Spiritim eanekm doeenhw et irddHauinltur. Et eet

ea natura omnium artìculorum fidei, id universa ratio ab eis ahhorreat.
Simililer Conr. Scldve)<selburgim ÌÀh. TI. Theol. Calvin, p. 13. mitatam
d^nitionem artìculorum fidei a nostri» theologia traditam sic ìujbere prò-

PBOLEQOM. CAP. I.

nnnciat: Artveulus fidei td tentenUa seti doctrina non nota naturaUterf

sed diviìiitus reveUUa et expresso verbo Dei tradita, vel indubitata consequen^
tia inde estruda, de Deo, de e'fus e^seutia, vobintate, verbo et saeraìnenìis ae
ben^iciis Dei^ ad cuUum Dei veram et homiaum mluteìn pertinem, Jide
aapnkendenda. Kotum etiam est, quomodo b. .HtitMili» in Colloquio

QuibuB respondeut, quae de requisitis articuli fidei, stricte sic dicti,
doenit b. Joummim Qnaest. IV. de syncret. § 13. p. 28. 29. Alias
autein terminiis articuli fidei in latiore signifìcatione praescrtim hodie
frequenter accipitiir ac divisionem in thesi indicatara admittit, eamque
in rem prolixe diaseruit b. Mumem Introd. C. III. i^; 80. p. 162. sqq.
Conf. Ausfùbrl. Erklàrung p. 111. sqq. et C^uaest. IV. de syncret. in
annotatt p. 88.

N. HuNNius: ,,Do{fina in hac thesi sumitnr tantom de doctrina
fidei et religjionis christianae, idque in sensu latissimo, prout omnia
doctrina, vera pariter sive divina, atque falsa sive haeretica, nomine
dogmatto comprehendltar.** (AtódKeV^fc theologlca de fandamentell dis-
sensu efec. Witfeeb. 1626. § 179.)

-f Idem: „NihU aliud signiflcat articultUt qnam partem coelestia
doctrinae in verbo proplietico et apostolico revelatae. Ut vero nimls
hujus dcchirationis latitiulo quodaininodo restringatur, distingtio ver-
bum historicum a dogmatico et doctrinas moralea seu praecipientes»
quid faclendam, quid omtttendum, a dogmattbus fldei sive dooentfbus,
quid credendum, quid non credendum (quae proprie ac primo appel-
lari soleut dogmata) . Et quia nunc non sum sollicitua de fundamento
pietatigf sed fldf ii non faciendorum, sed credendoram, prorsus remo>
venda sunt historica et moraìiOt quae nunqnam merentur appellar! nàuti
articuli." (L. c. § 53. 64.) .

QuBKSTSDTius : „O&/0eliim, dreo quod occupantor aitloull fldei»

sunt rà TT'arh s. credenda qua talia. . . Licet enim fldes generaliter
spcctuta versetur circa omnia, quae in verbo Dei continentur, sive
historica ea sint, sive moralia, sive dogmatica; specialiter tamen ver»
satur circa dogmata fidei s. credenda qua talia. Quod observandum,
ne quis in Adami Tanneri Jesuitae absurditatem incidat, qui omne,
quod creditur sive quod iu Biblils sacris occurrit, vira dogmatis ob-
tlnere et artlculum fidei esse, iu Colloquio Ratisbonensi sesa. 11. ita
asaernit, ut etiam ex Incesta Judae et cane Toblae eaudam movente
novos fidei articulos rldicule procuderet. Sic etiam historia de caudis
TUlpecularum Samsouis, de asina Bilearai, de aunis Metliusalem, de
aediflcatìone turris Babel etc. articulis lidel aonumeranda esset.**
(Theol. dld.-pol. P. I. c. 5. s. 1. not. 6. f. 349.)

Articuli Smalcaldici : ,,Fontificii allegaut Augustiuum et quos-
dam Fatres, qui de purgatoHo scripserlnt. . . At boc In universum

nihil nÌ8l hominum et quidem iinius atque alterius devotio fult, non
constituens articvUum fldf'i, id quod solins Dei est. . . Uegulam autem
aliambabemUS, ut videlieet verbum Dei condat articulo» jUtet <t jmw>
terea nemo, ne angelus quidrìn.^^ (P. II. art. 2. p. 803.)

Hoi.LAZius: ,,Articulu8 fidei est pars doctrinae verbo Dei scripto
revelatae de Deo et rebus divinis peccatori salvando ad credendum

propositis." (Exara. etc. Proleg. e. !>. q. 12. p. 43.)

QuKNSTKDTius : ,tForma generica articulorum fidei nou consistit
in conformitate eum revelatione Dei scripta, sed in r^tUùme distlncto-

rum inter se fldei capltum cum ad se inricem, tum, et praecipue, ad
totim, sci. ad totum corpus doctrinae coelestis, cujus partes sive par-

Digitized by Google

DB NATURA THSOLOGIAE.

ticularia membra sunt. Et licet arcte Inter se cohaereant, ut articuli
in digito, unu» tamen extra alterum est positus." (L. c. not. 7. f. 849.)

HozxAZius: „Adverain artlcnlnm fide! requirUttr: nt wrbo DH
scripto sit revclatus, ut salutnn liominìs respiciat, Ut cum reliquia fldel
dogmatibus arcte sit connexmf ut sit inevidens. . . (Statuendum est»
quosdam artlealos fidel esse Inevidentes mUone obiecti materlalls et
fomialls, quosdam esse evidentes tantum nUaa» objecti /brmoli».)"
(Examen etc. Proleg. c. 2. q. 14. p. 44.)

IDKM: ,,Articulus fldei acclpltnr vel oollective vel distributive.
Colleetive notat integruni doctrinae chrlstianae caput; distributive de-
signat qnamllbet assertionem s. enuntlatloncm, quae partem doctrinae
coiLstituit. — Prubatio : Dociriua Christiana dlstribuitur In capita s. io-
co* theologicoSf capita in ihesea certas dividuutur. Tam capita doctri-
nae fldei, quam capitimi <A«««s appellantur artleuli Jtdei^ v. g. locoB
thcolo-ricus de Chriato dicitur artìculns fldcl, et haec proposltto:
Chriatuii qua carnem sedei ad dextram Dei, itidem uominatar articiiliis
fldei." (L. c. q. 18.)

N. Ht'NXirs: ,,Quae ad aedidcium concurrunt, sunt triplicia:
l. quin^daiufundanl et nun fìtmlantur; 2.quaedam fundant et/ittulantur j
8. quaedam fundantur et non fundant. Primi generis est fundamentum
et qoae illud essentialiter ingredluntor. Seeundi parieU* Intemedii»
qui Inferloribas partlbns tnnitQntnr et svpeiiores ponaat. TertU eo-
cumen, tectum atque co pcrtlnentia. Si<iui(lt!ni vero tertìllBOrdo nullo
modo, secuudus tantum ex parte et secuudum quid, prtmiia absolute
fitndtUì ideo noe nltlmas nee medius, sed anice primus/WfuiamsnM no-
men tenct, ad quem ordinantur rcllqnl» slve id fiat immediate, slve alio
mediante." (AmaM^^f etc. § 13.)

KnOMATSRUa: „Alil fldel articulos in fundamentales, circnm-
fundamentales et pnictcrfundaint'utnles dividunt. Per fundamentales
eos, qui fldei salviflcue dcJluitiouem ingrediuntur, eandemque propius
attingente»; per eircumJUndametUaletf qai remotius absunt aut per
consequentias eliciuntur; per pneterjìtndaineiUates rea indifferentea
ant rea quaestionis intelHgunt.** (Scmtinlnm rellgionnm, p. 447.)

QuEXSTEDTius : ,,Distinguunt dogmata ad salutt-m necessaria in
ea, quae fundamentum fldel praecedunt, coustituuut, et sequantur»
slve in anteeedentta (seu praesupposita), eon^ituentia, vt eonaeqventta
fldei. Approbat hiinc distinctìonom Dn. D. Calovlus In System. Theol.
F. I. Geu. cap. 5. sect. 1. p. 776., sed ita, ut antecedentia etconsequen-
tla fldel non negentur scitu neoessarla esse, nednm talia statuantur,
quae posslnt salva fide piane negar! ant rcprobarl, saltlm quia fldel
coustitutlonem non Ingrediuntur, sed anltcedunt aut consequuntur
fldem. Antecedentia sen praesupposita lllis sunt, quae fldem justlflcam
et salviflcam ipsam quldcm non efficlunt, nec absoluta necessitate et
immediate ad candem requlrnntur, neces$iaria tamen sunt ad id, ut
dominata fldem ^'i-rnoutia ft consiituciitia rcctt- credi et sarta tecta ma-
nere queant, quod illis non positis, aut Ignoratis, aut negatis, Aeri non
posset. Fandamentam Igltar fldel stablltnnt, ju vant, consenrant, fldem
ipsam tamen primario non ircncrant. . . Fidem proximo et immediate
constituentia, sive articuli fuinlamentalos, qui . . . fldem intrinsece con-
stitnunt et cansantnr, sunt capita doctrìtia<> christianac de Del f/Xa»-
'Spunta, de merito et satisfactione Cliristi universali, ejusque appro-
priattone In individuo facta. . . Consequenda lldei sunt, quae scil. ita
flduciam constitutam sequuntur, ut, nlsi ponantur, ipsa iterum fiducia
evanescat, utpote aetema Dei dnratio, iustitia Dei execntiva, sanctifl-
eatlo Del efliMstIva, idlomatam et operatlonnra In persona Chrlstl oom-
raunicatio, offlcimn Christl reginm, ecclesiao existentla, hominis per
poenitentiam conversio et conversorum justificatio (juxta quosdam),
pax et tranqnlllltas eonscientiae, stadlnm pletatls erga Denm et carl-
tatis erga proximum, verbi et sacnunentorum efflcacia etc*** (Theol*
did.-pol. F. I. e. 5. 8. 1. tlies. 6. 6. 7. 8. fol. S52. sqq.)

Digitized by Google

48 PROLEGOM. CAP. I.

Catkchismus MAJOR: „Princlplo fbeologi Dostrl Mem hacteoiis

in duodecim articulos divlsernnt, quamquam, si oranef* particulae, quas
tradit scriptura et ad tìdem rcfercndae sunt, siglllatim comprcheude-
rentur, multo plures sunt articuli, sed ncque t&m pauclft Tert>Ì8 satls
signiflcanter possunt exprimi/* (ìAh. Cono. p. 449.)

ScHBBZBRns: ,,Scholastfci ajunt, crerìsse artteulos fidei quosA Cif>-
gnitionem explicitam ; qnod est mysterium et aicanimi proveheiidt
theologiam scholasticam." (System, th. p. 8.)

Kbomatkrus: „PraeinIttliniis, 1. qnod articuli ad salutem cognito
necessarii sint omnium temporum, I. e., quod In V. et N. T. locum In-
veniant, prout apostolus inquit ad Ephes. 4, 6.: ,Unu.s Dominus, una
Jldes* (sci. quni^ ( reditur, non qua creditur, objectiva sive doctrina cre-
denda, non subjectiva, quae Christi nicritum apprehendit et sabjectis
suisdistinguitur), ,unumbaptisnia, unus Deus et Pater omnium.' EtAct.

13, 32. : l'i'iitir ///(»{■ fvnyyh^óiii ihi -jjv T7/>òc r<iì-(; -<i7t'j,ur ;, , > <ir i vnii! vijv^

i. e., nos vobis annunciamus actu completam promi^isiouero patribas
factam. Diflbrnnt nimlrum i'!Tn-,ytkia et evayyiXtnv, quatenasin signi-

flcatu strìctlsslmo sumitur, (luod illa sit concio de Chrislo exliibciido,
baec sit concio de Christo exhibito. Utrìasque igitur objeetuni est
OurlstDS; scripturae riXnf mtmrtiiùmTov, id est, finis et centrum, ad quod
in sacris omnia collineant, et q\ildeni per lldem apprehendondus. Ita
synodns apostolica statuii Act. 15, 11. : ,PergratÌam Domini nostri Jesu
Cliristi credimus salvari, quemadmodum et illit patres sci. V. T., jugum
legis à;)àoTaKr<iv, i. e. portatu impossibile, ferre non potcrant. Quare
cani ildefl una dicitur et articuli fldei ad salutem necessarii omnium
tempomm, intclligendum lioc est, quod ante et post Christum exhibitum
obtinucrint, excluso tainen iutegritatls statu, in quo si perstiiisset
homo, non per fldem in Clirlsti ineiltum, sed per obedlentiam man da-
tori! ni divinorum justiflcatus et salvatus fuissi t. Stantlbus hls: quod
dogma vel uni ex eo tempore fuit ignoralumf ad aalutem praedse non
fvU neee$$ariim.** (Tlieol. dÌd.-pol. P. I. Prooem. p. 1. sq.)

§ 28.

Articuli fidei puri dicuiitur, qui uiiice ex revelatione
divina cognoscLintur: qualis est articulus de SS. Trini-
tate, articulus de incarnatione filii Dei, et alii. Mixti
dicuntur, qui non solum ex revelatione, veruni etiani ex
lumine naturae* Constant: v. g. articulus de existentia
Dei, deque attributis divinis.

QusNSTEDTius: ,,Dantur quaedam dogmata in Scripturis, quaa
sunt simpliciter Tmrà et nullo modo per rationem cogntwdL possunt,
sed Ulam longissime superant; snnt etiam quaedam tricTà mrà ri sive
credibilia secundom quid, quae, etsi sint in Scripturis revelata et co-
gnita necessaria, ita taraen ><e habeut, ut et ratio per sua principia pos-
»U aliqualUer in «orum cognitionem devenire. Uinc oriuntur articuli
puri et mixti : Iltt ex solo Dei Verbo petnntur et tantum ereduntar, ut
articnlus de Trinitatc, incarnatione etc. Hi, etiamsi ex luniine naturae
aliquo modo innotcscaut, solum tamen creduntur, quatenus e revel»»
none divina ooniitant; sic v. g. Deam esM, Dean omnium rerum co-
zàm habere, esse potentem, sapientem, unum, bonum etc, et scitur
per evidentem dcuionstiatioueni et creditur propter divinani revelatio-
nem. Haec tiimen omnia, quae lumine naturae quodaniinodo iunote-
scunt, non creduntnr, quatenus e naturae lumine, sed quatenus e di-
vina revelati<»i0 habenftnr.** (Tbecd. dld^pol. P. I. c 5. b. 1. thM. 1.
fol. 800.)

Digitized by Google

- - -- 'T^ ^- ^

^X'Cr^^ 5 ^ X uyiu.cdby Google

DB NATURA TBBOLOaiAB*

HoLLAZius: „Distinctio articulorum fldei in puros etmixto.s dcxtre
Intelligenda est. Nam noUuB arttculas fldei fomuUUer consideratus,

quatenus est artlculus tìdel, mia-^/'» est ; sl(iui(kMii ornnes articull fldei
pendentes a divina revelatlone adeoque ratiune objoctl forraalìs inevl-
deiues sunt. Distinguuntur autem in puros et mixtos rettont objectima-
terialis. Nempe re» illae diviuae, quae articuliti fldei, qnos mixtos to-
cant, exponuntur, partim ex ratfone, partim ex supernaturall revelft-
tioue Constant. Constant, inqii;uii, ex priucipiis ratlonis minu.s bene
minu$que tiUo et piene; e verbo autem revelato longc melius, certius et
plentns Innotescniit In salatem homlnls. Adjice, qnod quaedam
circiimstantiaf circa ras ex utroqne luininc ro^noscihiles mcme fidei et
revelationi» sint. Exeinplo tAtcreatio liujus universi intra liexaemeron
consummata. Haud abs re inquit apostolus: -mrei vnni'un>, Hanfitrta^at
Towf n'tMvnr pr/unri ì'ìhw. Ilebr. 11, 3." (FIxam. Prolpj;. c. 2. q. 17. p. 4n.)

QUBN8TKDTIU8 : ,,Articulorurn fide! principiuni essendi est solua
Deus, principium eognoscendi non amtoritaa eeeletiaef non hnniana ratiOf
sed divina revelatio in verbo facta. Ubi observandam, qucmlibet artl-
cnlum fldei in S. Scriptara tiabcrc propriam snara et nativam sedèm, ex
qua etiam debct judirari, v. fi. urticnlus de creatione sedem habet
Gen. 1., articulus de diviuitate fllii Dei in N. T. Job. 1.,' de peccato
origtnis Bora. 6., de Coena Domini In verbls Instltuttonls Matth. SS.,
Marci 14., Lue. 22., 1 Cor. 10. et 11., de justlficatlone Rom. 3., 4., 5.,
de electione Eph. 1. etc. Ex bis er^u sedlbus recte judicantur et ex-
plieantur articull fldei, utpotc in quibu.s ex professo tractantar. Qnod
cum neglijsant Paplstae et Calvinistae, in maxlnias ditlicultates et trra-
vissinios errore» inctdunt, v, g. illi, dum articuluuj de justititulionc ex
cap. 2. Jacobi explicatum volunt; hi, dum de coena Domini ex .Ioli. 6.
cap. judicium sumuut." (Theol. did.-pol. F. I. c. 6. s. 1. tb. 1. i,

ÉROCRMANDus: „Non eontrovevtlttir, SII Ìli manti etpotestate «e-
clesiap sit condere novos fldei articulos. Nam hoc ne ipsù quidem apo-
stoli» coDces8um fuit, teste Cbrinto, qui diacipalis iiuuuxit, ut ea tan-
tum, qnae ab Ipso acoeperant, dooerent, Matth. it8t 19. SO. Cui etIam
monitloni paruisse apostolo», Icprimus Act. 2n, 22. 1 Cor. 11, 23. 8 Cor.
18, 3. 2 Pet. 1, 6." (System. Artic. 25. q. 5. Tom. II. f. lJ36.)

a) Ac de his rectc diritur, quod non tantum crrdaiitnr, veruni
etiam sdantur. Vocantur autem articuli fidei, non, quateuus eviden-
ter ex prùlcipiìs luminis naturae sciuntur, sed quatenus creduntur, sea
quatenuB propter revelatioiiem divinam asaeiura fidei recipiuiitur.

§ 29.

Articuli fidei fundamentales sunt, qui talem habitu-
dìnem ad fundamentum fidei et salutis important, ut^
sfdvo ignorati aut saltem negari non possint. FmdO'
mentvm fidei' autem didtur cum res lUa, cui fides et
salus hominum innititur, et est Ohristus, quatenus est
causa nostrae salutis;** tum doetrina^ qua res illa, cui
fides innititur, continetur;** estque complexus plurium
• propositìonum" divinitus rerelatarum, quae habìtudinem
quandam ad salutem^ ìmportant. Illud fundamentum
reale sive substantialey hoc fundamentum dogmaticum
auctores appellant.

BainlOomp. ed. WUtiwr. I. 4

Digilized by Google

FBOIAQOIf. CAP. I.

QuENSTEDTius: ,, Forma est arctisslma et necessaria horam
articulorum tum Inter se, tum cum fundamento fìdei cohaesio. . . Hinc
tritum Ulud axioma: Fides est una copuliUivOt quo sigDiflcatur, omnes
artlcnlos fldel fundAineiitales tam arde «sae ooncatenatos, ut, qui
unum ncset, ncget etiam rellqiioe.** (Theol. dld.-pol. P. I. c. 6. a. 1.
thes. 2. fol. 351.)

HoLLAZius: iiQuidam articuli fldei fuudameutales pnrùs sive di-
aertls verbls In sacris litteria limitar; quidam itavoifriKùf et eeemi-

diim rem tantum In sacra Scriptura continentur, qu5 per manifestam et
immotam consequentiani ex illa pcrcipiuutur. Expresse scriptum legi-
mus, tres esse, qui testlllcantnr in cacio, Putrem, Verbom et Spiritnm
Sanctum, et hos tres esse unum 1 Job. 6, 7. ; Cliristum verum esse ho-
minem 1 Tim. 2, 5., eundem verum esse Deum 1 Joli. 5, 21., unum
mcdiatorcni Dei et iiominum 1 Tim. 2, 5., Filium Del unigenituni Joli.
1, 14.; Spiritum Sanctum a Patre procedere Joli. 15, 26.; omnes gentea
esse baptizandas Matth. 28, 19. Per taìidam eontetjuentfam Inferimus,
Deum, unum essentia, pcrsonìs esse tri n uni, Deum ah actonio trcnuis.se
Filium ùfiooiaiijv , Christum esse unam peraonam e duabu» constautem
natnrts, Spiritum Sanctum etiam a FUio Dei procedere, i^jAmtec esse
baptlzandos etc.'* (£xam. Prol^. c. 2. q. 22. p. 62. aq.)

LmiERUs : ,,Donn wo er (der Tcnfel) es dahin bringet, dass man
ihm in Einem Artikel einriiumet, so hat er gewonnen, uud ist cbenso-
▼iel, ala Mite er ale alle nnd Christum achon verloren, kann damach

aucìi wolil anderc zerriitten und nehmen ; dcnn sie sind alle in einander
^ewuiuU'ii und geschlus^en, wie eine gìildene Kette, dass, wo man eia
Glied auflòset, so ist die ganze Kette aufgclòi<et und gehet allea von
einander. Und ist keln Artikel, den er nicht konne umwerfen, wenn
er es dazu brinscet, dass die Vernunft drein fàllct und kliigein will,
nnd weiss darnach die Schrift fein darauf zu drehrn und zu delinen,
dass sichs mit ihr reime; das gehet deun eiu, wie eln siisses Gift.
Darnm sehen wlr aach jetzt, wéll der Tenfel elnmal Ranm gewonnen
li:it, du'is or immcr cine Ketzerei und RottonLrt'sclmieiss iibcr das an-
dere cinfiibret, beute diesen, morgen einen andern Artikel angreifty
als er bereits jetzt auf der Babn ist durch seine Vorlauft, dadurch er
Christi Gotthelt, item die .Vuferstebung der Todten wiil wleder ail-
fechten." (Predicci v. d. cliristl. Riistung. 1532. IX, 450. sq.)

Idem: ,,Gewiss Ists, wer £inen Artikel nicht recbt gliiubet
oder nicht wfll (naehdem er vermahnet nnd nnterrtcbtet Ist), der

glaubt gewìssiich keinen mit Ernst und rochtem Glauben. Und wor
so kiibne ist, da.ss er darf Gott leugnon oder Liigen strafen in t'inein
Wort und ttiut aolches muthwìlliglicli wider und uber da.s, so er eins
oder zwelmal vermahnet oder unterweisct ist, der darf auch (thuts
auch gewìssiich) Cìott in alien seinen Worton leugnen und liigenstrafen.
Daruin lit'i.Nsts, ruud und rein, ganz und alli-s gt gliiubt oder nichts «re-
glaubt. Der ileilige Geist lasst sich uicht treuuen noch tbeìlen, dass
er ein St&ek solite wahrhaftler, nnd das andere falsch lehren oder g13n-
ben lassen. Ohn wo Sclnvacht- sind, die bcri'it sind, sicli unterriclden
zu lassen und nicht balsstarriglicli zu widersprechen. Sonst, wo das
solite gelten, da.ss einem jedcn ohne Schaden sein miisste, so er einen
.\rtiki l nniclilt' leugnen, vveil er die andern alle fur rccht bielle (wie-
wohl ini GiHind soIcIjcs uumòglicli ist), so wiirde kein Ketzer nimmcr-
mehr verdammt, wiirde auch keln ICetzer sein kòunen auf Krdcn.
Denn alle Ketzer sind dieser Art, dass sie erstlicb allein an £iuem Arti-
kel anfabcn, damach musscn sie alle bemach, nnd allesammt vcrleug-
net sein : gleiclnvic d» r liin^, so or cine lìersten oder Kitz kriegt, taugt
er gauz und gar uicht mebr, und wo die Glocke an einem Orte berstet,
Uingt sie aneb nichts mebr nnd ist sua untachtig." (Knrzea Bekennt-
niaa vom beli. Sacr. wider die Schwinner 1644. XX, 2216. aq.)

Diyiiized by Google

v->«/%^^^^ C^^^^ '^ '*- ^L^<^ >t^^J^ ^^KT^ ^ , '%/">f

x^ V

DE ITATDBA THBOLOOIAB,

Idem: „In philosophla modlcus error in principio in fine est
nuudmuM. Sic in theol<^a modlcus error totem doctrinam evertlt.
Qaare longissimc disccnionda sunt doctrina et vita. . . Est cnim doc-
trina instar mathcmatici punt ti, non potest igitur dividi, lice est, ncque
ademtioncm ncque additioneni ferre potvst. . . Debet igitur doctrina
wae imus quidam perpetaos et rotandua aureos circulus, in quo nulla
slt flssara. Ea accedente rei minima efrenins non est amplins in-
tccrcT t'tc. . . Quod si orederent esse verbum Dei, non ita rum eo lu-
derent, sed summo bonore adìcerent, et sine uUa disputatioue et dubi-
tatione fldcm el adhlberent, sdrentqne nnam vwbnm Dei esse omnia,
omnia esse unum, itcm, sclrent unum arliculum esse omnes, omnes
esse unum, et uno amisso omnes paulatim auiitti. Cohaerent enim et
quodam communi vincalo oontlnentar. . . Quare si Deum in uno arti-
calo negas, in omnibus ncfrasti, quia Deus non dividitur in multos arti-
calos, sed est omnia in singulis, et unus in omnibus articulis.** (Com-
meut. in ep. S. Pauli ad Gal. Cur. Dr. J. C. Iimiflcher. Tom. II. p.
8d4. sqq. Cfr. Hai. Tom. VUI» 2663—62.)

a) Fuudainentuni alias potifleimum in architcrtonicia spectatur et

denotai ìllud, quo<l primuni est ex illis, quae acdifìcii constitutionoTn,
velut partes ejus, in^rediuntur, estque ratio et causa, cur illud, quod
fiindat, nempc uedihciuni, sit aut esse possit. Unde h. 1. xai èuakirfitt»
fbndamentum fidei et salutis dicitur id, quod in fide salutari hominum-
que saluto primum est, estque ratio et causa, cur fides salvifica et salus
ìpsa huiniuum sii aut esse possit. Yid. b. Mma/ei Introd. cap. ILI.
§ 34. pag. 166. 167.

• QCENSTEDTIT'S : ,,Fìimlnmpntxim fidei triplex ab eodcm D. Hunnio
aliisque coustituitur : substantiale, orj^unicum, doginaticum. . . Organi-
CKtn est vcrbuni Dei, quod, uti senien est, ex quo regenerantur cliri-
stlani 1 Petr. 1, 23., sicfundameutum quoque dicitur, qaatenua medium
est generandae fldel ac prlnciplum doctrlnae, quod substat et snbster-
nilur lidei, adeoque fundamentum lidei, conf. Ephes. 2, 20. 21 . . . Unde
haeresU non tist error quivis verbo Dei contrari us, sed fundameotum
ipsum fidei labefactans et evertens, slve Mi&«{<inffale, objectum fidef
proprium, sivc orf/nin'rnnt, verbum Dei, principium et medium fldei,
sive dogmalicum, ipsain iliam doctrinam, ex qua tides noncipitur et sus-
tentatur.*< (Theol. did.-pol. P. I. c. ff. s. 1. Uies. fl. fol. 850. sq.)

b) Sic Paulus fuiulamentum, cui ecclesia seu coetus fìdeliuiu et
salvandorun], quatenus talis, adeoque fides salvifica horainuro innita-
tur, dicit esse Jemm Oirùtum, neqw aliud fundamentumt praeter hoc,
jpoóeponif 1 Cor. 3, 11.

e) Quemadmodum autem Cfamtus per hoc est causa salatis no-

strae, quod guo inerito .«atisfacieii? justitìae divinae benipnam T)oi
voluntatem niovetud remittenda iiobis ueccuta et confereudaui Siiiutem
aeternani ; ita non ezcludìtur, sed Includitur in ftindamento fidei ac
salutis Deus ìpse, tanquam causa efficiens, ejusque gratia seu (ft/.av-
r^pwrzia, tanquam eausa impulsiva intema conferendae nobis salutis.
Vid. b. Mm. 1. c, p. 169.

d) Sic Ephrti. ;?, i^O. Paulus dicit, fideles superxtnicton e.'*xp xnper
fimdameiUum proplietarum et apoétolorum^ id est, doctrinaui a l) illisprae-
dicatam; imo angìdmi Iaspide esàatente ^pw Jwu QmdOf iu qucm ratio
fùndamenti ultimo redeat MuMem c. 1. p. 171. 172.

Diyilizea by CjOOgle

PBOUMOM. CAP. I,

e) Neqùe enim aingull artioiili, qui Aindamentales voeanttir, at-
Qtàm spectati; sed omnes cdnjunctim snmti, fundunentuni fìdei dog-
matieum constìtuiint. Suhlato autcm uno alteiove articttlo funda*
mentali, tìdes ipea et salus deficit, l/z/x. p. 172.

N. Humous: ,,Dofnna !n theoloirla est doctrlna circa fldcm et rcll-
giouein christianain. Inter hacc dominata est ordo, ut sine quibusdam
fldt's existat, sìni- aliquibus non existat; ideo fundamentum dogmaticum
inteUigo Ulam partem coeleatis doctrina«, quae tola homini propotUa
JnstUteUB et uàMStcam fldeni In eo generat et qna non propotUa fldet
aalTlflca guMnurl non potest." (A/aaneVvc* { 96-)

Hollaziub: „DÌcÌ8: Udìus rei unum tantum est fundamentum.
E. non datur duplex fundamentum, nempe reale et doctrinale. R.
Fundamentum fldei salutisque substantiale et do^aticum non sunt
duo fundamenta adacquate contradistincta, neque differuut tfecundum
rem, sed tectindum nottnm eonetptendt modum propter diversa con-
notat-a. Etenlm Christtts est fundamentum ex parte rei; dortrina de
Christo est fundamentum ex parte nostrae cognitionia. Doctrina autem
de Ghrltto nlhtl estaliud quam ChrUtva fia«Ileofu cognitus et aliis ad
cofjnoscendum verbo scripto aut praediciito propositus. Non erj;o dif-
feruut fundamentum dogmaticum et substantiale, uisi ut doctrina et
doctrinae objectum, quae demum junctlm sumta constituunt funda-
mentum reapse unum, quamvis mene nostra Ulud ut daplez concipiatT."
(Exam. Proleg. c. 2. q. 19. p. 47. sq.)

f) Aliquam i^e habitudiDem ad salutem omues important, licet
non prorsas aeqnalem, ut ex seqq. pateMt. Interim nec necesBe eet sd

articuluin fiindanientalem, ut baoitudo eju8 ad salutem sub exprem
necessitate credeiidi ad salutem tradatur in s(TÌ[)turis. Quaiiquam
enim hoc aliquando fiat, v. gr, quoad articuluin de uno solo vero Dee
decjue Filio Dei niisso in carnem, Joh. 17, 3. : sufficit tanieu etiaiu, si in
scripturìs implicite et per consequentìam tradatur habitudo eorum ad
salutem, quando illi, licet non sub expressa necessitate credendi, ita
nibilominus proponuntur, ut nexus eorum nece^sarius cum fundamento
salutìs, Jesu Cbristo, ex ipsa illorum consideratione penitiore intelligi
et per cousequentiam pronam ac mani&stam concludi possit B. Jm-
«00» de Synciet. Q. IV. § 15. p. 30.

§ 30.

Artìculi fidei fandamentales dìstinguuntur in pruno-
rios et 8e<nmdaria8,

Batio difltinedottia ftindata est in inaequali habitndìne et necea-
aitate oognitìonìa e^licitae eorum ad generandam ac anstentandam
iidem.

§ 31.

Primarìi vulgo dicuntur, qui* salva fide et salute non
solum non negari, sed nec ignorali'' possunt.

Digilized by Google

Uiyiiized by Google

DE NATURA IHEOLOGIAE.

QuENSTRDTius : „Nec Improbandft Mt •oroni . . . sententia, qni

articulos fldel simpliciter fundamentnlp», quorum etiara Ijruoratio dam-
nat, illo8 esse statuunt, qui causam aliquuin nostrue sulutis constituunt
et explicant, ut sunt : ratione causae cfficicntis principalis articuìu» de
Deo Uno et Trino; ratione causae impuUivae internae artlculus de
amore Dei erga totum ffenns humanum In peocattiin prolapsum; rattone
cansao meritoria*' di- Christi persona, inerito et f^ntisfactione ; ratione
cau&ae materialis doclriua de hoinine peccatore (cognitio peccati neces-
saria est non tamqnam cansa lldei ant mediana, quo fidocla erga Deam
excltari aut Sftltis aetcrna procurarl quent — uve enim a>^iltio morbi
est causa sanltatis — , sed tanquam coiulitio ({uaedam seu requisitum
In subjecto ad salutem perducctid*» necessarium) ; ratione causae in-
stnirocntalis a parte Dei de verbo Dei^ a parte hominis de fide sive
flduciall meriti Ctiristi apprehensionc ; ratione causae formai!» de remi»-
Kinìit^ ppccatorum pt imputationr jnstitiae Chrifti ; ùvn'n[uv ratioue tìnis
articulus vitae aetemae. Ut ita boc ait dogma fldei omnibus eredita
necessariam : Dens Unns in essentla et Trinns In personls (««vm
ciens) ex immenso er-ra umns humanum lapsum amore (musa impii!-
tiva interna) omni huiuiui peccatori peccata aguosoenti {cowa mate-
Halis) per et propter Christam mediatorem ejasqae meritum (caìtsa
meritoria) in verbo annnneiutum (caum inntntmpntnJis a parte fin) et
Ade (chiusa iiistrume tifai l's a pargP. hominis) apprehensum prci ata re-
mittit et ju-stitiam Christi applicai (causa formai ts) et vitam acternam
donat (cau.sa jìfialis).'' (Tlieol. did.-pol. P. I. c. 5. s. 1. tii. 10. f. 354.)

Kkomaykkus: ,,Eu dogmata tidem intrinsece cou^tituunt, quae
difinitionem ejus Ingrediuntur. Est antem dcllnitio fldei salviflcae:
quod sit fiducia, qua quis credit, Deum propter Fili! sui meritum sui
tamquam peccatoris misereri velie, ne damnetur, sed salutem aeternam
consequatur. Quae detinitionem hane non ingrediuntnr, ea vel prae-
supponi vel consequi manifestum est. Sunt autem paucissima, quae
fldei deflnitionem, ideam et conceptnm lngt«dlnntnr, et In tis nuclens
ac mt'dulla credendorum ad salutctn continctnr. Priiiuim Injq'ediens
* est, quod deticat esse fiducia; alterum, quod Deus peccatoris misereri
velit; tertlnm, propter Clurtotam ; qnartum, peccatoris in individuo;
quintam, ut ejusmodi homo aetenram salvetur.** (Tlieol. posit.-pol.
P. I. Prooem. p. 4.)

a) Seu, quorum co^rnitio explicita necessaria est ad id, ut fides
salvifica geiieretur et sii. B. Ilunniué de disseusu fuudam. § 63.
p. 41. 42., b. Mutaeua Introd. p. 176. 177.

b) Ratio a priori est, quod ad salutis Aindamentam reale appre-

hendeiulinn aut retinenduin cognitio illorutn necessjiria est. Finida-
mentuin enim non generat fideiu, aut causat salutem, uisi cognitum.
Mm. 1. e. p. 177.

§ 32.

Primarii articuli rursiis distinf^ui possunt" in alios^
quorum ros significata est de intrinseca ratione funda-
menti realis : e. g.^' articulus de Christo ^Far^()t )7rw,°
item articulus de Christi merito et satistactione prò no-
stris pecca tis ; et alias, quorum res significata, licet non
sit de intrinseca ratione fundamenti realis, tannen cum
eo arctissiiue counexa est, ita ut, nisi ipsa explicite sit

Digitized by Google

54 PBOLBQOM. CAP. L

cognita, caetera fundamenti ìllius oonstitutionem ingre-
dientia ad generandam et sustentandam fidem sah ificam
idonea futura non sint: e. g. articulus de Deo'* eoquo
Patre, Filio et Spiritu S.,* articulus de gratiosa Dei vo-
luntate, qua vult' omnes homines salvos fieri, articulus
de* peccato, quo polluamur, Deo esosi reddamur ac poena
digni, articulus de justificatione seu remissione pecca-
torum per Christum impetranda,^ deque fide, per quam
impetretiir reinissio peccatorum,' de vita beata,'' quam
consecuturi sint, qui Deo propitio ex hac vita disces-
serunt.

a) Vid. Muèaeus 1. c. p. 173.

b) Nempe sìcut fundamentuni salutis reale sive f*uhstantia1e est
Christus, quatenus est causa nierituria consequendae a Deo remissiouis
peccatorura et salutis aeteruae, juxta not. o. ad § 29.: ita articulus
de Christo ^^tavHfìmuui exhibet eum, qui est causa meritoria; et articulua

de satisfuctione Christi prò peccatis exhibet i<l, quo is nieretur remis-
BÌonem peccatorum. Utrumquo ergo est de ratione fuiidaincnti realis.

N. HuNinus : „Qul profltetur ac docet, Christum ease fidci funda-
mentnin, non propterca ipsnm re^AUer pontt ani constltnlt, vel qui
ignorat ant abnegat, non propterca ipsum rpalitpr destruit aut evertit.
NotionalUer fuudamentum coustituit, qui credit, ac profltetur, illud
vere et realiter poaltnm esse.*' {àtAmce^, f 66. sq.)

e) Ad lioc enim, ut coguoscatur, Oiridum èaiUJeci^ prò nobièf
necenarium est, ut seiatur, eum sostinuisse ac praestitisse aliquid,
quod homines sustiiiere aut praestare debuissent, adeoque esse homi-
nem; necessarium quoque est poire, illud, (juod praestitit aut sustinuit,
fuisse satis, aut habuis^ie valurem ac pretium sufiìcìens, adeoque Chri-
stum ipsum esse Detim. Sive autem hoc, Chrishm esse ^dviV^wirov,
eognoseatur direde per pnieé^eaUonem, dve oblique, dum ex effectu de causa
iudicaiur, periode est; cogpomA eerte debet. Vid. Hutamn 1. e p. 183.
é 294.

Danniiauerus : ,,'Ev ro(f Trinrolg ^rtmvtixtTniq (facessat ( aiiis Tobia©
apocryplius) pars fundamcntalis, exochice prtncipalis, vitac spiritualìs
radix et quasi baisamum est verbum chrMoMphkum, radicale et iinale,
cansa ac fons vltae slmpHclter, ad esse vitae spirltnalts absolntlssime
ncccssariuin, quo sine vita spirltualis esse ac aetcrna ()ì)tin("ri nequit
(nimiruiu ut leges f uudameutales alicujus reipublicae cum domino stant-
que cadantqne sao), cujus ignorantla, non dnntaxatea, qnaedlcttnr
Knrà i^iii&rniv, sod et Knr' ('i-Aoaniv. daiunat, 2 Tlicss. 1.; adeoque hoc
hujusmodi -crrui nec est ignorabile nec negabile .salva salute." (Uodos.
Phaoi. IL p. 667.)

d) Nam ricut Inter causam meritorìam et Inter causam efficien-

tem, quae merito ilIius mota, effectum largitur, arctissimus nexus est;
ita, si quia ignoret, esse Deum, qui conferat remis?!Ìf>noni iiorcatorum
et salutem, is neque Christum prò causa salutis meritoria aguuscere
potest. Mm. 1. c. p. 173. 174.

Digilized by Google

d by Google

A,.

Digitized by Google

DB NATOftA THBOLOeiAE.

e) Nosse enini aporfrf I*atrein, uìoo ut ìinn >tif iffnotim, qui gratiam
adeo amplam humaììo generi offert. 6'j Patrem, ergo et FUium; num qui
ignorat Patrem; ignorai qtioque FUium {d qui rwn Kabd FUium, is nee Pùf
frem habet). Porro qua necejMitaie Patris agnitio poseit notitiam FUii, eadem
itgnitio spiranti» Patria et FUii requirit notitiam Spiritu)^ S. B. Hnnniu»
1. c. § 272. 273. p. 172. 173. et ^ 427. p. 270. a>nf. b. M>,m. q. IV.
de syncret. §9. p. 26. Notiuìdum auteiu : aliud estie, niyderiuni trini-
iati» formalUer et mtltinele eum àiatadenìm penonaWm confideratum^ teu
qnmido dmptkikr wttturm iernaitku numeranti attenda ur ri praecise tre»
taiitiim. permnofy nonpìnreif, pouciorei* i)t Triintatf !*tafuìintur: et aliìid,
vwieriaLiler seu aecundum numerum numeratum, cuin crediiur Pater, FUim
et SprUm 8. Vid. b. JoL Msmarm Ima, dur. sect. II. § 211. sqq.
p. Ivi. Conf. b. Mudtem, DuUL apol. p. 56.

Apologia A. C. : „P(lmnm articulum confessionis nostrae probant
nostri adversarii, in quo cxponinius, nos credere et docere, quod alt
una essentia divina, individua etc, et tamen tres ftint dUtinctae per-
sonae ejusdem fssrntia»' dirin'H' Pt coacternac, Pater, Fllius vi Sitiritus
Sanctus. . . £t constauter altlrmamus, aliter sentientea extra ecclesiam
Ckrtstt et idoMatra» ««m et Deum oontumelta afRcere." (Llb. Cono.
Art. I. p. 77.)

GkrhaRDUS: ,,Mysterium Trinitutis salvandis omnibus scitu ac
eredita necessarimn e.st. 'KK^eat^-. a) Bzdudiinus ab iiominibus sal-
TSndis non solum Triiiitatis ncjrationem, seri etiani i^iionitionem.
Quaedam in verbo revelata ita comparata suiii, ui citru sulutis Uis-
crimcn possint Ignorari, quamvis sine ejusdem periculo non possint
negar! ; sed Trinitatis non solum negatio, vcrum etiam ignoratlo est
damnabllls. b) Non requirinras ab omnibus eccleslae membris aeqna-
lem cognitionis gradum, cum lux notiriao spirituali^ ac (Idei in quibus-
dam sit illustrior, lu quibusdam vero obscurior. c) Nec perfectam et
plenam bujus mysterli KaTa?^inv ac Intuttlvam notitiam a salvandis re-
quirimus, cum ad eain in hac vita provelii non possumus Exod. 83, 20. ;
l Cor. 13, 0., quo sensu Cyprianus serm. I. de bapt. Cliristi recte pro-
nunciai, quod sibi soli nota alt Trinita.s. Scd hoc duntaxat asserimos,
quod ad ddem catbolicam omnibus salvandis necessariam non confusa
et implicita, sed distiucta et esplicita trlum dlvlnltatis personarum
coLciiilio et coufessio requiratur. Demoustramus lioc 1) ex tradita in
iScripturia Dei deifinitione: Qui non agnoscit Deum, prout In verbo suo
se fevelavlt, Is a vero Deo aberrat; qui deflnltlonem Del In Scrlptnrls
traditam ignorat vel negat, is Deum ipsnm i^rnorat voi ncgat. . . 2) Ex
arctisaima et indissolubili personarum l'rinitatis unione. Quarum per-
sonarum una non est extira altam, earum una non potest agnosd, coli,
Invocari, nisi sima! agnoscatur, colatur et Invocetur etiam altera. . . .
3) Ex diserta ò'alvatoris asseveratione Matlh. 11,27.: Nemo novit Fi-
lium, nisi Pater, nec Patrem quis novit, nisi Filius et cui voluerit Filius
revelare. . . it) Ex gentilium extra ecclesiam deacriptioae, Gentiles ex
natnrae lamine cognosccre potuemnt, esse Denm eandemque esse
unum, bonum, ju.stum, scelerum vindlceni. Sed quia Trinitatis mj'ste-
rium in verbo et in solo gratiae luinlue patefactura per naturae lumen
oognoscere non potnemnt. Ideo salatarem Del agnttlonem Serlptara
eis derogai ac meram à)i..)rr'fn' rcspcctu ad salvittcani notitiam liabito
iilis tribuit. . . 5) Ex mijKterii hujus conditione. Ignorato vel negato
Trinltatis aiTSterio tota salutls olKovoula ignoratur vel negatur. . . G) Ex
piormm veterum teatificatione. Athanasius In symb. : , Fides cathollca
naec est, nt unum Deum lu Trlnitatc et Trinitatem in unitate venere-
mur. liane lìdem nisi quis inteixiam inviolatainque lenuerit, salvus
esse non potè rit.' Gregorius Naziau7x>nus sub line orat. II. de pace:
Tptàf iróffl iFore yvtjùtiaouèvrì. rais uèv r{/ éXXàfiìl/et, roif óè KtiX&eat.** (Exeges.
loe.UI.ff S— 8.)

L iyiii^cd by Google

IBOLMOM. CAP. I.

Meisnbkus : „Numeru» est vel numerans vel nwmrattu. Cum de
electornm numero quaerltur, Intellfpl hoc potest vel de ninnerò ipso,
qucm ìiumerantem vocant, quantum nimIruiTi slt sive yt/of hoiuinuni
milia sintelecta; vel de numero numerato seu bominlbus numeratis,
guinam in specie electl eint vel quae personae. Scholastid nomemni
Ulum forraalem, hunc materialem appcllltant. Ilio quaeritur: quot
sintek'cti; hoc auteiii : /^hì' sint electl. Distlnctio haec per exemplum
quoddam illustrari potcst. Ut, si qui.s scit, principem quéndam ducei»-
to8 mioistros aulicos alere, ignorai aotem, ({ii<iiam illl siut : huic nume-
ras anllcomm et certns est et Incertne. Certus formaliter, quia novit,
qvot fiìnt ; Incertus matcriallter, quia Ignorai, qui sint. Undo paiet,
quod discrimen Inter numemm formalem et materialem minime sit
rejiclendam." (Anthropol. d. 18. q. 1. n. 1.)

f) Nempe voluntas illa Dei benevola et gratuita est causa npo-
ifftnj»iévrf^ uve impuUiva intenta impetrandae ìtobi» remvssionù peccatoniinf
ciim qua proinde arctiasime connectìtur merìtom Chritti, tanquam
causa impulsiva externa, quae ne locum quidem lial)eret, si absque Illa

esset. Si eniin Denx non ailexerit homiìieii, ut propter eoi* dederit filhim
mum unigenitKni, india ratio erit^ cur JJeus Oirusti meritum^ taiimioaii
oKenum, aeceptet a noln» tanquam wmtnm: hoc adm totwm dqsmdd a
benevola Dei erga nos miseroti ìioìtnne^ voluntatey scribit b. Musaem Traci,
de Syncret. Q. TV. >j; 9. p. 26. Dogina autcni hoc de vniversalitate
gratiae divbiae (aeque ut alterum de univermlitate ìuortis Christi) ad lite-
ram univenscUiter aoccpfiwn, sieut omnino acci vi debet^ esse simpliciter omnir
bus ita creditu necesmrium, ut nemo per verman Dei fjrdmario et eontud»
modo (quiequid sit de sìnipUcioribin* fidelìitm, et speciali modo gratiome
operdtlonÌH, quo Spiritun *S'. Jidem in illiit operatur) de ^e in individìio cer-
tu8 esne possit, Deam velie «e fieri èolvuni {^Chridunc ei<se prò ne mortuum)
mti per iUas doctrinae parte» adu eognUas et eredUas^ expresae docuit
laudatus Mii.->aeii8 1. c. p. 66. § 7. Cu ni quibus piane consentiunt, quae
scribit b. J. }fei>^nerìii* Ircn. Dar. 8. IL § 228. p. 200. et 201., nl)i de
propoaitionibm illis univermlibus disserens, abisque quibuSf alt, ai JuerU,
nemo eerto eeire atque etatuere 2Jotej<t, beneficia Ometi mòrte parta ed «e
periimere. Addit autem et haec verba : Si tamm omnino conceAserm,
alirjiient Itoììiine)» , v. g. Adamuni et Evoììi, fidein concepù^t^e , ani atìfnic con-
cij)ere p/oKi^e, qui forte de uiiivenfali Dei benevolentia, universali Chridi me^
rito nuìiqaam ^aicquam audivenmt, aut ob iììd>eciUitatem intellectm, defectwn
^udieUf vd aliam ob eautam eoueqìie penetrare non j^eiuerunt; nego tamm
id fieri poeee, si inidteetu» eonbrarw errore partieulantalia imbuka nt

g) Christi satisfkctio eiiìni prò peecatis utique relationeni quan-
dam iniportat ad peccata. Vid. 1). Mm. 1. e. p. 27. Et qìiì^ mot

fremo enim satis&ctione mediatorìs apud Deum se opus liabere puta-
Terìt, qui se o^feudiBee Deum non putaverit.

h) iSK enim juel^ieatio nulla esiiet, Oiridi meritum nobis (peccalorihue')
nihil esset pro/ufurinn. Mus. 1. c. Et bal)et se Christus mediator ad
reinii<^ionem j/eccatorum nodrorum, ut causa meritoria ad e^ectum, prò-
merendo aequirendum vel acquisitum. Inter cauaam vieritoriam uutem et
effeetim kie perpetmu negus est, vtn effeetus, et^« eaiusa meiitum est, non

Digitized

DB NATURA TUEOLOQIAB.

ddturi ocnua meritoria nuUa futumt td eerte ejat conatvs, ìahor, actto avi

LuTUEUus: „Denn in diesem (Artlkel von der Rechtfertigimg)
hanget und stebet es alles und zeucht die andern alle mit »lch nnd Ist
Alles tira dic-cn zu tlmn; ilass, wer in dcn andern irrct, hat gowisslich
auch diesen uiciit reclit, und ob er gleicli die andern hiiìt und diesen
nicht hat, Ist es doch alles Tergebllch. Wlederam hat auch dleser Ar-
tiKel die Gnnde, wo man mit FU Iss und Krnst dabei bkdbet, dass er
nicht liisst in Ketzerei fallen notrh wider Christum odor seinc Christeu-
heit laufcn. Demi er brin^et ^ewisslicli den Ileili^en Gelsi mit tlchy
welcher dadurd» das Herz erleuchtet und liiili in rct htem, prewlssen
Verstande, dass or kanu reiu und diirre Unlerscheid jieben und richten
von alien andern Artikcln tles Glaubens und dicaelbeu j?ewaltigllcli er^
lialten und verttieidigen. Wie man aucti wohl siebet bei den aiten VIf
tem : wo sle bel solchen AiUkeln blleben und Ihre Lehre daranf pre-
ferii n del oder daraus gefiihret, sind sie in allt n Stiicken fein rein
blieben; wu sic abcr davun p:egau^eu und auaaer diesem disputiret|
elnd ale auch lire gangen und weldlléh gestrauchelt; wie auch den
altesten, Tertulliano nnd Cypriano, uiiterweilen ^escbehen ist. Und
\vas mangelt noch, niclit aliein den l'apisten, sondem unsern Rotten-
geistcrn alien, so wider die Taufe und andcre Artikel sciiwiinnen,
denn dass sie schon von diesem gefailen, slch nicbt dafiir bekùmmert
und dafiir andereDlnge anfgeworfen und damit dcn Verstand verloren,
dass sie liiervon niclits ret lits le-hren und Iceinen Artikel fjewiss erhal-
ten kònncu ? wie man in iiiren Bucliern wohi sehen luiun ; darnach von
elnem Inthnm In den andern fallen, bis sle inletzt slch nnd andere
Leute Ins Verderben fiihren. Denn wo dies Bilcenntniss Cbrlsti liin-
weg ist^ da bat die Sonile ihreu Scbein verioren und ist eitei Finster-
nlss, dass man uicbts mebr recbt verstebet und Icann sicli kelnes Irr*
tbunis noch falseher Lelire des Tenfels erweliren, Und ol) man wohl
die VVorte vom Ciliuibcn und Christo behiilt (wie sie im Pabsttbum
blleben sind), so ist diteli kein Gnind einiges Artikels iin Herzeii, und
was meiir da bleibet, das ist eitel Schaum und ungewii»se persuaslones
oder Dìinkel, oder ein {remaltor, gefdrbter 61aul>e. Wie sle seltot
ihren (llaubi n nennen tidem ac(iuisitani et informem, das ist, ein loser,
fauler, lediger Gedaukc, der nichts thut noch taugt, weder iùilt noch
kKmpft, wenn es znm Treftn gehet, dass er halten nnd slch beweiten
soli. Und zwar, dass ibr Riihmen vom Glanbcn und Christo ganz
falsch und erlogcn Ist, beweiseu sle selbst mit der That, dass sie diesen
Artikel vom Krkenntniss Christi und recbtem Glaubcu niclit leiden
wolien, sondern dawider tobcn mit Bannen und Morden. Wiedcrum,
wo dìese Sonne scbeinet und leucbtet im Herzen, da ist ein rechter,
gewisser Verstand von alien Sachen, dass man kann vest stehen \ind
halten ob alien Artikeln : als, dass Christus wahrbaf tiger Mensch ist»
geboren von der Jungfrauen Marta, und auch wahrhaftiger, allmSch-
tiger Gott, vom Vater in Ewigkeit geboren, Ilerr iiber Kii<;el nnd alle
Creatureu. Item, also glUubet uud lehret er rechi von dem Ueiligen
Qelst, Ton der Taufe, Sacrament, gnten Werken, Auferstehung der
Todten, gehet also einfaltigllcb im Glauben, disputiret und klligelt
nicbt iiber Gottes Wort und ricbtet kein Gcziink nocli Zweitel an. Und
wo jemand kòmrot, der solcher Artikel einen oder mebr at^fiefU, so
kann slch ein Chrtst wehren und diesclbcn zuriickschlagen ; denn er
hat den rechten Melster (den Helligen Gcist), wclcher alleln diesen
Artikel vom Ilimtnel offenbaret, und alien denen irejiebcn wird, so dies
Wort oder Fredigt von Christo boren und annehmen. Darum wird
•ich ein solcher nicht lassen yerfShren in Ketserel nnd Irrtham; nnd
ober schon etwa fehlet und strauchelt, doch, (so er nur hiervon nicbt
flOlet) kommt er bald wieder auf die Balm. Denn dies Licht die

Digitized by Google

PBOLBOOM. CAP. I.

Wolken und Finsterniss vcrzrlirct imd vertrcìbct und ihn wleder welset
und aufrichtet. Verleuret er aber dies Licht, so ist ihm nicht zu hel-
fen. Deun wo diese Erkenntnìss weg Ist, so nimmt sie es allcs mit
ihr, und magst daruach alle Artikel fùhren und bekennen (wie denn die
Papisten thun)^ aber es ist keln Ernst noch rechter Terstand; sondem
wie man im Finsti rn tappet und ein Blindcr von dcr Farbe hòrct rcden,
die er nie gcseheu hat." (Au8leguiig des 14., ló. und 16. Cap. St. Job.
1588. Vili, 6M— 606.)

Idkm : „Siquidein amisso articulo justiflcationls ainissa est simul
tota doctrina Christiana. £t qaotquot sunt in mundo, qui eam non
tenent, sunt rei Jtida«t, vel Tnrcae, vel Papistae, vel baeretlcl. . .
Kk iUa enim et in Illa sola doctrina tlt et consistit ecclesia." (Comm.
In ep. 8. Faull ad Gal. Cur. Dr. J. C. Irmischer. Tom. I. p. 20. sq. Cfr.
Hai. Vili, 1552. sq.)

Idkm : ,,IIic locus caput et anfrularis lapis est, (jui solus eccle-
siam Dei gignit, nutrit, aediflcat, servat, defenUit; acsine eo ecclesia
Dei non potei* una hora «ttftffbeer».** (Pnef. D. M . Lnttaeri ad expoelt.
J. Brentii in Proph. Amos. Vid. J. Brent. Opp.T<»n. IV. p. 1067. CCr.
Lutheri Opp. Hai. XIV, 191.)

i) Si enim frjex nnn merìtum Oiridì tiobù tììhìl es)*et profTiturum,
Mm. Tr. de syiicr. I. c. \\ 27. Et (}ueinadmo(liim nece.^sc est scire,
Ohristuiu suo merito oTunibus acquisiviese gratiam remissionis peccato-
min; sic oecessarìum est, scire, merìtum Cbrìsti actu prodesse ad ob-
tmendam remissionem peocatoram vredentìbus.

k) Pertinent huc suo modo, quae dixinius in nota /«. de articulo
justificationis. Nam et vita acterna habct po ad Christum ejusque
meritum, ut effectus ad causam, quemadmoduin justifìcatio confort jus
yitae aetemae aut haereditatem ejus bominibus. Et, m <[tm igìioret,
dori vUam heatam, quam tandem alìqiiando eonaetutmi sint, qui Deo pro-
piti '> px har rifa dixcedunt; is ììcc ClirÌ'<fum prò caum mhdi!< ìin,<tra.e ??im-
ioria agium ere, nec in eo fiduciam impetra ntlae a Deo vitae adernae dejixam
habere poteri. Mm, in Introd. p. 173. 174.

N. HuNNius: „Fundamcntuin evertit, qui dopnata fuudaraentalia
tenet, negat tamen doctrinam aliqQam fundamentalibus necessario
suppontnm. Exemplo sunt Ilymenaeus, Alexander, riiiletus, qui circa
fldeni facti sunt naufragi et qnorundam fldem subverterunt, 1 Tira. 1,
19. 20. 2 Tlm. 2, 17. 18.; quanturavis agnoverlnt gratiam Dei salutife-
ram et Ciiristi meritum, et professi sunt, homines fide saivari, niliilo
mlnns naafragtnm fidei fecenmt negando morlvorm» reMrrec(ton<ni.<*
{àtàoKM^t f 8660

§ 33.

Articuli fundameiitalcs seciiiidarii describi solent,
quod sint partes* doctrinae christianae, quae licet igno-
rane possint salvo salutis fundamento; negari tamen^
salvo ilio non^ possunt. Tales sunt articuli de persona^
rum divinarum proprietatibus* characteristicis, de unione
personali distinete spoetata, et oommunicatione idiom»-
tum' in Ghrìsto, de peccato' orìginis, de decreto electio-

Digitized by Google

, '^V^*-.-^ ^^/''j ♦sx-«^

DB NATURA THBOLOaiAl.

nìa intuita fidei" finalis, de justifioatioiie jj^r 8olam fidem,
excluso operum merito' etc., quorum etsi cognitio esplì-
cita non est omnium fidelium Bimplìciorum, tamen nega-
tìo ex parte negantis stare non potest^ cum fide et salute,
nisi ingens simplicitas et iffnorantia consequentìae, per
q^uam negatio illa ipsi fandamento fidei per oonsequen-
tiam adversatur, et animus ab errore, qui fundamento
fidei directe adversatur, abliorrens ac meliorem ìnter-
pretationem admittere paratus, intercesserit/

LiBEU roNCORinAK : ,,Was denn die Condeninationcs, Aussetzung
und Verwerfuug falsclier und unreiner Lehre, besonders ina Artikel von
dea Herrn Abendmahl betrilfl, so In dieser ErklSning und fn^ndllidien
HlnlegutifT «ItT streitifjcn Artikol aiisdriicklich und unterschledlloh ge-
setzt werden iniisscn, damit sich iDiinnigllch wusste vor denselbigen zu
bttteOt und aus vielen andern Ursachen kelneswt'gs umgangen werden
kaon: ist gleichergestalt unser Wille und Mcinung iiicht, daHs hicmit
die Pereonen, so aus Einfalt irreu und die Wahrheit des gottlichen
Worls iiiclit liistt-rn, vielweniger aber ganze Kirchen in- oder ausser-
halb des heiligen Beicbs deutscher Natiou jcemeiuet, soudern dass ali-
«tn damft die fiUschen und yerfuhrtschen Lthren vnd derselben haU-
starrige Lfhrer und Ltlsterer, die wir in nn^crn I.andcn, Kirclicn und
Scbulen keinesweges zu gediildeu gcdeuken, eigeutlicli verworfen
werden, diewell dieselben dein ansgedrttckteii Wort Gottes zuwider ond
neben solclu-m nicht bestehen kòuncn, auf dass froiniiie Hfr/.< ii fiir
denselben gevvaraet werden nuichten, sintenial wir uns ganz und gar
keinen Zweifel machen, dass viel frommer, uuscliuldiger Leute, aneli
in den Kirchen, die aich bishero mit uns nicht allerdings vergllcheiii
sa flnden seind, welche In der Einfalt Ihres flcrzens wandein, die Sacbe
lllcht recht verstehen udiI an drii TviistcriiiiLji n wider das ht iliyc Abend-
mahl, wie solches in unscru Kirchen uach der Stiftung Chrl^ti gehaiten
nnd venn5gc der Wort selnes Teataments davon einhelHglich gelehrefe
w!rd, garkf'inen Gefalien tragen, und sIch verlioffi ntlic h, wenn sle In
der Lelire recht unterrìchtet werden, durcli Anleitung des Heiligen
OeiStes zu der unfehlbaren Wahrheit des gottlichen Worts mit uns und
nnsem Kirchen und Schuien t)egeben and wenden werden." (Fraefat.
Electorum etc. p. IG. sq.)

Apolocia a. C: ,,Etsi sunt in hls etiam multi irnheciìlet^ qui
snpra fundameutum aediUcant stipvlas perituras, hoc est, qaas^bun
taatflea opfniones, qnae tameu, <]uia non erertunt fundamentum, tam
condonantur illis, tiim etiain cincndantur. Ac sanct ornili patrìim scrlpta
testantur, quod iuterdum stipuias etiam acdiflcaverint supra fundamcn»
tam, sed qoae non everterunt fldem eorum.** (Conc. p. 165. sq.)

Ltttherus: ,,Es ist zweierlei Ursache, dass die Siindcn den TTelli-
gen nicht schaden, und doch die Gottloscn daran erwurgen. Die erste
ist, dass die Heiligen haben den Glaubcn un Christom. . . Die andere
Ursache, dass die Ueiiieen durch den Glauben so verstjiiidig siud, dass
fle allefn an der Barmnerzlgfcelt Oottes hangen, achteu ihrcr Werke
gar nichts, ja sie bekenncn aus Grund ihres Herzcns, dass es eitel un-
niitze Werke und Siiuden sind. . . Sehen wir nicht in Angustino viel
Irrtham, welche er wfderraftr die Ihm wXren alle verdammlich ge-
wesen, wenn er nictit dnrcli den Glaubcn wiirr orlmlten wordcn ; sind
sie doch des melireren Tlieils wider den Glauben ; aber das Bekennt»
ntw nnd die Furcht Gottes hat sle ihm unschiidiich gemacht. Ww
Ihnen nun nachfolgete, der folgete zu selneiii Verderben." . . I^s „ge-
schieht nuch oline Zwelfei viel fromuieu Uhristeu, duss sie in eijàem

PROIBGOM. CAP. I.

elnfSItlgen Glaubcn ihres Herzens Messe halten, unti achten, es sei ein
Opfer. Aber dieweil sie sìch aui das Opfer nicht verlasseiii ja, sie
luuten*fi davoT, dass allea, was sie thnn, Sttnde sei, nnd hanii^ allein

an der lautcrn BarnilitT/.ltrkeit Gottes, werden sie erhniten, class sie In
dlesem II I ihuni uicht verderben. . . Dieweil wlr nun den Irrthum er-
kanni haìjn ii, so ziemct stchs nleht, dass wlr welter Irren und die Messe
fur eiu Opfer halten. Denn es ware wldcr den panzon Glaubcn und
unser ei{?en Gewlssen gesundijaft. Hle kònntc kein Glaube, keln Be-
kenntniss entschnldlgen. Du kannst nicht sprechm : Ich vaili christlich
irren. Eia christlicher Irrthum geschieht aus Unw issenhelt. . . Die
min wlssen und erkennen den Irrtharo nnd Ihin, glelch ala oba keln
Irrthtnn wiire, noch anhangcn, die folgen den VUtern nacli, aber zu
ihncu werden sie nicht kommen.'* (Vom Missbrauch der Messe. 1622.
XEX, 1880—1885.)

a) Nempe sunt partes ac declaratioues ipaoruin fidei articulorum
primarìoniin potins, qiuin ut peculiarea, integros, completos, et a cae-
teru distiiK t(» artieiuos fidei constituant; licet in generaliori significa-
tione artiruli fidei recte dicantur, quatemis ])ertinent ad fìdem et
cohaereiit cuin fundamento fidei: v. g. in articulo de ))ers(>na Christi
partes tres de totidem generibus cuinmuiiicatiuuis idiomatum conti-
nentur. Vid. b. ifiMoet» Tract. de syncret. p. 53. 54. CSonf. Àm*
ftthrL Erklàrung, p. 126. eqq.

Balduinus : „Cum non omnium eadem sit ingenii capacitas vel
occasio discendi, distinguenduni hic est Inter substantiam articulorum
fldei et Inter disputationes inde ortas, quae expìicationis causa acces-
serunt. Substantlam articulorum fklel quiltbct idiotaruni tenere debet
et potest; disputationes vero et explicationea non requiruntur ab om- '
ntbus. Est auteno snbstnotla artlcnlomm lldel Id, quod simpliciter,
liri't generatim et confuse, vocibus articulì signiflcatur ; ut, Deum Pa-
trcm, Filium et Spirìtum S. non esse tres deos, sed unum Deum in
tìlbas personis; si quls hoe eredit in genere, mtlsest, llcet in specie
dlcere non possit, quid persona sIt, quae personales proprletates et
quoiuodo liae interse differunl; haec enini ad scholas eriiditoruin et
clarlorem huju8 articiili cxplicationem pertlnent. Ita satis est prò rudi
et imperito homine, scire, doas esse in Cliristo natura», humanam et
divinano, et Ftlfam Altisslntf vocari flllmn Marlae, Bomtonm glorlae
cruciflxum esse etc, quae omnia conccptis verbìs Scriptura de Christo
dicit; licet mysterlum unionis persoualis et communicatlonis idiomar
tnm exacte non intelligat, nec, quae de bis disputantur, per^plat; haec
enim etiam ad scliola'* eruditorum pertlnent; et sic de caetéris.'*
(Tract. de cas. conscieut. L. II. c. 1. cas. 7. p. 62. sq.)

b) Quo respectu dicuntiir secuììdariì, et priinariig contradistin-
guimtur. Juxta alios dicuntur eredita uecesearii, non secundum «e,
poBÌUve et directe (quod articulorum fundamentalium primariorum prò-

De dìss. fimd. § 63. p. 42. et § 284. p. 178., b. Màm, Iien. Dar.

6. IL § 227. p. 199.

c) Qua ratione fundammtaUwn articulorum nomen merentur et
retinent.

QuKMSTKDTius : „Quidam (art. fund.), etsi salva fldepossint igno'
rari, attamen eadem salva neffoii neguevnt; v. g. Denm tnflnitum, im-

mensum, immutabllem esse, nomeTi I)o! Jehovah incommunicablle esse,
personas divinaa certis proprie lati bus cbaracteristicis Inter se esse

L yi. .- jd by Google

Digitized by Google

^ f i^. ^

Digitized by Google

DI NATURA. THEOLOGIÀE. 61

dtotinctas «te., piane ignorari potest citra fldet detrimentum et sahitU
disppiKlinm, quia liis i^iorjitis fiducia in Dfum promittcutem et Chri-
stun) pronierontiTn est inviolata, et multi siinplices eliri.stiani haec et
sitnilia uunquam considerant, nec tamen propterea de Ade et saluto
pericUtantur ; veruni si quia neget, Deam influitami Immensum, im*
mutabilem esse, is, Splntnin reritatls mendadl si^endo et Deum
transforniandi) in idoluiu, hoiiori'in dcbitiiin Illi raplendo, adeoque ìli
Deuin gravissime peccando, fldei naufragium omulno faceret; ut recte
dooet D. Vìe. HnnnloB loco raeplas alT^. § 58. sq." (Theol. dtd.-
pol. P. I. c. 5. 8. 1. th. 3. fol. 351. 8q.)

IBBM: „Sunt alii articuli fldei, qui non simpliciter fundametUalet
aen causa saluti» sunt, ad fundamentum tamen pertinent, quorum negO"
ttodatnnat et hafrcticum /wit, ut sunt dojjinata de crcatione, eliclione,
«celesta, sacramentis etc. Sunt porro artlcuii fldel mintu principale»,
qui quldem ad credendnm In Scriptum propositi sunt, non tamen sub
necessitate ad saluteni, quorum negatili non per se, sed per conaequen-
tìam aliquam non adev evideutem impinyit in aliquem tldei artlculum
fundamentaleui, eumque evertit; et haec negatio faeit tekùmaUcuim,
V. gr. peccatnm non essi- hominls substantiam, electlonem non esse un!-
versaieni etc. ; et deniquc .sunt quaesliones adnataet quae iuter eruditos
de difflciiioribus Scripturae lucia agitantur.** (Tlieol. dtd.-pol. P. I. e.
S. B. 1. th. 10. not. 1. fai. 865.)

d) Nempe quoti m gatto hHjii!^nio(lì artirnU n^cesaarlo et semptrw^
jxyrtat errorem fiindaiuento fidei et ^ithitìs imlirerie adverì^tìiU't» , >'f fpio per
canseguentiam iUud, vH allquid, abtsque quo id nalvum enne iwn poted, de-
MruUur. B. Mttsaetts 1. c. p. 177.

e) <4ueumdmoduin eiiim |)ersonae divinae iu esse certarum perao-
naram per certas {)roprìetete8 aut characteret hypostatioos constituon-
tur, et ab aiiia penonìa distinguuntur: ita, uegatis proprietatibus,
negantur esse persoiiae divinae. Interim possunt Patrem, Filium et
Spiritual S., tanuuatn uuum verum Deum, credere et colere, qui ne^^
eogUanmt, quid aìfferat penona a6 essenfiaf tn quo dlfferat per&makku
Spiritus Saiidi a penonalitate FUìì t<eu Memaet seu quis et qualis tU
'utriimpte charaHer proprim et discreti vìi)<f deque aliis hiijuitmodi cotV'
^ectariis. B. Huebsem. Dial. Apol. p. 56. et b. J, Meisner, Ireu. Dui.
p. 191. 192.

f) Uuiu personalis eniin et corumunicatio idiomatum cuntinetur
inebriati persona i^a»ftpéit^>^ et ejus merìtum praesupponit neceatario
utramque. Itaque qui jperaonam Chrbti Btéf^ptìtnm agnoecit et credit,

is eo ipso, si non oxjìlieite, implicite tamen etiam iinionom personalera
et oomraunicati(Hmm idiomatum credit. Et ex adverso, qui unionem
personalem aut comniunicationem idiomatum negat, aut naturas vel
proprietates naturarum confundit; is per consequentiam ipsum Cbri-

stum 'fz'bfiiKitrrnv ne<^at, pt vel tantum Deum, voi tantum Iiominem,
vel duus Chri.stos esse iingit. Vid. b. Mm. Introd. p. 175. 176.

g) Scilicet ad fìdueìam in ChrÌKtum roncipìnìdam non requiritur nm-
jpliciter ejué (peccati orig.) in, intellectu notitia; requiritur tameu ad
praeeavgndam optnionem eim^rarùim, quae est pennuuio eonnalae tanetiMia
et faeulUitii*, divina numdata tervandi, qua >/ quis fallltnr, ad agnitionem

reati et salutem nunquam perveniet B* MueUenu Gdv. irreoonc. p^ 475.,
X Meim. § 229. p. 201.

Digitized by Google

62 PROLEQOM. CAP. I.

h) Prout enim decretum et executionem sibi accurate respoudere
necMse est, ita si negetur, decretum electioiiis &ctum esse intuita

fidei in Christum, per consequentiam etiam negabitur, Deum in tem-
pore salvare homines intuitu tìdei in Christum: quod ostendit b. Mm.
Tract. de aeterno el. decr., inprimis Cap. V. § 119. sqq. Certum
tomeii est, ignorantiam simplicem decreti fllius non obetare fidei sim-

ftllciorum, qui gratiam Dei et meritum ac satis&ctionem Christi nihi-
omiiiiis am})lecti possunt, tanquam causam salutis, etai de decreto
elettioiiis non cogitaverint.

i) Ipsa sane scriptura fìdem et opera in justificatione ita opponiti
ut ab nnius positione ad alterìus destructionem, v. g. a justificatione

per opera ad negationem justificationis per fidem, argumentetur J^om.

S. et 4' Interim jwtost credere in Christum ot per hanc fidem consequi
remissionem peecatorum, qui de justificatione per solam fìdem, et non
per opera, non cogitaverit. Unde et b. J. Meimentg dogma illud inter
ea reiert, mute ex accidente et ideo tantum nece-<mrìo fimd, ne error oppo^

riha aut fdha opinlo iiiU-lIrrtiim ^ubrat,, quae id, (firn «emd fWU COMMU''
tum est, iabffadet aut dr.-tniat. L. e. 239. p. 205.

k) Kempe qui articulum aliquem fundamentaleni seeundarium ita
negat, ut siraul videre possit et videat, eo negato, per consequentiam
everti articulum aliquem fidei primarium ipsumque adeo fundamentum
fidei; is non solum indirecte, vi illìus negationis, adversatur funda-
mento fidei, sedjam, per crrorem ex iUa ne<rativa deductuin, directe
destruit ipsum fundamentum fìdei, et quo minus fìdes in ipso generari
aut esse {X)ssit, eflScit. Vid. Ifìis. 1. c. p. 177.

1) Quia enim negatio articuli secundarii non adversatur fluida-
mento fidei, nisi per consequentiam; consequentiam autem non capit,

qui ex siniplicitate negativani illam aniploctitur : ideo cum fundamento
ipso negatio ista in tali suhjecto stare notest. Et quia cocnitio ex-
pressa articuli, qui negatur, ad generanaam fidem et causandam salu-
tem simpliciter necessaria non est; ideo negatio ejus, ex mera ignoran-
tia et siinplicitate profecta, Ptnrc potcst curo cognitione caeterorum,
quae ad fìnidanicutuni i|)suin, in quantum ad causauchun fidem et
salutem cognitu necessarium est, pertinent, neque adeo fidcs ipsa et
salng necMsario toUitur atqne impeditur. B. Sfu». 1. c. p. 177. 178.
Consentit b. ITneli'emannm in Calvin. Irreconc. p. 432. sqa., ubi hoc
axwma exhihct : Xon (nnnc dncpna, quod ex ff/or natura aliquoa fidei necex:-
gario praeHiippmitum aut eam cotLKequenji aatruit vel deatruit, idem in komi-
ni8 cujifj'que mente iUud efficit; dumque ad eonBequenHarum iatdU^ettliean
quaestionero redire monet, distinguendum putat inter sedueloe ae docUee,
et fedudorri* ac perfInareA, idque exeniplo articiili de communicatione
idiomatuni declarat etc. Huelsemauuum autem sequitur b. Kromayerue
Prooem. theol. pos.-pol. p. 4.

Kromayxrus: „De contequénUarum eoidentia praecogncscendom .
(v. g. si pars attera neget, posltis hls vel llìto hocyel lllnd «equi), qnod
(listiuffuewlum sit Inter Sfilurrviea et seductos, \vìttr pertiìtfir>s oldorileSf
inter heterodidascalo» et heUrodoxoa. Seducti et dociles tolciaudl sunt
et tnformandi; pertlnaces et verltatis catnnnUatoree gratta divina ex-
ddere, dnblum non est. Oravlus enim judidum neterodidascaUs,

Digitized by Google

f' ,
' *• - • .-«^ * i f f f e ^

^ ^-^^C"/ ^'^x ^^yr^-

Digitized by Google

DE NATURA XHEOLOGIAE

qaam heterodoxtfl tantimi, trimpllcIbiiR inraesertliii «t docUlìnis, Sal-
vator Matth. ó, 10. minatnr. . . Dvìmh' promr^ivdum nd ctju.'^fjue con-
tcientiamt aa ea tranquilla sit in cous^equentiae istius ncgatione, an
secus. 81 non eft tranquilla, oed circa negatlonem istam conaeqncn'
tlae fluctiiMt, nt ttdiu in in Chrlstum propterea vacillot, Is dubio procul
fide et consequenter salute se privat." (Tlieol. poslt.-pol. P. I. p. 4.)

Akg. Hukkius: „8tint errore* I«vfore«, qui impingunt In artfcnlos

mimis principalcs, quos errores apostolus assimulat stipiiìae, defla-
granti igne tentationis, sic tanien, ut ipse errans salvus tlat retento
ìfundamento salutis, apprehensa petra, Christo nimirum, et ut operis
sui, quod su[)cr fundainentum extruxenit, jacturam faciat. (1 Cor. 3,
11 — 15.) Aliud est, si <juis ex coìUeintu dicaC : sufficit mihi fundaìncntum
salutis et satis est mihi, in lioc articulo me rectc sentire, ac interim
nolit admittere inlormaUonem meliorem in reliquia. Talis errarci
circa levlqres qnldem articulos, sed tamen non errore ainiplicl, sed
cuin coiitèmtu divini %'eri)i conjuncto." (CoUoq. Batlsbonaa bab.
a. I(i0l. Lauingae. Sess. 14. p. 4:^:5. sq.)

GEKH.\Rnus: ,,Anteciu!un Scripturae ederentur, non erat neces-
sarium ad salutein, credere, rtli<iuas es.se divinas scripturas. Postquara
vero editae sunt, diatinguenduni Inter simplicem ignoratiouem et inter
praefractam ncfrattonem. Credere, quod wint aHqvae dMnas Scripturae,
non est simpìicit' r rt nhsnhUe. necessariinn nd salutem, nimirum si ex
siinplici ignoratione iliud procedat, quia multi salvati suut, qui sut>-
• atantlalla slve fandamentalia (Idei chrtstianae complexi sont, Ilcet

• Ignorarcnt, esse alltjuas divinas scripturas; sed (jui po^t edltas scrip-
turas pt rtinaciter negare velit, essealiqua.s divinas scripturas, is iiaere»
ticus reddetnr et a salaUa poMeaalone exclndetor.** (Loc. de eccl.

§121.)

HuEi .SK.MAXNU8: ,,Eviclum (iudinn a nostrls (sit), tnm a Filio,
quam a Patre procedere SpirUum S. . . Si quia tamen ex imbec i lutate
intellectus vim harum consequcutiarum non sentiat et nudae iiterae
^ctl c. 15. Joh. tnbaerendum censeat, caetcra vero orthodoxus sit, UH
neqae propter ignorantiam veritatis, ncrpu' propti r ìit fjdtì/oit m i x nuda
tgnùrantia profectam^ aut saiutem adlmiinus aut iuter liaereticos eum
oompntandnm eensemns, aecns quam BellarminaB . . . alHque passim

* haeresoos nomine eccleslam Graecam defornianles propter negatara
processtouem Sp. S. a Fiiio.'* (Praelectt. iu Form. Couc. Art. 'ò. s. 1.
e. 5. § 10. p. 288.)

C.iLOVirs: ,,Cum unum nf iratur atit cvnrTitiir fìdfM caput, unum
dogma fundamentale, unus articulus e sistemate credeuUorum, bae-
rene eal materialiter ; si accedat pertinacia, formiAi» haeresls est.<*

(System. Vili p. 2*2»;. sq )

Kromayerus: „(^uiU? quod quaevis adulterina doctrina extra et
praeter verbnm ^eÓTrwvnrm, quando pertinaeUer defcndltnr, haere$eo»

nomine yrriKùc mmto venire qneat." (Scrutin. rei. p. 480.)

LuTUERUS: ,,Icli babe vor 20 Jabren gelebrt, dasa alleia der
Glanbe ohn Werkc gerecht madie, wie Ich noch Immer thue. WSre
aber dazumul ciner anfgestanden, der da hiitte geleliret, Moncherel
und Nounerei sollt Abgòtterei und die Messe der rechte Greuel heissen,
batte icb solchen Ketzer nicht helfen verbrennen, so hiitte ichs docli
gelialten, ilim \v:ir*' rceht gesclu licn. Und ich unbodiicl»tiger Narr
konnte nicht schen di*' Fulyi', die ich miisste nacligeben, dass, wo es der
Glaube allein thiite, so IcÒDUte es die Mònclierci und Messe nicht thun.
t . . I>ie Apostel zu Jerusaiem (Apost. 15, 11.) sammt vicien tausend
Jfiden waren durch den Glauben allein gerecht worden, das ist, durch
die Gnadc Christi; noch hatten sic aneli ihre Nestorios und Eutyches
in der Haut; aaben diese Foige nicht, dass Mosis Geseta nicbts dazu
thite noch thnn kSnnte, sondem woUten demaelbeàk anch Keben die
tdiomata, so allein dem Lamm Gottes instehen, und spraclien (wie

Digitized by Google

PBOLEGOM. CAP. I.

droben gesagt) : die Heiden kònnten nicht selig werden, wo sie sich
nicht beschnitten uud Mosls Gesetz hicltcn. Das war ebeiisoviel als
Christam verleugnen mlt selner (rnadc, wle St. Paulu.s 8a«rt Gal. 2, 21. :
,l8t aus dein Gesetz Gcrcchtigkcit, so ist Chrìstus verj^eblich gestor-
ben*; und Bom. XI, 6.: ,Ibt'8 Gnade, so ist's uicUt Werk.' Aber die
ih Jerosalem Mgen no: Es Ist wohi alleln die Guade, aber es must
gleichwolil [alleili] auch das Werk selli; demi weil die Gnade solches
noch niclit liat getlian, su inusa es das Gesetz thun, wle es folget. Daa
helaat auf deutsch, sich seibst fn dte Backen liauen und nicht ver^tehen,
was man redet. Die Scliuleii nennens (wie gesagt) : antecedens con-
cedere, und const qijt n^ iieiraif, oder conseciuens destruere, autecedciw
afflrmare, zugleich Ja und Neìn sagen in eiuerlei Sacheii.'* (Yon Con-
Ciliis und Kirchen. 153'). XVI, 27^7. 2740. sq.)

Idem: ,,Sie unterscheiden nicht, irren und in Irrtliuin bleiben.
Irren schadet der Kirche uichts, aber in Irrtlium bleiben, das ist un-
mògllch; wie Christus spriclit Matth. 24, 23., dass auch die AuserwShl-
ten in Irrthura gefùhrt wurden, wo es inògUcli wjire. Denn die Kirche
bekennct im Vater Unser, dass sie sUndige und Irre, aber es wtrà Iht
alles verge ben." (V. d. Wlnkelmesse. 1533. XIX, 1515.)

Idem: ,,Wie St. Augustiuus von sich sprlcht: Errare poterò, hae-
reticus non ero: Ich mag Irren, aber ein Ketzer will idi uicht werden.
Ursach : Ketzer irren nicht allein, sondem wollen sich nicht weisen
lassen, vertheldigen ihren Irrthnm far Recht und streiten wider die er^
kauute Wahrheit und widor ilir eigen Gewlssen. Von solchen sagt
St. li'aulus Tit. 3, 10. 11. : ,£inen Ketzer solit du meiden, wenn er eins
oder sweler Termahnt Ist, und- sollt wlssen, dass eln soleher Teikebret
ist und siindiget autocatacrltos', das ist, der inuthwllllgllch und wis-
sentlich will in Irrthum verdamnit bleiben. Aber St. Augustinus wlll
seiuen Irriliuin geni bekenuen und ihm sagen lasaen. Daruni kaiui er
keiu Ketzer sein, wenn er gleich Irrete. Also thun alle andere Ilelli-
gen auch und geben ibr Heu, Stroh und Holz gern von sich ins Feuer,
daniit sie auf dera Grande der Sellgkelt bleiben. Wie wir auch gethan
habcn und noch thun." (Von Conciliis und Ivlrchen. 1531). XVI, 2GG4.)

Idkm: „MiÌ8sen wlr doch bekenneu, dass die Schwtirnier die
Schrlft und Oottes Wort haben in andern Artikelp, und wer es von
Ihnen hdret und gl&nbt, der wird selig, wiewohl sie unheilige Ketzer
und Listerer Christi slnd." (Brief von der Wledertaufe. 1528. XVII,
3676.)

ìdbm: nWobei woUte man sonst Unterscbied nebioen, welches
die rechte Ktrche Chrlstl, nnd welcbe des Tenfels Kirche nei, ohne bel

dem Geliorsani und Uugehorsam tregen Christutn, sondeiiìcìi so der
ITngehorsam òffentlich erkauut und verstanden, slcli frevelich und
frechlich entschuldiget nnd Recht haben wlll. Demi die heillge Kirche
siindiget und strauchelt oder irret auch wohl, wie das Vater-Unser
lehret; aber sie vertheldiget noch eiuscluildiget sich nicht, soudern
'bittet demiithiglich um Vergebung und bessert sich, wie sie iramer
kann; so ist*s ihr vergeben, dass aisdenu ihre Slinde nicht mehr Siinde
gerechnet wird. Wenn ich nun bei dem Gchorsam und verstockten
ÙngelKirsaiii nicht soli erkcnnen noch untcrst-heiden die rechte Kirche
Ton der falschen, so weiss ich von keiner Kirche mehr zu sagen."
(Brlef wegen aeinee Baches ▼. d. WlnkelmeHW. XDC, 1579.)

§ 34.

Articuli non-fundamentales dicuntur, qui salvo fidei
fundameiito non solum ignorari, veruni etiam negari, aut
in utramque parteni disputali" possunt. E. g. de peccato

DIgitized by Google

Uiyiiized by Google

DB KATU&A THBOLOQIAE.

ci rejectione perpetua quorundam angelorum, de immor-
talitate prìnu homìnìs ante lapsum, de Antìchrìsto,** de
orìgine .animae per creationem Tel traduoem® etc.

Fbchtius: ,,Àrticuli fldei sunt vel fnndamentales, vel non-fondi^
meutales. Ubi tamon oh>crvun(]um, distinctionem liane non esse arti-
ealoram proprie dictorum, adeoque univoce sumtam, scd potlus dùtinr
cUonem ««gideooom, dnni artleall non-fandamentaleB improprie taotam
et remotissime arttculi fidel vocantur.« (Compeitd., uniTersMll Uà.
coroplexum. Praecognita. C. l. § 42. p. 29.)

Calvobrius : „DilÌgeiiter discernendum Inter Illa, quae sunt neee»'
Barin crrditu cuivis fldeliAC salvando, et illa, quae snnt eccleaiae ad purl-
tatem, ad pxpositionem, addefcnsionem doctrinae mlutaris necessaria ; et
pertinet Ime distinctio Inter artictilos christianos ac cathoìicoa, et articu-
ios ecdesioitico» ac theologicos.** (Fissurae Sionia. Lips. 1710. p. 1172.)

QuENSTEDTius : ««Ad arttcnlofl non-fandamentales, stTe qui salvo
fldei fundamento et ivruorari et iu i:;iri possunt, refert D. Hunnius 1. c.
§ 65. dogma de perpetua aogelorum quorundam rejectione ; de immor-
talitate bominls ente lapsnni; de Antk^rfeto; de tnemfealbllitste peo-
eaAl in Spiriti) m S.; de libertate Christiana in ritibus etc. Haec sive
Ignorentur, slve negeutur, per se nihil damui atTerunt ttdei, siquidem
nullam cau.sam fldei aut dogma fundameutale per sul negattcmem tol-
Innt." (TheoL did.-pol. F. I. c. fi. s. 1. th. 2. i. 860.)

a) Interim etiam in big cavenduin es^t, ne errorem amplectendo
aut profitendo in revelationem Hivinara Deumque ipsuni temere peo-
cetur; pracdertini, ne coutra conscieutiain et cum seductioue aliorum
aH<|md statttatur, quo labefiustentur fblcra et veritas unius aut pluriam
articulorum fidei rondamentalium. Sic enim, tanquam per peccatum
mortale, excuti tamen potest et solet Spiritus 8. et fidea. Quo ten-
dunt, quae scripsit b. J. Meimerm 1. e. § 242. p. 207,

N. Hunnius: ^Quando in sequentibus liaec loquendi forma oocnr-
ret: potest hoc aut tllud dogma salvo fldei fundamento tgnorarl aot
negari, minime liunc foro phraseos sensum, quod ista nogatio aut igno*
ratio Mlvajide locum tiabeat; cum talia negatio posnt fidei ei<xe erìtio$a,
qnantnmyls fldei fondamentam non evertat.** (àtAoKi fir § 853.)

Idem: ,, Fides tollitur per doctrlnara, quae ratlonem liabet moralis
peccati. Duplex est doctrlna homini salutarla ; una, quae est proxima
cangia fldei slve qnae facit, at homo eonfldat in Denm et Christam,
atqae hinc peccatorum remissionem et salntem aeternam certo expec-
tat; altera, quae quidem hanc rtduciam non operatur, interim homini
a Deo proposita est sive ad fldem declaraudam, sive ad discendnm alia
christianlsmo necessaria : qui deficit in priore doctrinae genere, is non
aolnm pericniose, sed ettam circa fldem errat; qui in posteriore, perl-
culose errat, non tamen circa fldei doctrinam, sed min-ai iter, ila ut nihil
decedat tiduciae (ratione doctrinae, unde fiducia uascitur), quamhomo
habet ad Denm, attamen provocetar Ira I>omint. Qua rattone negane
historiara Simsonis, Davidis etc, negans, clrcumcisionem fuisse insti-
tutum divinum eie, hoc ipso nihil detrahit fldei fundamento seu doc-
trinae fundamentali, attamen non absque periculo salutis errat, quod
Deo verìtatis laudem adlmendo mortali peccato illum oflìendat adeoque
iram ejns in se provocet, quod cum dispendio fldei et salntis conjun-
ctum est, nisi agfttur poenitentia. Huc pertinet Cliristi nutivitas a
virglne aliaque dogmata compiura» quorum uegatio fundameutalem
fldei doctrinam non evertit, vel etlam depravat» Dei tamen iram iiritat,
unde fldes cadit per (h-fec-tum efflcientis cansae, etlam etante lllins fon-
damento." (Am(T«. § ;!.50.)

Baieri Comp. ed. Walther. I. 5

Diyilizea by CjOOglc

9»

waxaMsn, gap. i.

HuKLSEMANNi'S: ,,N('ffo, ullam non veri dogmatis thcolojrici ap-
prolMtioQeiu iauoxiaiu e»»^ ab omui culpa ; et»i namque culpa non om-
hIb letfaallB sit sen actu leeondo condemnattonem Inferat, attamen actii
primo est condeinnabUla, quo modo apostolns ri condemnabile distin-
guit ab infcreute daunnatlonem actu secundo Rom. U, 1. . . De quali»
tate eoim dogtoatlt aseimdum se Iiabemus expressum praeceptum 1 Pet.
4, 11., qaod qulconqne alteri aliquid credeudum proponlt, teneatur
proponere ?6}ta àenv. . . Consequeus est, In rclatione ad reatum coram
Dee uulhim proposltlonein ullius doffniatis theologici, directe aut in-
directe ad fldem pertinentia etaecundum se non veri, esse adiaphoram;
quamquam In relatlone ad conseentlonem snpremae glorlae possit esse
actu secondo innoxia." fPnu'lcct. F. C. p. n."0.)

Cakpzovius : „Augui>iaua Couf essio uuu-iuudamentalia dogmata
non parvi pendU^ aed saltom In imbeeOUbu» ea oondonarl alt. (bag. ete.
p. 810.)

Daknhaukrus : ,,Articulus lidei non est . . . omuis glossa, asser-
tio, sententia, quae in s. llteris certam et liquidam defluitioneui non
liabet, quales sunt quaeatlones de tempore creationla mundi, verno an
antQmnall? de anno et die natlvttatis Christi; adde nFimpAn'ÓTtiTa
etiaiii post partum b. Vlrgiuis (quain, pontlflcios doctor* s sccntus,
Uoruej. diap. 4. de 8ufflcientia Scripturae s. p. 339. concedit articulum
esse fldel, et contrariam sententiam Helvldil et Antidlcomarlanltainra
rcctc sine dubio hacrescos damnatum ; at Basiluis in Honi. de Nativit.
Clu-isti illam ex hac serie expunxit, eo ipso, quo per sententiam adver-
aam negavit pietatls doctrinam violari neque ad mysterii sermonem
pertlnere asserult) ; adde Psychopannycbiun'*) et bnjusmodi seutentias
alias, In quìbus ingenia exerceri possunt, nec tanien ab bis ut sacra-
menta ecclcsiae praescribi debent. Gargara hujusniodi slruniarum
reperias in scliolastica tlieologia, ubi unus hircum mulget, alter sup-
ponit cribnim.** (Hodos. Fhaen. 11. p. 667.)

BuDDEUS: ,, Multa in Scriptiira sacra contiuentur, quae quia divi-
nitua nobis patefacta sunt, fldem quoque iis adhibere tenemur, uec
tamen ad salntem consequendam snnt necessaria. Multa praeterea
requiruntnr adeoque necessaria sunt, ut allquis ecclesiae cujusdam
particularis membrum case queat, et multo magi», ut paatoris in ea
fungi possit officio, qoae tamen non aeque necessaria sunt ad salutem,
adeoqne de iis nobis sermo non est." (Inatitt. theol. dogm. p. 41.)

b) Yid. de bis b. ^Se. ITimiiMM L c. § 65. p. 43.

QusNSTBDTms : ,,DÌ8tlngnendnm Inter artìcnlos lldel fondamen-

tales, qui pertinent ad fldem salvlflcam, et inter articulos, qui non smU
fundamentalt s, quorum cognitio etiam in verbo Dei traditurt et hi pefU^
nent ad fidevi dngmaticam seu histarieam. Ad hanc classem lefenmnt
doctrinam de Antichrisfo propter vaticinia Scripturarum, quae apud
prophetara Daniek ni, apud S. Paulum et in Apocalypsi Johannis a Spi-
ritu Saucto nobis sunt revelata. Non autem diclmus, quaestionem hanc
de Anticbxisto esse talem, cujua decisio omn&nu chri9tiaui$ ad salutem
seftn slt necessaria, vel Ignoratlo per te damnabills, enm et superiorlo
bus sccqIIb fuerint et hodic siiit multi chi istiani, errorìbus papisticls
minime dediti, qui absque huius veritatis notitia siue dubio salvantnr.
Multi enim Fatres de Antldmsto dlserepantes sententlas protnlerunt,
quia longius remoti a complemento horuin vaticiniorum llberius indul-
serunt suis opinionibus aut incertas uliorum sententias incautius arri-
poerunt et propagaruut.** (Theol. did.-pol. P. IV. c. 16. s. 2. f. 1H88.)

HvKLSBHAMNUS : ,,Quemadmodum in caeteris fidei articulis li, qui
verltatem rei Ipsius conantur evertere, Inltium f acere solent a negaóone

•) IdiTii Ddiiiihuiierui»: , .'l'r ^fjri-nn i f /o fabula e«t 8«oriH literto sdflMSa, Ib qolblia
nuutyrefl Apoc. 6, 10. 11 . voce magna sub altari olamant. ' * (p. 718.)

DB NATURA THEOLOGIAE. 67

necoflarlfte de h*c re notttfaic, ita hodie flt cura dootrta» de AntiehrUio.
Quamquam enim modum neeestitatis in thesi jam aposnimiw» esse

▼Idelicet hypothetieam, non absolutam-y existente tamen bypotliesi,
I, e. praosentia Antiehristi praeseiitiquc periculo sLtluctiuiiis, doctrina
de diacernendo Antlcliristo a veris doctoribus non minus hodie neoes-
snte est, quam doctrina de nudltlls et Insldlls dlabolomm. Hnc ooofér
serlos Chrlstl et apostolorum Matth. 7, 24. Lue. 12, 42. .sq. 17, 35. sqq.
21, '8. 2 Thess. 2. 2 Tim. 3, 4. 2 Pei. 2. 1 Job. 2, 4. Apoc. 11. 12. sqq.
admonltloiiea de cavendis Antiehristi insidila, qullras pareri non potest
Bine distincta cognitione Antiehristi. Vcnuntaraen ut comininatlo et
Blgna diluvii jam iiuminenti.H et actu jain depluentis ridcbaniur tunica
abafflnibusNoae, Gen. 6, 4. 18. Lue. 17, 27., sic etiam mutuae irri.siones
et cavillatioueg Fontillciorum et Calvinianorum, objicleiitlum sibi in-
Ticem Antiehristi dolos in rebus ludicris et falsis, non immerlto haben-
tur prò deri.sione rei ipsius, ac si qui.s alterum Polyphemum, Mcdnsam,
Charoutem aut alio ejusmodi nomine vocet, cujus sabjectum In rerum
natnra non credit esistere.** (Praelect. ad Brerlar. c. 22. p. 1229.)

c) Ita sane existiinavit b. Lutherus, quando etiam uryeìite et i»r
danU D. Pomerano {BugeiJiagio), ^ detórmtnairet eerto^ mdd tandem de
erigine aniìna.e sfatumdum eteety rduetatm ed; et licet ine&nam in Mnien*
Uam de tr(tiìnri\ tntiien CWtn Angu)4iiu) inuluit !tnitire ei pugnare, nmi esse
prò artìcuio Jidei liabendumf eontra dogmatiétas atuìaref, qui panim in hiè
rébu» tmt attenti etc., referentibiis b. Jok. Wi^mlo, qui m ejus dìscur-
eos meminim' ait, lib. de neut ruliUus et mcdii.«< p. 38. 39., et And, Mut^'
evlo in LL. Comm. ex patrihuH collecti.s Lil). I. pag. 89. sqq., ubi ex-
hìbet Exrcpta ex ore LìifJieri in dìA^erttìiione habiUt ìioc anno, quo obiit,
Ipse auLein Wigaudus 1. c. p. 38., puetquam ratiuues prò utra-
qne parte addaxìsset, concludìt : mervan ewe, totam rem tn medio re2m>
ffuere, nec eme haeresin jnitaiìdam, vel in hant, vel illam mntentiam defl^dere^
Atque intra bos terminos substiterunt praotor b. Mui>euhun 1. c, otianL
ali! auctores Form. Conc. : b. Mari. Ùiemuitiiui LL. Th. F. I. L. de
Pece. OTÌg. Q. IV. p. m. 234. ad 250. et b. Damd Ckutraem Gomment.
in Apoc. cap. HL p. 91. Coiif. Baldidn, Comm. in £p. adUt. o. m.
L p. 1519.

CI. LUTHERi Dlsputatlon von dcr Unteraeheidung der Personen
in der Gottheit. Tlies. 30—34. 41—50. Opp. Hai. Tom. X, 227. sqq.

Reuschius: ,, Facile patet quoque, quod articuli fldel (simpllclter)
non fundamentales in perspicuo sacrae Scripturae testimonio non ha-
bere possint sui rationem ; nam si, posito hoc, nc^rentur, eo ipso di-
vinitas sacrae Scripturae nefrun tur atque cognitio <le tldei fundameuto,
quod ex sacra Scriptura innotescit unice, subrueretur. Vocantur qua>
qne a nonnnlllBjproftiemafa iheologieOf qaomm nnmems est Ingens at-
que in tlies aup:eri potest; sed Inutilis est eorum cognltlo et vanae Sintt
de iisdem disputationes." (Annott. etc. p. 62.)

Baij>uinus: „ilfaterfM IfteoZo^tcaa, de quibus disputant, non sniit
unius generis. Quaedam non surUfidei, sed fiuaestionù, vel non directe
articuiuni tldei, sed circumstantiam tantum aliquam concemunt; qua-
lis est disputatio de tempore creati muudl; de interitu mundi, num
Tel secundum suljstantiam vel accidena f uturus slt ; de statura resai^
gentlnm in novlsBlmo die; de loco paradisi, in quo jam vtmnt Bnodi
et Elias etc De bis et similibus quaestionibus, quia nihil certi in
Scriptura decisnm est, absque periculo probabile rationis judlcium
admitti potest; qnln et in ila nralta ignorarl qnennt salva fide chrlstl'
ana, et alicubi errari sine aliquo haeretici dogmatis crimine, inquit
Augustiuus lib. 2. de pece. orig. cont. Felag. et Celest. c, 23." (Disp.
de eap. 3. Gol. B. 1.)

Digitized by Google

PBOUMQM. GAP. I.

Rechenbergiits : ,,Prohlt'm(i(a throlo'jica sniit qimestlones, quae
in omnibus fere articulis theoJogiae tum tbeticae, tum poleniicae, tum
etlam exefcetlcae ac moralls oecnmuit; iM»d cnm snbatantUnn fld«l

chrlstiatiiu; ot ooronoiniui' salutis in 8. Uteris desi>;natae non attineant,
prò et contra in scliolis Uisputari solent. ^Quia conimuni ecclesiae or- f*,^
fhodoxae consensu noiidum fuerant detenninatae^ et nemo, 8ive tales
quaestioues afflriuet, sive nejjet, labe haereseos adspergi debet. Tales
In tlieologia sctiolaHtica Kouiaueobium iutcr Thomititpas et Scutii^tas
plnrimae oocuirant." (Hlerolex. aab tit. AvU. p. 1809.)

IlrKLSKMANM's : ,,Vl vììnUterialis caum prorxma scn individuum
scribeD» librum qnendani canonicum nomine tenus certo agnoscatur,
neo in nomine oommittatur eiror, td negamus ad Balntem esM creditu
necessarlum. . . Sivc Fhilippus seu Bartholomaeus conscripserit illad
evangeliura, quod Marci nomine legitur, nihil facit ad fldem salviflcam.
. . . Ex inti ma rerum indole, non dicentis qualitate, animadvertitur
aacrae Sfi-ipturue i9f«5r7r." (Anti-Bellarminus. c, 9. § 10. p. 106. sq.)

Idem : ,,Hunc librum esse pruphetae et non apostoli et vicissim, et
hoc vel illud fuisse auctoribus nmnen, v. g. scrlptorem Actorum ^;K>«tO»
licorum, vel Ignorare vel putare Barnabam, Joseplium, aut alium quen-
cunquc praeter Lucam (cujiismodi rerum 8ive factoram certitudinem
pontificii rcfiuirunt, ut scitu et creditu necessariam, earaque ex sola
traditioue depromeudam), non est articulus chrlstianae fldei, et quando
oognoscitor, non ored&wr dMna JtdCt «ed humana. , . Quidam, ut
Broclim. art. 2. c. 8. qu. 5., negant, necessariam esse ad salutem noti-
tiam quantUatU numericae librorum canontcorum." (Praelectt. in Form.
Cono. Art. 1. c.-8. § 19. p. 99ff.)

QuEN'STEDTius : ,,Negamus, lihrorum canoniconim catalogum esse
articulum fldei, reliquia in Scriptura contentiti saperadditum. Multi
fldem halmit et salatem coneeqiii poMont» 4|QÌ nniDeniiii lOnNurom
canoniconun non tenent." (Theol. did.-pol. P. I. c. 4. e. 2. q. 8. f . 185.)

§ B5.

Objectum formale thcologiae, quod est revelatio" di-
vina, per hoc'' exercet niiinus suuin, quod voluntatem
humanam"^ afl&cit, pulsat et iiectit, ut intellectui imperet
assensum.

BxuscHius : „Objectum formale tlieologiae revelatae est rcvelatio
seu sacra Scriptura, quatenus ope illius a) dogmata deterrainantur, at-
que horum cognìtio ad eam claritatem evehitur, in qua est viva at-
que assensum hàbet immotum. . . Quapropter, qui, per facultatem
cognosdtiTam nataralem vemm saerae Scrlpturae eensum tanrestigavlt,
liinc dogmata, quae regnum gratiae eidemque connexa explicaut, deter-
minavit atque Illa, ad ulteriorem declarationem, in syatema redegit,
«ed vivam horum dogmatum ec^itionem per efflcaciam samM Scrlp-
turae supcmaturalem propter rcsistentiam malitiosam non est adsecu-
tU8, is partem rationis foìtnalis in Illa cognitione, quaiu de regno gratiae
eidemque connexis habere debet per theologlam, obtinuit, adi. quod
Illa cognitio de regno gratiae eidemque connexis ex revelatione sea
sacra Scriptum sitimice derivata; altera vero pars illius rationis for-
malis In hac coirnitioiie, scilicet ut sit viva, deficit, coque objectum for-
male tlieologiae ex parte modo liabet locum in ilio homine." (Annoti.
In B. Comp. p. 68. 66.)

SÌ) Vid. supra § 25. et noi. c.

Digitized by Google

uyui^cd by Google

-7*

DB HATUBA THBOLOGIAB.

b) Contìnet enim revelatio divina liaeo duo principia: Unum,

Suieauid Deus ({icit, seu revelat, id verìim est; alterum, hoc, seu (quando
e tneologia revelata ejusque objecto formali prò stetu praeaeute loqui-
mur) qulcquid iti iSbHjptont «. MiilifMlttr, Dem «fieft. Fnus prmcipium
evideos est ex natura et attrìbutit Dei per lumen natane cognitis.
Posterius inevidens est, adeoque, cum intellectus non possit veritatera
ejus, seu ideutitatem praedicati cum subjecto, clare pcrspieere, ue-
eene est, aseensum inteneetni a volnntate imperari ac propterea to-
luntatem ab ipsa revelatione allici seu moveri, ut intellectum ad anen-
8um determinet. Sic Avi. 1''>, U^. dici tur, Doininum aperume cor
Lydiae, id est, animam, quae cordia nomine in scripturis saepe appella-
tur, efficaciter movisse, là attenderet hi», quae a Paulo dk^nturf seu ut
voluntas ipea intellectum ad attentionem ac praebendura assensum
applicare t. Conf. b. Mus. Introd. c. IIL § 39. p. 184.

c) Interim theologia formaliter spectata manet habitus intellectus.
Non enim dcsiuit esse habitus cognosceiuli atqiie assentiendi ; connotat
autem aut suppouit habitum quendam vuiuututis, quem piae c^eciioiiié
anctoxes vocant Mm, 1. e. § 40. p. 185.

§ »6.

Atque hinc coiistat, theoloLciain esse habitum in sub-
stantia sua" supernaturalem, actibus nostris'' quidem,
sed per vires gratiae et operatiouem Spiritus Sancti"
acquìsitum.*^

a) Seu qualis per k et vi genuini objecti sui formalis est et esse
debet; vel, quoad habitum assentiendi genuinnm spectata. Nam si
spectes praecise habitum apprehendendi objecta dudum re velata et
apprehenaa aliis tradendi, hoc sensu, si abeit nabitus assentiendi supera
natnialis, sicut in humines non renatos atque impios cadit, ita nun nid
aequivoce dieta theologia est. B. Mns. 1. c. 42. \\\. p. 189. sqq.
Conf. Dn. D. PA. J. generi Tr. Gerra. : Die allgeraeine Gottes-Gelahrt-
heit etc. P. L Qu. V. p. 185. sqq. , ubi multorum theologorum nostra-
tinm loca consona aflforuntur.

LtrrHSRUs: „Haii llndet mehr heldnlsclie nnd menschllcbe Dfin-

kel, deiin heilige gewisse Lehre der Schrift in deii Thcologcn. Wie
wulleu wir ihm nuu thun? Icli weiss hle kelneii autlern Ratli, deun eln
deuiutbiges Gebet zu Gott, dass tms derselbe Doctorcs Theologiae
gebe; Doctores der Kunst, der Arznei, der Rechtcn, der Sententlen
mogen der Pabst, Kaiser und Universitilten maehen ; aber sei nur ge-
wiss, einen Doctor der heiligen Schrift wird dir niemand maclien, denn
alleine der Heilige Oeìst vom Himmel, wie Christua saget JoIl. 6, 46. :
,Sie mossen alle Ton Gott selber gelebret sein.*** (In den cmrlsll.
Adeletc. 1620. X, 383. sq.)

Idem : ,, Duplex est claritas Scripturae, sicat et duplex ob»curitas,
una externa in verbi ministerio posita, altera in eordis cognitione sita.
Si de intema claritate dixeris, nullus homo tmuvi jota in Scripturi»
tidet, niai qui apiritum Dei habetf omues habeut obscoratam cor, ita ut»
ai etfam dicant et noilnt profore omnia Scriptorae, nlhil tamen boram

Digitized by Google

PBOLBQQM. CAP. I.

Rentiant aut vere co<^osc!in{, neqm- rrcfhiiit Deum, noe sose esse crea-
turas Dei, nec quicquain alludi juxtu ilhul Pm. 14.: ,I)ixit insipiens in
corde suo, Deus nihii est.' Spirìtu.s enini requiritur ad totani Scrlptu-
rani et ad quamlibet ejns parteni iiitclliircndam. SI de extcnia dixcris,
uiliil prorsus reMotnni est obseuruiii aut ainhi-riuim, ned omnia sunt per
verbum in lucem producta certl.ssinuuii, et declarata toto orbi, quae-
cunque suut iu Scripturis." (De servo arbitrio. A. 1626. Opp. lat. ad
lef. blBt. peit. cor. Dr. H. Sounldt. Tol. VII. p. 1S7. Cf. Éud. Tom.
XVni, 2071. aq.)

Idem: „So kannst du nun selbst schliessen, das.s St. MattMus
hier (5, 23.) nicht verstehen ist von den gemeinen Werken, die ein
jeglicher iiefieii deiii aiulern tliun soli, aus der ].ii'b<\ davon er Mattb.
Èòf 86. ff. redet, aouderu allermeist von dem rocliteu cliriatlictien Werk:
al8 reditschaUén lehren, den Glaaben tre! ben nnd darlnne nnterrlchten,
stìlrkcn Tind erhalten, damit wir bezciifien, dass wir rochtscbaffene
Christen sind. Denn die audeni siud nicht so gewiss, well auch wohl
Msclie Christen sich kònneu schiniicken und decken unter ^rossen,
schoneii Werken der Llebe. Aber Chrlstum rechi lehren und beken-
uen, ist niflit niò^^licli uline deu (ìlauben. Wie St. Paiilus 1 Cor. 12, 3.
sagt : ,Nienìand kann Jesuni eincn Ilcrrn heissen, ohnc durch den Hei-
Ugen QeiBt.* Denn kein falscher Ctirist noch Bottengeist lutna dieM
Lebre yersteben. Wie viel weniger wird er sle recbt predigen nnd be>
kennen, ob er i:lei< ]i die Worte niitninunt und nachredet, aber docii
nicht dabei bleibet noch ruin IMaset? prodigi inuner also, dass man
greift, dass ers nicht recbt babe, scbmleret docb selnen Gelfer daran,
dadurcii er Christo seine Ehre nimnit und ihm selbst zumisset. Danim
ist das allein da.s gewis.seste Werk eines rechten Christen, wenn er
Christuin su preùset und predigt, dass die Lente sol( hes lernen, wie sie
nicbts und Cbristua aUes ist." (Ausi, des 6. 6. 7. Gap. MatthiU. 1682.
YU, 638.)

MusAKus : „Qui in ecclesia natus et educatos est et a parentibus

cum lacte quasi imbibii opinioneni, quod Seriptunirum codcx contineat
verbum divluitus patefactum et ex divina inspiralioue in literas relatum,
is credit utique hoc propter testimonium et auctoritatera parentum.
Qua in fide confinuari potasi auctoritate ecclesiae longe lateque per or-
beni diffnsae et si^rnis sive motlrlfi credlMlltatlA alli.s, quarnvls Iqrpo-
crita sii et per malitiani tp-atiat , Imjus rei fldeni ci rtaiii diviunniqne pOT
verbum ipsum operaturae, obicem puuat. Eisi asseusum praebeai Scxl-
ptnrls, licei fide! hnmanae tantum rei optnionis, potest porro stndlobn-
mano sihl acquirere liabltuni Scriptura.s Interpretandl, coiiclusiones ex
lIHs deduceudi, coullruuimii ac defeudendi, idque rursuui cum asseusu
bumana auctoritate nixo. Quod et experientla te.statur. Keperiuniur
enlm bomines impii, quin ei haereticit qui in explicandis Scripturis et
cooclnsloiilbns Inde dedncendis, conflrroandls ac defendendis saepe ex-
pcditiores sunt, (luaiii alii orthoddxi ac j)ii'nti.ssimi thcolofji. Quae for-
san causa est, cur theologiam simpliciter luibitibus naturalibu» ei qui in
bmnlnes non renatos etiam cadnnt, anctores graves adscripserint. Ye-
nun haec, quavi hahitum naturalcm esse nitro afjììnKcimus, acqiii-
90Ce dieta theologia est et a theolugia proprie dieta tanto distai inter-
ttUIOf quanto fldt'K humana tei opinio, ex motivis externis de veritate di-
vinae revelationis animo eoncepUit a fide divina diktat. Eius enim ratio
assentlendl ultima piane diversa est a ratione assontiendi ultima theo-
loglae proprie <lictae. Hujus ciiiin ratio assentiendi ultima, uti dictum,
est prima veriias revulaus, ut revclans, quae per relaiam in Scripturas
revelattonem, suo snpematnrall ooncnrsn elevatam, intellectnm et ro-
Inntatem ppr ufi immediate morrt, liane (juidem ad assensum intellectui
imperandum, illum ad eundem iu se eliciendum, ita ut asseusus ultimo
in Illa sistat. IlUns vero ratio assentiendi ultima, nt modo osfeensom,
est auctoritas humann, parentum sci. et ecclesiae, qnHefidem humanam^
vel miracula aut motiva alia, quae opinionem geueraui; v. g. hypocriia

Uiyiiized by Google

Digitized by Google

DB NATURA IHIOLOeiAB.

vel baereticus occaltus, qui tbcologum mcntituri assentietur quidem
halc ex Scriptarts a se dedactae conclusioni : Christus est Deo Patri

6ftiii>!'f^:'--. in-Dpter hanc : Christus rst Filius Dri uni-rcnitus; sed non per
et propu-r .se immediate creditam, ut in juu toritate primae veritatis
revelautis ultimo 8Ì8tat a-ssensus, sed quod videt, eam in Evangelio Jo-
hannis coiitincri. Quac aufciii in evansu'lio Joliannis continentur, credit
€Hse vera, iniod a leiieris ita a parentibus vel praeceptoribus edoetus «it,
vel ab ecclesia acceperit, quae In eo continentur, esse a Deo revelata et
infalUbUiter vera. Atque in lioc pareutuin» praeceptorum vel eoclealae
testimonio, velnt in fattone assentiendi nltlnta, sistlt tandem assensns
ijisius. Sicut autcìn trstìinoniuiu illud liuinanuni est, itanonnlsì tldem
liuumuam vel opiuiouem gigiiere potest; et ut theoluglac, In hoc altero
sensu dictae, actas assentlendi, in hoc testimonio ultimo sistentes, la
sulistaiitia naturales t't mere opinativi sunt, ita tlu-oloi^ia ipsa sic acoepta
habitus in Kuhstantia naturali» et mere opinativu» est. Sed tlieologia
proprie dieta, quia in prima veritate revelante ultimo sistit, habitus in
gubetantia 8up«nuUuraU$ e$ timplicUer eertut ut» Nam prima veritas
revclans, quandocnnqne snstinet mnnns rationls assentlendi nitimae ae
per se iumicdiate intellectum In sul assensuni inovet, fjignit assciisum
in subi^tantia superuaturalem, eumque non opiuativum, sed simpliciter
oerCam, cut filsom snbesse prorsus repngnat. . . Non antem per aetns
alìos acquiri jìotest, (piam eos, In quos per se et suapte natura luovet
prima veritas revelans, ut revclans, tamciuaui ejus ratio a.s.st utienili ul-
tima, nerape per actns in substantia supernaturales, qui, veritate prima
intellectum per suam rcvelationem illuminante voluntatcmque iu con>
sensum tratiente eliciti, relinqunnt post se dispnsitiunem ad alIos similes
actus incliuaiitcm, ex quil)us itcratis taiidciii l: i tri) i tur habitus ejusdem
cum illìs uaturoe li. e. iu subHtautia superuuturalis. ^ . Bepetendum^
theoIo<;iani i>osse aoctpl in significata duplici. Uno, prò Iwbitn decUk
randi, couiiriuandi et defcndeiidi ea, quae nostrae salntls causa revelata
sunt, praecise veritate prima revelante, ut revelantc, velut ratione assen-
tlendi ultima, nixu. Altero, prò Iiabitu cadem quictem ex Scripturis ex-
plicandi, contìnnamli et defendendi, non tamen veritate prima revelante,
sed auctoritate humana aliisve opinione.m jienerantibus motivis credibi»
litjitis, vclut ratione assentiendi ultima, nixo. Hoc posteriori si<;ni(icatQ
acceptam tbeologiam cadere ctiam iu bomines non renatoti larglmur.
Sed haec, ut d. 1. ostensam, aequivoee dieta theotoffkt est. Priori autem
modo sumtam theolooriam in honiines non rcnatos radere, negaraus et
peznegamus. Est enim, ut ibidem docuimus: habitus in substarUia
m^^emtuunlis, qui proindt non nM in ftnatt» loewn l««enit, liec dtm
snpematuralem Dei sratiam ««t concursnm rum verbo stio, ad testiflcan-
dum de semetipso id elevautem, obtineri potest. . . Potest ergo tìdes
inesse liomini sine habitu theologiae, non tamen coutra theologiae pro-
prie dictae habitus Inesse cuipiam potest absqae fldei habitu.'* (Introd.
te th. P. T. c. 8. $$ 48—46. p. 190—198. 198. 196. Sq. 199.)

b) i'uta hodie, et de lego communi, seu ordinarie. Nam alias
non negamus, habitum theologiae modo extraordmemo per ivmediatam
Dei Uluminaiimiein et in^mirationem obtineri posse, prout vwpheti» àt
apodolis contigit. B. Mi». 1. c § 43. p. 192. 193., b. àerìi. £xeg.

prooem. >J 17. p. 9.

e) C^uam ub causam aliqui theoiogiam habitum ^'^cóffdmov appel-
lant: quod hoc quidein sema, seu habìto respectn ad gratioeum tki
concursuni seu flluminatioiiem, recte dici agnoscit b. Mm. 1. c. § 44

S. 169., licet, accepta voce sensu ArìMofelico (cui zòòminr.iti fttóffdoToq
icitur I. Nieum. IX. iu oppositione ad ea, quae nostro 3tu<ìio et labore
oomparantur), theoiogiam nostram esse ^toadorov^ uou praeter causam
negaTerit. L. c. p. 194.

Digitized by Google

72 FBOUaOM. CAP. X. ,

Gkrhabdus: ,,Fatemur sane, sì fi^enus quoddam ex habitibus iutel-
lectualibus ab Aristotele enmneratis thedtogiae trlbuendum, Inter omnes
Bapientiam ad ejus naturani proxhnc accedere; interim ni absolute con-
sideretur, rectius definitur per hahitum ^róaóorov, quain per genus ex
habitibus intellectualibus ArlstoU'licls dcsumptum; cuiu, monenU' Sa-
voDATola lib. lU. de »cient. divis. p. 800., ,potiU8 pturitate cordi», ope-
rVms bonlfl, oonfeemplatloiie et S^tus Sanctl iuostrsttoue, qaam yl
inirc niì, addiscatiirS qQod ez Job. 6» 46. Ibidem pvobat." (Bxeg. loc.
prooeni. § 10.)

QUKN8TRDTIU8 : ,,Non est quacstlo ... de habitu ^eoffitórv ratione
inimrdiatiU' infusionis, stnl rafioiif in\ cntionis, priucipli vt objecti. . .
Diatinguimua inter gratiam iSpiritus H. a»si8Untem et inhabUantem ^
non tam per hanc^ qiiam per Ulam habitus theologlae confertnr. Est

enlm haec hiforiiintlo divina, qua tluiit tlicolotrl, operatio fmitiac Spirl-
tus S. uon praecLse Inhabiuintis, sed potius assistentia, quam gratiam
asslstentem certo modo ctiam habeut Irregeniti et impii. In illis vero»
qui et re et nomine theologi sunt i. e. qui non tantum habitu theologrico,
ut sic, instructi, sed simul renati sunt sive fidelos et pii, in illis theo-
logia non tantum a i^piritu *S'., xrd ( tiam cum Sptriht S. est et cum gra-
tiosa ejus inhabitatioue coujuucta." (Theol. did.-pol. P. 1. c. 1. s. 2.
q. 8. f . 23. sq.)

Deylwoius: »,HabitU8 dicltur ^eóaSoroSf quia coutiuet dona tanet^
JkamUa «t adminùtrantiaf a se invlcem tum ti^randa. Utraqae x'V'"^'
fiara et dona snnt rapertialuraKa, qnonim collatlo et distributio Deo»

a quo rriìan ,*.òtic <iytL\iii Jac. 1, 17., vel Spiritui S. diserte adsoibitor
1 Cor. 12, 4. 2 Cor. 3, (Institut. prud. past. prooraiì. p. 2.)

d) Successive quidem, nec sine labore et studio aliquot annorum.
Quo sensu etiani b. SchenerumWc'xi, theologiam ease hahitum acqumhim,
quia meditatioììem JRs. i, ad qiMm apparatius artium oc liiiguarum prae-
requkitur, oc WfÉHomm, Pt. 119, 18, tnetutfò, System, theol. prol^.
§ & p. 3. ; eo&f. b. GM. in Ex^. 1. c. § 17. p. 9.

LirrnKRUs : „Ueber das wfll icb dir anzelgen etne rechte Welse, In

der Theologie zu studiren, der idi niich geiil)t liabe ; wo du dieselbige
hiltest, sollst du also geielirt werdeu, class du seibst kòuuest (wo es
Noth wilre) je so gute Biicber machen, als die Viiter uud Concilia. Wie
ich mieli (in (Jott) aucl) voriuossou und olm Hoclnmith und Liigen riih-
meii tlarf, duss idi ftlidicii der Viiter uollte nidit vici ziivorirebeu, weun
es sollt liiidKTinat'luìns gelten ; des Lebeus kann ich midi weit nicht

?leich rubmen. Und ist das die Weise, die der heilìge Kònig David
obn Zwetfél anch alle Patrlarcben nnd Propheten gebalten) lebret im
11!K Psalni ; da wirst du drei Rcirdii innt'U Hnden, durcli (len ganzen
Psalm rcichlich furgestellet, und heisseualso: Oratio, Meditatlo, Ten-
tatio. Erstllch sollt du wissen, dass die heilige Scbrift ein soleh BQdh
ist, das aller audrer Biicher Weishelt zur Karrheit madit, weil keines
vom ewigeu Leben lehret, olia dies alleiu. Daruni sollt du au deiuem
Sinn und Verstand stnicks \ erzagcn, denn daniit wirst du es nicht er-
langen, sondem mit soicber Vermessonhcit dich sclb.'it und andere mit
dir sttìrzen vom HImmel (wie Lucifer geschah) in Abgnind der Hdllen.
Sondem knic uiedcr in deineni KanunerU in und bitte mit reehter De-
muUi uud Erust zu Gott, dass er dir durcli scineu liebeu boba wolle
selnen Helllgen Geist le^ben, der dlch erlenchte, lelte und Yeistand
gdx'. Wie du siehest, <!ass David in obgenanntem Psalm hmnerbittet:
Lelire midi, Herr, uulerweise midi, fùhre mich, zcige uiir, und der
Worte vici mehr, so er doch tlen Text Mosis uud andere melir Biidier
wohl koniite und tiiglich horeto und lase, noch wUl er don rechten Mei-
ster der Schrift sclbst dazu haben, auf dass er je nicht mit der Vemunft
dreinfalle und sein selbst Meister werde. Denn da werden Bottengelstec

Uiyiiized by Google

DB NAXDBA TBBOLOeiAI,

aiis, dio slrh lasson diinken, die Schrift soi Ihnon unterworfen and lelcht-
llch mit ihrer Veniunft zu erlangen, als wiire es MarcoUus oder Aesopl
FlÉbebi, da .sie keinen Heiligen 6eÌ8t«8 noch Betens ZQ dftifeill. Zmn
andern sollt du medifircii, das ist, niclit alleili Im Herzen, sondern auch
Xusserlich die mundliclii; Ketle uud buchstabische Worte im Biicti iramer
treibeii uud relben, lesen uml wifderleseu, mit fleissigem Aufmerken
und JNacbdeQken* was d«r Ueiligo Geist damit meinet. Uud bttte dichi
dass da nleht fibefrdrfifmlff werctefit oder denkest, dn Imbest ef einmal

oder zwt'i ficnu'i frtdescn, geliort, ticsairt, und vcrstclicst cs ullos zu
gruud; denu du wird kein sondcrlicher Theologus nimmernudir aas,
Qod sind wie das unzeiti^e Obst, das abfdllet, ehe es halb reif wird.
Danim siebest du hi dmi^clhlgen Fsalm, wie David iìiimerdur riihmet,
er wolle reden, dicliteu, sii;;f n, singen, lioren, leseu, Ta^ uud Naclii uud
imuierdar, docli uicbtH denn alk'iu von Gotte» Wort und Geboten. Denn
Gott will dir seinen Qeist nidit seben ohne das ilusserUche Wort, da
richte dicb iiaeh ; denn er Ints nicM veri^bllch befohien, iiusserlich za
sclireiben, iirt-dliren, Icsen, horcn, sintrm, suiri ii u. ». w. Zum dritten
ist da Tentutio, Aufeclitung, die ist der Friiicstcin, die lelu%t diclà nicbt
allein wlttsen nnd verstehen, sondem aach ertehreii, wle redit, wie

wahrliaftìfr, wie s'usse, wie lieblich, wie machtig, wie tròstlich Gottes
Wort sei, Weishieit ùl>er alle Weisheit. Darum siehest du, wie David
In dem genanutem Fbalm so oft klaget uber allcrlei Feinde, frevele Fiir-
sten oder Tyrannen, al>er falsclie Geititer und Kotten, die er leidea
mus8, darum, (\&ss er meditirt, da* ist, mit Gottes Wort umgehet (wle
gesairt) idk'rlt'i Wci^e. Dt iui sobald (iottes Wort uufirciit t durcb dich,
so wird dicii der Teufel iieimsuciieu, dicli zum recbtcn Doctor inaclien
and darch eelne Anfèditongen lebren, Gottes WoH m 8n<dien imd sa
liebeu. Denn ich selher (dass ich ^ràusedreck :un h mit unter den
Pfeffer melile) haln? sehr viel meineu Tapi^iteu zu danken, dass siemich
durch des Teufels Toben so /uschlagen, sudrìlnget und zuHngstet, das
ist, einen ziemlich guten Tlieologen gemaclit liab<Mi, dabin ich sonst
nielli kuiiimen wsìre. Und was sie dajregeu au mir gewonneii liabeu, da
gan ich ihueu der Ehren, Sieg unii Triumph lierziich wohl, denn so
woilten sie es liaben. Sielie, da hast du Davids Hegel; studirest da
non wohl dlesem Ezempel nacb, so wlrst du mit ihm aach singen and
riihmen in deiiiselben Psaltn, v. 72. : ,l)as Gesetz deines Mundes Ist mlr
liel>er, deuu viele tausend Stiick Goldes und Silbers.* Item v. 98. 1)9. 100. :
,Da machest mich mit deinem Gcbot weiser, denn moine Fcindc sind,
denn es ist evviglich mein Scliat/. leh bin gelehrter, denn alle meine
Lehrer, demi deine Zeugnissf sind uu ine Itede. Ich bin kliiger, denn
die Alien, denn ich balte deine Befelil* ' u.H.vr. Und wirst erfahren,
wie schal und faul dir der Vater Bucher schmecken w^erden, wlrst auch
nicht allein der WIderMtcher Bacherverachten, sondem dir aelbstbefde
im Scliri ilit 11 nnd iin Leliren jc liinger, ie weniirer gefalleu. Wenn du
hieiicr kommeu hist, so hoffe getrost, dass du habest angefaugeu, ein
rachter Theologus za werden, der nlcht allein die jangen, anvollkoni-
menen Chrlsten, sondeni auch die znnehnicnden und vollkommenen
m6gest lehren; denn Christi Kirehe liat allerU'i Cliristen in sich, jung,
alt, schwach, krank, gesund, stark, frisehe, faide, albere, weise. Fuh-
lest du dich aber uud lUssest dich duukeu, du liabest es gewisa, und
kiitzelst dicli mit deinem eigen Buchlein, Lehren oder Schreiben, als
hal)est du es sdir kostlich gemaclit und tvefflicli gepredigt, getallet dir
auch sehr, dass muu dich vor auderu lol)e, willt auch viclleicht gelol>et
sein, sonst wardest da tnraren oder ablassen. Bist du der Btaar, Lieber,
80 greif dir selber an deine Oliren, und greifest du recht, so wirst du
fiuden ein schòu Paar grosser, lunger, rauher Eselsohren : so wage
▼oUend ilie Kost daran uud schmiickc sie mit giilden Schellcn, auf dass,
wo du gehest, man dich hòren konntc, mit Fingem auf dich weisen und
sageu : Sehet, sehet, da gehet das feine Thier, das so kdstlichc Biicher
schreiben und tn fflich wohl prediircn kann. Alsdenn bist du selig und
iil>er8eUg im Uimmelreich, ja, da idem Teufel sammt seiueu Engeln daa

Digilized by Google

nOLMOM. OAP.L

hollischfi Feuer bereitet iat. Svnuiia : lAsst ans £hre racbeii and boch-
miithlg: sein, wo wlr mogen. In dlesem Bach ist Oottes die Elure sDeln,

und hei>st : Deus superbis resistit, liurallibus autem diit urratiam. Cui
est gloria in secula Keculoruiu. Amen." (Vorr. iiber deii ersten Theil
BelnerdentsebenBacher. 1S89. XIV, 4SB— 437.)

Idkm : ,,Daruni ist die Schrift ein solclies Buoli, dazu gehoret nicht
ftllein leseli und predigen, sondern aucb der rectite Ausleger, nìLmlich
die Offenbarnng defl HeiUgen €M9t6»; wle wlr anch in ^nahrang un»
serer Zeit sehen, so man aufs klaroste aus der Schrift die Artikol der
reinen Lehre erweiset uud der Widersucher Frrthuni verlegt, da es docti
nichts bei ihnen hUft, und ist noch nie ein Artikel des Glaubens gepre-
diget, der nicht mehr denn einnial angefochteii und wi(iersprocheu wilre
von den Ketzern, welche doch dieselbige Schrift gelesen, so wir haben.
Aber zu solcher Oftenbarung gehòren aucli rechte. Schi'der, die slcii
geme lebien und weisen lassen, wie diese fromme einliiltige Jiinger
(aus EmmatiB), nicbt KlìigUnge und elgensinnige Gelster setn und
aelbstgewachsene Gelster, die da mit ihrer K!iig!ieit weit iiber den
Bimmel reicben. Denn es ist auch eine solcbe Lehre, die da will on-
sere Welsbeit sor MXniii machen und der Vemmift die Angen ans-
stechen, wo aie anders soli ges^Obet und verstanden werden; denn
sle kòmmt auch nicht aus Menscbenweisheit, wle andere Lehre und
Kiinste auf Erden, so aus der Vemunft geflossen und die man wìeder
darein fa^sen kann. Darum ist es anch unmòglich, mit der Vemunft
zu ergrcifen ; oder, so du dich es unterstehest zu messen und zu recb-
nen, wie sichs daniit rcime, so kommst du gar da\ <>n ; wle alle Ketze-
reien von Aufang ber davon entstanden sind, und beide, Jiideu, Ueiden
und letet die Tfirken Iiber nnsere Lelure vnd Otanben toll and ttaSrlcht
wernen, weil es der Vemunft und menschlicher Wcishcit nicht gemiiss
ist; ohue aileiu das fromme eiufiiltige Iiauflein, so auf dieser Batm
bleibt nnd sprldit: Gott bat ea geredet, darum will ichs gliiuben, die
konnen es fassen und verstehen; wie Christus selbst Matth. Il, 25.
saget und von frohlicliem Herzen Gott danket, dass er solches den
Weisen und Klugen verborgen und den Unmiindigen oflenbaret bat."
(Kiicbenpoatille, £v. am Oatermontag. XI, 917.)

§ 87.

Distìn^tur autem theolo^ a fide, ut ìncludens ab
eo, quod includitur. Theolo^ enim praeter fidem ìm-
portat etìam facultatem expucandi et oonfirmandì ea,
quae revelata sunt.

Gonler. Mu», § 45. p. 199. sqq. , ubi etìam dooet, theologiam pei^
ibctìoiem esse fide, non utfeiuins, aed aEtoiuMe, p. 206.

Oannhaukrvs: ThMUoi/Uia «e<«iiMa et ftd*» tWMWiwilt I. atietore.

Utnimque lumen est ^FÒgitrTW^ sed et utroblque opus oratione, medlta-
tione, tentatione. Excipi^dns hic casus conversionum extra ordinem
felicium, ubi una aaepe oODCione animus Inimanus illuminatus veritatì,
statim cessit, fldemque concepit. Exempla legas in Actis apostolicis,
nbl Tò fieri et factum esse no^imus, modum flendi nescimus; vide
roleiiios. p. 30. Quo <|uidem pactu eonversum legimus illum philoso-
phum in celebri illa apud Ruffinum tiistoria 1. 1. e. 3. add. Sozom. 1. 1.
c. 18. p. 481. sq. 2. Oftjecto, tùv ut/ fìTifirofiévav. . . l^ffèrunt in mensora
1. extensìva. Fldei satis est, scìre ad salutem necessaria. . . .\t theo-
logia latius se uffundit in totum corpus biblicum piene tractandum, e
It^gois f (mtalibns com V6rsl<niiim collatione eoqKmendmn, expoUendoni,

Digitized by Google

DB NATDBA THBOLOOIAB.

ConcilianduTTi, ubi enantioiilmniae occnrrunt, ex hlstoria, chronolop:ia,
topographia illustrandum, uh uonigmatuin misturìs evolvenduin, conse-
quentlis extendendum, a spiritibus planeticis ^indicandum ac expolien-
dam. . . 2. Intensione gradru. Fides perfectionis gradum teiiet ad
•oltdytatem vsque, theolo^a ad ^dns perfectfonera contendlt. 8. Ptth
i$nt(ùne. Flducine «iiruUiii ak-ndae tota (l.lu tur vita, at tldci lumen
eat^^si flnitur, locum reliuquit alils quoque hIuUÌIs Hecularibus ; teleo-
logia semper die ac noete vacat rebns dlvinls nnlcts unloe." (Hodoa.

Def. p. 8. sq.)

Idkm : „Sicut eleguntisttima aliqua Alberti Dureri imago (e. g. TitV
jae Incendfiim depictum) IncttiTtt in oculrnn vel vnlgarein, vci plctorae

arie imbutuni: llle colorcs, fl-juras, lumina, umbras, historiam ipsam
auiiuudvertit ; hic iusuper uffectus, moivs, geniam artis, decorom,
syrnmetriam ; hic plus vldet, plenius, clarius. Jam quid est Scrlptora •.
universa, iiisi pictura rorum iliviiiarum? Quid .saoer codex, nisi specu-
luui, in quo scse Nunitn dL-pinxit? Ncuio christianorum est, qnl non
Me videro possit, (|uantutn ei ad salutem .sulUclt, nec deest illl rcfjula
communi», quam cum sequitur, aberrare nequit. At tlieologus, plori-
bus snbsidiis in«tmctu8, exerdtatiortbna aensitraa politus, prò grada
talenti et \ o('atiniii>. plus vidcn- debot, noe videre tantam, aedetTlndi-
care a pseudhernienia," (Herm. s. p. 2.)

LUTHKRTT.S : ,,ln andem Kunsten eohets also zu, dass, wer viel horet
nndalclK't, «lerwinl gelehrt: ahi r in di r TliroloLnc und in der gòttlichen
Weisheit gilt weder horen noch seheu, weder tippen noch tappen; son-
dern das Ist der Anfai^ alletn, dam man hfire and ffWitbe dem Worte
r.ottc's. Wers nun nicht also anfiilict, (lem solls fchlen, und er wlrd
nichts ausriclitcn noch rechi predigen, \\< nn er gleicli der ganzen Welt
Weisheit hiitt*;. Duh ist der Anfang, wi nn man will gclehrt werden in
geistlirhen gòttlichen Saehen. Der Anfang heisst : < lem Worte Gottes
giauben." (Ausi, des 6. 7. 8. Gap. St. Job. 1630. VII, 2261. f.)

Definirì potest theologia, quod sìt sdentia* practìoa,
dooens, oonfirmans ac defendens ex divina^ revelatìone
ea° omnia, quae hominì^ peccatori cum ad fidem* in
Ghristum oognitu, tum ad vitae' sanctiiiioniam factu sunt
necessaria, oonsequendae a Deo< et in Deo*^ beatitudinis
aeternae causa.^

OvKKABDiTfl! ^^1%eolo{ria (sytematiee et a^itraetiw efmHdenta') est

doctarlna ex Terbo Dei extrarta, qua liomines in lldc vera et vita pia
eradinntor ad vltam aeteruaui. 'Theologia (habitttaliter et concretive
ùonttderata') est haUtns ^eóoòoroc, per verfonm a Spirito Sancto hcnnliil

collatus, quo non soluin in divinonnn mysteriornm coirnitione per men-
tis ìlluminationem instruitur, ut, (luae intelligit, in affectum cordis et
cxecutionem operis salutariter tradocat, sed etiam aptUH et cxpeditus
redditur, de divinls Ulis mysteriis ac via saluti» alios informandi ac
coelefltem veritatem a cormptells contradicentium vindicandi, ut homi-
nes, fide vera et bonis operibus rutìlantes, ad regnom coelomm par»
dncautur." (Exeires. locc. Prooem. ij 81.)

QrKN8TEDTii;s : ,,Tlieologia, systematice et abstractive specUitA, est
dOCtrina ex verbo Dei exstructa, qua liomines in fide vera et vita pia
erndiontor ad ritam aetemam. Vel : est doctrina e reTelatione divina
hansta, monalnna, qoomodo homines de Del per CSiristam colta ad

Digilized by Google

ntOUGOM. OAP. I.

vltam aeternam informandi. Theologla habitualiter et concretive con-
siderata, est Imbitus intollectus \ii'6a<^oTr)<; practlcus, per verbum a Spi-
rita Sancto liomini de vera religione collatus, ut ejus opera homo pec-
cator per fldem in Christum ad IJeum et salutem aeternam perdacatur.**
(L. c. I. toh 16.)

Dannhaitibrus : ,,Hodo8ophia sacra »cu théologia no$tr<u est lumen
coostans, coeleste» efflcax In oculo spiritaali, pnro, UInminabili, qnod
hominem coelo exulem ad patriae coclestis beatitudinem ductn snhvf
reducit. . . Propriain definitioiK'm si quis malit, teneat istam : Theo-
logia nostras est habitus divinitus datus in conscientia pura ac animo
devoto, qui hominem somme misemm efficaci doctrlna ad salntem
▼Itamque aeternam reducit." (Hodos. p. 6.)

PvEiFFERUS: tfTheologia posUiva, A rem recte aestimemoa, nil
aliud est, qnam ooordlnatlo conclnslònnm de fide, e Scrlptora s. reete

Intellecta deductarum, s. artlculoruin fldei e Scripturae s. oraculis so-
lide probatorum; imo nU aliudt quam ipta Scriptura s. in certo» locoa
concinno ordtnc et penpiUiiia «Mtikxfo tcéaaa.** (Thesanr. lienn.
p. S. sq.)

DsFZNiTiOMss NXOTBBicoRUH PBAVAJ£ vid. ..Lelire u. Welire*'.
Voi. XXI. p. 168—164.

bì Quod est objectum formale tneologiae. Vid. § 25. et 351

c) Haec et sequenUa ad objectum materiale spectant.

d) Qui snhjortum operationis est. Vid. § 20.

e) Tau(|uain liiietu iuterniediuni ])riniariuni. Vid. ^5 19.

f) Quae ad tìnem iutermedium tìccuudarium spectat. Vid. § 19.
e) Velut causa efficiente finis ultimi formalis; quanquam et inter*

mediT. Vid. § 21. et 24.

h) Finis ultimuB hic est, objectivum et formalem complectens.
Vid. i 17. et 18.

i) Confer. b. Mw. L e. § 46. p. 206.

Partes theologiae revelatae jiixta ordinem arialytioiim
collocandae sunt, ut primo tractentur, quae ad'' tìnem,
deinde f|iiae ad subjectum operaUonìs, denique quae ad
causas et media pertineut.

DANxnAi KKrs : ,,Ipsa Scriptum methodi huplSnav humanam non
attenditi atUatUì» diviui Tro/.vrpÓTzu^ koì TroAvutpù^ facti suut. Sed 8icut
Ubnun natnrae Deus homini dedit, variasque in eo matcrias, sylvas»
campoR, montes, plantas, promiscue quasi condìTus liomini, ne otiare-
tur, curam, culturam, ordinis digestionem reliquit : ita librum Scri-
pturae |)ropo.suit, variis argumentis refertuni, ubi (quod de Aphorìsmls
HippocratiB ille dixit) inani opera ordinem quaeras; sed ideo Christus
doctores dedlt ac donimi dldàcticom, ut omnia In ordinem ledigant,
exeoiant, expollant, vindioent atqne fimctiu salubies dlspenacóiit.".
(Uodos. Praef . p. 6.)

TwESTBNius: ,,Man sieht die wiMenaehaftliche Anordnung einer
Dogmatilc als etwas fiir ihren cliristlichen Gelialt und {^luirakter ziem-
lich Gleichgiitiges an, bedenlit aber iiilutig nicht, dass die Anordnung
nidit ohne Binflnm auf die Dogmen selber sein und dass ihn» wissen-

a) Genus

§ 39.

yi. jd by Google

v^*--**^^ /ir?-^ ^\^^*<, yy" ' by Google

'J >L>^ « jt ' ti 0 ^ éL

Digitized by Google

DS NATUK& THIOLOeiAB.

achaftllchen Princlplen von dcnen nicht getrcnnt wenlen konnen, wo-
durcli die Ànsicht and Gesultung auch der GUubeuslebren bestimmt
wird." (VorlMnngen ttber die Dogmatlk q. •. w. Hanibaig, 1888.
1,84.)

Bambachius: i,Der methodas Aristotelico -scholastica ist der ge-
minate, dun Fetras Lombardus nnd Thomas de Aquino den Onmd

geleifet. Das Vornehmst<- darln ist, dass nach der Vorschrift dcs Arl-
8totelÌ8 die Theolo|iCÌe als l ine discipliim practlca also tractiret wird,
daflH 1. de fine objectivo u. formali, nehmllch Gott und der Sellgkelt
dcs Mcnschcn, 2. de subjerto, 3. de mediis, t]Uibns finis obtlnetur, ge-
haiulflt winl, und dass alle (ìlaubensartikt'l seoun<lum genera causarum
exhiblrt und mit terniinis metaphysicls exprimlrt werden. Nun ist es
zwar nicht ungereimet, die disciplinas practicaa, dazu die Theologie
mlt gehSrt, methodo analitica va traetiren. Aber es tst doch aaéh dlese
Art inlt vlelen Incoininodis viTkniipft, Indem z. K. dlejenltrcn, die dieser
Mettioile scrapulose insistireu. niclit winsen, wo siu dun ArtUiel de
praedestlnatione hlnbrlii«ii aollen. Daher derselbe von efnem hierbtn,
von elnem andem dorthin locirt und translocirt wird. Die tractatio
secundum genera causarum, da^^s man bei einer jeden Letire causam
efllcientero, instrumenta l< in und llnalera hertiole, die giebt oftGelegen»
heit, die deutllchHten Saclien zu intriciren und eiuerlel òfters vergeb-
lich ZH wiederholen. Durch die vlelen terminos metaphyslcos abcr
wird (ìelciicnhcit zu vielt ii loLroniachiis und Wortstreiten ircgeben und
die dignitas bujus div. scieutiae verdunkelt. Docb ist um desswUlen
diese Methode nldit fllinzllch so Terwerfen, wenn min nnr die Inoom-
moda, so lamitTeikiApfetBlnd, soigfiUtigTermeldet.** (Dogm. Theo-
logie I, 144.)

K( DKLBACHirs: „l)er Aufriss di r iilteren Dogmatiker, der nach
den loda tkeotogicis, war wesentlich ein peripherischer, und 6i Ist J*
nicht zu leugnen, da«8 Mancher in dieser Ik'handlungsweise von vome
herein mehr den Charakter der schichtenwei.sen Ablagerung, als den
dt r organischf-n Gliederung aufweisH, ja da.ss ganze loci (z. B. der de
magistrata politico) nicht in das System hlneingearbeitet, sondem
meSr etne snbefdtanscbe Nebenarbelt darstellen nnd die Orenzen der
dOfpnatlHchen Wissinscliaft vi rwirren. AlUMn, ullcs wold erwogen,
milesen wir dennoch, was die architektoniseUe Frage uberhaupt betrifft,
una anf die Sette der HIteren Dogmatiìier stellen. Jene lod atnd nicht
nnr liistorisrh ent«itandon (was sirh von der iiltosten Zrit an, wo iiber-
liaupt die Dograatik als gesonderLe theol. Disciplin gefasst wurde,
leicht nachweisen lii.sst), sondem sie stellen iiberbaupt elne grund-
und thatsachliche Entfaltung (von der Theologie Im cngstcn Sinne zar
Anthropologie, Christologie, Ecclesiologie, Eschatologle) dar nnd —
was die Hauptsache ist — sie halten dm Grundbegriff der Offcnharung
fest, welcher, nach unserer Ueberzeuguug, allein das ganze Gebiet be-
nesMii nnd einer iegllchen OlaabeDBlelire Ihren Fiata anweisen loum."
(Zettsdirift 1867. p. 888.)

BRBT8CHNKii>KRt'8 : ,,I5as System steht dem Aggregat, der Menge,
wo eins neben deui anderu steht, entgegen, und ist Im ì^trcntjen Sinne
des Worts Inbegriff von SUtzen, die alle elnem Princip (d. i. einem all-
gemeinen Satze, in dem die andem S^tze als FolgesUtze cnthaltcn slnd,
nnd der dàher der Gmndsatz heisst) untergeordnet sind, und aus die-
sem in einer znsammenhiingt'udci) deutliehen Ordnung hergeleitet wer-
den. In diesem Sinn kòuueu nur reiu nhiiosopliische Wissenschaften
Systeme seln. In w«fter«m 8lnn aber nennt man Systenfe etnen Inb^^rUf
von Erkenntnlssen, die nach allgcnu-inen, In sirh ziisamiiiciihfiìii^cnden
Ideen so geordnet sind, dass sic kcin logiscli vollcndetes (iunzcs bil-
den. In diesem Sinn k<)nncn Wissenschaften a posteriori Systeme
seln, z. R. die christliehe Tlicologie." (System. £ntw. aller in der
Dogmatik vorkommenden Begriffe. p. 39.)

L lyiii^cd by Google

IBOUMOM. OiP. I.

Klikfotiius: ,,Es gibt zwei Weisen der systeinatischcu Bchand-
loDg. Die erste geht blos darauf au8, ihren 8toff seiner Natur gein&88
msunmen zu ordnen. 81e ist die anf empiriaehé Stoffe anwendUdie.

Daher bestcht Ihr Charaktcristisches In Zweierlei ; Krstcns muss sic
Immer vis-à-vis dieses iliren einpiriscbeu Stoffes arbeitc-u, sie kaoD die-
sen ibren empirischen Stoff iiur zusammenordnen, indem rte sni^elcfli
ilm empirisch erkennt. Zweitens kanu soich Zusammenordnen empi-
ilscher Stoffe ein in sich geschlossenes Ganzes, eiu System nur danu er-
gebeu, wt'iiii dieser Stoff selbst in sich fin Gauzes ist. Wer z. B. die
Oeackichte cine» Menschenvolka schreibt, der wird diesen seinen empl-
rtschen Stoff allerdlngs auch ziisaniinenordneii, aber ein System ìvira
• das nicbt crgcbon, da die Geschichtc eInes Menschenvolks In sich
keln harnioni-sclies Ganzes, vielniehr nur ein Stiick aus der Menschen-
geschichte und iibcrdiMn iu sich durch die SUnde zerrissen ist. Dagegen
wird sich scbon (lif Xaiuryesrhirhtr, wordi-n sich «-clh^t griissere Par-
thleeu der Naturgeschicbte, z. B. Zoologie, Botauiii, iu dieser Wisseu-
schaft tiysteniatisch beliaudeln lasseu, da die Thierweit, die Pflanzen-
welt ala Werke Gotte» voraussetzlich in sich ein harmoniscbes Gansea
bilden; woratis wir denn aber auch zngleich sehen, dass solcb System
sich ver Ailoin srine ciiiiìirischen Quellcn suchi ii mid sich fortwiihrend
an dieselbeu baileu mu»s, aicli nur UauU in Hand mit der empirischen
ForsdbmigertNinen ond vor Abschluss dieser selbst ntcht fertig werden
kann. Diese Art systcìnatischer Behandiung, die wir die empirische
nennen wolleu, ist niitliin anch nur auf eineu Theil eiupiriseher Stoflfe
anwendlich, uud mudiiic irt sich iu Ktwas bei jedem verschiedenen
Stoffe je nach der Natur der diesem Stoffe eignenden empirischen Er-
kenntnlssquellen. Von ihr grundverschieden aber Ist nnn diejenige
Weise voii S^/:<fi inshil'lunij, welche deu gpeculafìrt n Philosophen aller
Zeiten voxgeschwebt liac : sie wollteu, attagehend von iryend einem Jiin-
faèluient ans diesem Blnfaehsten onter ZnrfielEwelsuiig aller Empirie
durch Selhstpntfaltung jencs Kinfachsten ein System von Erkenntnlssen
bervorgehen lassen, der liotfuung, die unverbriichliche Nothwendigkeit
lenesBntfaltungsprocesses werde solcheni System uud seinen einzelnen
Siitzen eine solclie Richtigkeit und Gewissheit geben, dass es dann
liintcrher uiclit alleiu uiit .illera, was «lie Empirie uus erkennen lilsst,
sich decken, sondern auch fùr das empirische Krkeuuen erst den rechten
SeMUssel geben werde. . . Jis bedarf nicbt erst des Nachweisesi dass
diese grundriltzlich von der Empirie absebende speeuleUivé Art vim
Systenisbildung ganz etwas Anderes ist, als jcne blos auf st4)ffent>
sprechende Zusammenordnung empirisch gcwonneuer ErkenntnlsM
ansgehende erste Art. Seben wir nnn belde auf ibr VèrhSltni»s zu der
HeUslchre an, so ist nilr iiiisser Zwelfel, dass die specuìatirc Methode
weder ganz noch haib auweudiich auf dieselbe ist, da Goti sciu Heil
geachichtiich in Wort und Wei^ offenbart hat, also auch wili, dass es
auf empirigehe Weise von nna erk&nnt werde. Dagegen ist eben so
gewiss und selbstverstandllch, dass ich die erste empirische Art syste-
niatìsc.her Behandluiig fùr auweudiich auf die Heilslehre balte, ja dass
sie mlr sui die Ueilslelire mehr als auf irgend etwas Anderes in der
Welt anwendlieb erscbelnt, well die Worte nnd Werke Gottes tam Heil
gewissllch in sich sclbst ein harmonisches Ganzes sìnd. Wie denn
aach alle chrìstlicheu Dogmatiker aller Zeiteu von dieser Methode Ge-
bniich gemaebt ba^en. Nur bestehe ich eben darum mit alien diesen
Dogmatikern auch darauf, dass denn auch die Gesetze dieser Methode
Innegehalten werdeu sollen, dass die Bildung der christlichen systcma-
lischeu Theologle nur vis-à-vìs der ihr eignenden Empirie erfolgen
diirfe. . . VergUch icli uun hiermit v. Uoimann's Systemaforderungen»
80 lag In solnen eignen Aensseningen sweifeDos Yor, dass ihm die
tmpiri che Art der systematischen Behaudlung nicht wissenschaftllch
genug diinkt, sondern dass er deu Weg apeculativer Systemsbildung
empflehlt. Denn er sadit ein Si^f(tteh$t6$ als Ausgangspunctt das soli
tteh taUM entfaUtn, aus dem soli in nnverbrixchliclier Notbwendij^t

yi..-jd by Google

PBOLIGOil. CAP. n,

hergeleltet werden, dabol soli von Stìirift und Kirchenlehre abgesehen
werden, aber was litTuuskoramt, wird liich mit den hinterher zu ver-
l^eichenden decken. Von alle dem, von dlesen Katc^orieen von Noth-
wendlgkeit, Selbstentfaltunfj, Ilerleltung, weiss die empirische Art
systematischer Behandlunf; nichts; aber die speculative welss nicht
allein davon, sondeni >ic hat in ihnen ihr Wesen." (Kirchliche Zeit-
schrift. Herausg. von Dr. Klicfotii a. Dr. Mejer. Voi. VI. p. 240. sqq.)

a) Quamvi? enim finis non sit e censii rerum naturulium, ut alias
in Boientiis practicis, tamen ejus cognitio, ox re velationo divina petita,
natura priur est cusnitioue inediurum, itideiu ex diviua revelatione
petita. €!onf. b. Jraaoei Introd. L & § 47. sqq. p. 209. iqq.

nPOAErOMENilN

Caput IL

DE PBINGIHO THEOLOGIAE BEVELATAE, SEU DE

SGBIPTCRA SA(mA.

§ 1.

Principium cognoscendi, seu objectum formale* theo-
logiae revelatae, est divina^ revelatio, et quidem prò
hodierno ecclesiae statu revelatio mediata, qua« Scriptu-
ris 8. tanquam sigiiis sensibilibus continetur. °

a) Quoad rem enira coincidunt, licet ratione differant, quatenua
principium cognoicendi dicitur in ordine ad conclusiones, tanquam prin-
cipiata; objectum formale autem, quatenus intellectui olyicitur ita, ut
8Ìt forma aut ratio formalis, dirigens ad cognitìoiiesn aUoram. Vid.
Mu8. Introd. P. II. c. I. § 1. p. 221. 222.

b) Vid. h. 1. Gap. 1. ^ 2. p. 5. 6. et ^ 25. p. 43. 44. Alii prò ter-
mino revelationis divinae adhibent terminum verbi Dei, quod eodem
redit. Intelligunt enim verbwn divinae revelaiìonis. Via. b. Gerh.
Exeg. prooem. § 18. p. 9.

c) Olim eqnidem multìs ac Tania modis Deus usus est ad re-

velanda ea, quae ad hominum salutera pertinent: juxta Ubr. I, 1.
Speciatim 1) ailoquio vocis articulatae, in aere, praeter naturae ordi-
nem eiibrmatae; prout Patriarchis Oen. 18, 2. 19, 1. sqq. 22, i. sqq.,
MoBÌ Eatod. S, ^. Nim. 1)?, pepalo Israèlitioo Emi. 19, 10. sqq,
oontigit revelatio. 2) jSbmreiù sive 8peciebu8,phanta8Ìae dormientium
objectis. Vid. Oen. 2S, 12. Dan. 2, 1. 3) Wmonibm ecstaticis vigi-
lautium, Eeiecli. 1, 4- Dan. 10, 15. Ad. 10, 10., denique 4) immediata
iOmmi/àUm intelleotus, eztm Mmmum et TÌaloiiein» vid. 9 firn, S, 16,

^ .ci by Google

iBOunoM. CAP. n.

2 Pel. 1, Ai mine, })Oj»tquam Deus ea, quae de rebus revelatis ad
Balutera cogli itu suut nerossuria, rerti.s libris comprehendi voluit ; de-
SÌDentibus nuvis revelatiuuibus, theulogiae habitus antiquis illis, quae
ad prophetBS et apottolos immediate &ctae atqae ita in literas relatae
iimi, revelatimimia, tanquam principio unico, oidinarìe nititur.

QusNSTEDTius : ,,B* theologtae totloMine religionis chrlatfaiiae

ftóiw mi oheinv. udÌciuii, proprinm, adaeqaatnm et ordinariam eogno-
scendi prinripium est divina revelatio sacris literis compreheDsa, sive,
quod idem est, sola s. Scriptuni canonica est ]iiincipiuin theolo<?iae
tneompUxmn, utpote ex qua soiadogmata fldei probanda et dedacenda;
eomplexMm tvto prlndptiiin est haec propositio : ,Quicquid «. Scriptoia
dicit, iUud est Infallibiliter venim, rcvercnter credendametamplecteik
dum.* " (Th. did.-pol. P. I. c. 3. s. 2. f. 48.)

IDBK : jfPtébatwrilbMA» I. «x Seriptwn, qnae nos ad irallain allad'
principium, quam ad ipsara s. Scriptiirain tanfinam ad nnicam fldei,
morani ac culti]» divini regulain remittit, Deuter. 4, 2. Josuae 23, 6.
Ss. 8, 20. Lnc. io, 2'j. II. Ex ratiotUlnu, qnamm prima desnmptaesfe
a Scripfnrnr suffiriftitin . S. Scriptnra pt-r se est snfflclens ad omnia
dogmaUt lidei probuuda, nec opus est, ut illi jun^atur uut poutifex Ko-
niaiius aut ecclcsiue conHensus et auctorìtas, aut ratio bumana, reve-
lationesque et visiones privatae. iSisoittdd a prin^pU proprielatUnu.
Id qualibet disdplina principte debent esse irpùm Kaì hfiran, a/rrà^. àw-
irei'^'i.f. iiì'ró-:rTc, nvai'ri'itf>rìrn Hai nni-óihiKTtj etc, prima, immediata,
vera, Infallibilia, certa, indubitata, per se fide digna, praccuguita, ante
concessa et extra eontroversiam poslta, Indemonstrabllla ete. Vide
Arlstotel. 1. I. Poster, e. 2., et lib. I. Topic. e. 1. unni. H. Ita (luoque
divinac hujus disciplinae et tldei cliristianae principia debent e>se prima,
Tera etc. *, alla» fldes Christiana illis tuto ianltl non posset. Ast omnia
haec requisita et proprietates principiomm uni et soli s. Scripturae
competunt. Ac primam quidem notiun, quae exi^it, ut omnes conclu-
siones theologicae exinde primo probentur, sacrae Scripturae conve-
nire, inde constat, quod nlhil produci possit, ex quo tanquam priori
principio proprie et dlrecte In tneolofda oonelnidones-dedticantur. Est
8. Scriptnra ilhui ipsum, in qnocl omiics conclusiones theolofrirne tandem
ultimo resolvcndae sunt. Hecundo est certae et indubitatae veritatis,
imo ipRa veritas, Jota. 17, 17., verbum veritatis 2 Cor. 6, 7. Ephes. 1, 18.
Jac. 1, IH. Sanecum Deus sit Infallibilis, quomodo ipsiiis verbum po-
terit esse dubium aut incertumi' Hancque veritiUem et auctoritatem
SOam Scriptum tcrtio per se ipsam deujonstrut, slblque ipsi fldem facit.
Hinc Nemesius lib. de nat. hominis, c. 2. : ,Divini verbi doctrina fldem
ex se fsdt, qnla est dlvinttns inspirata.* Clemens Alexandrinns llb.
VII. Stromat. Ki<ii/rn.>,v 'jhh^ì^v vocat ni)\>/i' ài'd-ófSt'iKrov. Pertinet bue
illud Beilarmini lib. L de V. D. c. 2. : ,8. Scripturis, quae propbeticis
et apostoUds literis contlnentur, nihii est notius, nlbil oeitins, nt stul-
tisslmuni osse nceesse sit, qui illis fldem habendam esse noget.' Tertta
ab inductium dittciplinarum, quarum duo in universum sunt genera,
unum naturale, alterum supernatunile. Illud nititur ratione humana,
hoc auctoritatc divina. Qìiarta ah auctoritate doctnrum/* (L. c. f. 49.)

Idkm: ^Dintinyuendum inter tempora ante et post Motten, sive inter
revelationem, quae divinitus facta est patriarciiis etslne scripturarum
adminiculo per annos 2454, juxta calculum Calvisianum, ab initio videi,
mundi usque ad Mosen viva voce /uit propagata; et revelationem, (|uae
a Mose et proplictis literis est consigliata. Illa theologiae principium
f uit usque ad Mosen, haec post Mosen. Statim enim post primuoi oano-
nem eonatttutwn, qui ex Pgntateneho, libro Jobi et eantteo Mosi» etnuta-
hnt, non amph'us r'^rrJafji, rim r^rp fi-fKÌitn, sed sola illa, quae literis
erat cunsignata^ reliyionis norma /uit ac principium. Ad argum. ponti»
fldorom: ,QnodcQnqne fnit sulBdenB principlnm renun credendarom

yi.^ud by Google

^ J' '

^^"^■f y ,

DE l'KliSCIPIU TUKOLOGIAB.

vaqae ad Mosis tempora, lllud etiam sutticiens cksl potuit principitun
post tempora Musis<, resp. : N. V. C. : Saffidens fuit ad tempos, £. In
papefeaiiin.'< (L. e f. 51.)

Tl>RM: „IHHt. inter fila, quae xarà ri h^róv, ipsis syllabia etvfer-
bl.s in Scripturis contincntui-, et illa, quae per proximani, ìmmcdiatam
et necessariam comeqìientiam inde deducuntnr; non illa tantum, sedei
haec theologlae renimqne credendaram principlnm suiit. ^Perinde
namquc sunt ea, 'luac Scripturis* (Icjrltime <. t lU'Cessarlo) yCoUigun-
<ur, atquc ea, ({uae ucriOuiitur*, Inquit Naziauzeiius lib. a. de theologia.
«Multa autemS quod Basilius alt, ,continentur èv yirn^, quae non con-
tlnentur t v ypaiifinTi-, h. e. habentur in 8. literis qnoad senxum, non quoaà
literam. Ipse Salvator in disputatione adverHUs Sadducaeos de reaur-
lectlone mortaorum oonaeqaentUa usua est Matth. 82, 81 .** (L. e. f . fiS.)

Idem: Romani itontiflcis tlctam infalllbUitatt'in vcl t-jiis (iecreta
et dellnitionea prò religiouis nostrae aut veritatum tlieologicarani
principio a^osoere non posaomns.** (L. c.)

Imaf: „AntUheH» potOi/letorumt <|uf ^iMitvor faclunttheolojKlae ac
Udei principia, ut lU-llarmìnus lib. TI. do Conciliis, e. 12. § 1. : .Vorbum
Dei scriptum, traditioues à)ijaonvr. auctoriiuteui coucilioruin et Roma"
num pontiflcem.' Caetera tamen buie uui ita subjiclunt, ut reapae
unicum proprie agnoscant theolos(iae principium, scil. pontijicem Bo-
manum. Hlnc illud theolofjiae pontifli-iae, iuprimls Jesuiticae, est
axitiiiia ; ,Qnit (iuul Koinaiius pDiitifex docct l't (Iflinìf , illud est Infalli-
bUiter verum.' Inde CaHaubonus in Exercitat. contra Baromum, Exer-
cltat. XVI. n. 28. p. 880. : .Romae constitutum est semel, veri rectlqne
nonnain in causa relìfiionis esse tionTert)um D<-t, non antiquitatis con-
seasiun, sed ecclesiae, h. e. uuius papae infullibilitatcm.' Couf. Bei-
lann. 1. Ili. de V. D. c. 16. respons. ad 15. argum., Melch. Canus 1. V.
Loc. theol. c. 5. Alphons. a Castro lib. f. adv. liaercs. c. s. soluin pa-
pam luic ratione dicendum censct ,infuIlihil(Mn', quia ,p^P^ praccipua
par.s est et caput sedis apostolicac scu lotius illius aggregati, quod
simul suinpturo infallibiliter in publica de lide dellnitione veradicit.*
Sed hanc sententiam refutant.Tesuitnc, [tasstm asserentes : ,nt1qiifdem
papam doctoribns universali'-; crfUsiac pio consiliariis, infallibilita-
tem tameu pendere ab hoc tantum iudiv iduu, non a pluralitate uonsi-
liarlorum.* Vide Plghimn de hlerarchia llb. TV. c. 8., Bellarm. lib. 8.
de Consìliis <•. 11. K!. 17., 1. TV. de R. P. e. Banncin in QQ. quaest.
1. art. 10. (iub. 2. c»>n( ius. ;>., alios. Atque ita matai'uloixiat; papisticae
uuicuni, vel certe siiprcmum princlplam est Romani pontiflcis flota
infalltbilitas. Bene b. I). Huelscniaiuius in Auti-Bellarmino cap. I.
th. 20.: , Principium', inquit, ,ln (juod papistica lides resolvitur, non
potest esse onniium rationc utentiuu) judicio, nisi futile et ineertissl-
muin. Ratio est, quod, et»i tlugaut, se resolverc (idem suam iu s. Seri*
pturam et prìmam veritatem juxta sensnra universalisi ecclesiae Intel*
lec tani, iiiti i preta» ioncm tamen universalis eccl<-siae resolvunt in inter»
pretatiouem uiiius liomiuis, qui appellatur ab iis R. poutifex.*" (L. c.
fol. 58.)

FXU8 IX. : „Doceaius et diviuitus revelatum dogma esse dellnimns :
Bomanam pontMcem, am rx catheilra hnjuitur, M est, cum omnium
christlanorum pastoris et doctorìs munere funireus (irò suprema sua
apostolica aiH'toritale ductrinam '/< W ''. r. ì nmriìins ab iiuiversa eccle-
sia teueudam dctiuit, per assistentiam divinam, ipsi in beato Vetro pro-
mlssam, ea infallihilitate pollere, qaa divinas redemtor ecclesiam snam
in dctlnienda doctrina de fide vel uioril)iis insf metani esse voluit; ideo-
que ejusmodi Romani pontilicis iU-jiuUiinn s i x .xcsc, non autcm t^x coii-
semu errliHini', irnfonnahile» esse.** (Constituiio dogmatica prima
de ecclesia Cliristi, edita in sess. 4. concilii Vaticani: ,,Past()r aeter-
UU8." A. Ì87U. d. 16. Julii. Vid. Die Kauones uud iieschliisse dea

Bateri Comp. ed. WaUhiBr. I. 6

Digitized by Google

PBOLBO0M. CAP. n.

Vsticanischen Concils. Deutsch-lat. Ausg. von G. Schnecmann. Frei-
burg bei Herder, 1871. p. 45. sq.) De pontiticis K. fallibilUate cf. Cf«r-
hardi Confessio othoMo. Lfb. I. P. II. c. 2. 1. 77—111.

QrKNSTEDTius : ,,PrinriphiTn hoc pontiflrìonini : ,Quicqnid Rom.
pontifex determinai, ilhid i-st infallibilitcr verum', prìmum esse non
posse, patet inde, quia aliunde id probare conautur, uiiu. ex ipsaScfl*
ptnra s. Mattti. 16, 18. Joli. 21, 16. IG. 17. . . Qui 1. possunt errare
in doctrlna fldei atque haeretici fieri, 2. multa erronea dogmata de ca-
thedra sautiverunt, et 3. sibì ip.sis contradicunt : illi non possunt esso
principium tldci et conclusionuni tlicoIoL^icarum." (L. c. f. 51.)

Ij>km : ,,Nec ratio humana seu uaturalis theoioglae et rerum super-
mitanUiun prlndpinm est." (L. e. f . 56.)

Idem : ,fPirobatur thesis T. iiahira mysU'norum fldH . . II.
natura ratiimt», quae in rebus supematuralibus prorsus coeca est. • •
ni. Ex Seripturofi sUenito. Nusquam Cbristns, propbetae, apostoli hoc

principio usi leguntur, nec tinquani in rebus fldei deflniendis ad ratio-
nis judicium Scriptura uus reniittit. ita euìm iiacteuus Calviniani no-
Uscum credidere: ,Non scriptum non esse sentiendum.' lY. Ab
empii» piorìim, qui in rebus fldei non suiit secuti rationis judiciunii
sed, illa frustra contradicente, credidiTunt, ut Abraham, Rem. 4, 18.,
qui, fontra spem (rationis orhitiitt in didantis) sub s[)e (Dei prumit-
tentis) credidit, se iore patrem multarum geutium iuxta dictum (Gen.
Hi, 5.): Sic erlt semen tanni. Ae non InArmatos Iloe band cotfslderavlt
(ov Kttru óym) suum Ipsius corpus jam emortuum. . . Coiifcr excmplum
Na«maui8 2 Reg. 5, 10. 11. 13., Paul! Gai. 16, 16. V. Ab ext^npliit ponim,
qui rattoni» judietim in rebus Jidei xecìM vel errarunt gravissime vel pe-
nemnt misen-ime, ut incrcdulus tribiinus 2 Reg. 7, 12., Nicodemus Job.
t,4. y., Thomas Joh. 20, 25., Sadducaei Matth. 22, 23." (L. c. f. 59.)

b>BM: „ilnlitJke«fe l. Seholattieormny qnorom tota theologla nlhll

alìud est, quam theoioglae et philosophiae mistura, sìve Erasnii jn-
dicio in Encomio Morlac, ,ex divinis eloquiis et philosophicis raiioni-
bns tanquam ex Centaurorum genere biformis mlxtione quadam con-
nata disciplina'. In summis enini fldei mysteriis Scholastlci ex prin-
ciplis logicis, physicis ac metapliysicis, praetcrmissis vel levi manu
tactis Scripturae dictis, conclusiones suas accersunt, ut c. l. s. 1. th. 2.
n. 8. p. 8. insinoavimus. II. Pontificiorum ac inprimis JetHUarump
qni band raro sxtlcnlos fldet e rationis principiis probant, v. Bellann.
1. IV. de poenit. c. 5., 1. III. de Eucharistia e 2-'., 1. II. de Missa e. 4.,
1. IV. de Christi anima c. 10^ quandoque eosdem ex rationis principiis
Impugnant, v. Belisrm. 1. Iv . de Monacbis e. 6., 1. II. de jnsttflc. c. 7.
(ubi negat .jnstitiae Cbristl imputationem, siquidem ea cum ratione
pngnet'), lib. IV. de Eccl. c. 11. Gregor. de Valent. lib. Vili, de analys.
fld. cathol. c. 6., p. 101. Inter documenta ,ad Scripturam intelligendam
et res fldei decideudas* hoc sexto et ultimo loco ponit, ,ut consulatnr
etiaro ratio naturalis'. III. Calvinianorum ; hos enlm rationis magi-
storio mj .steria fldei j)raepostere subjieere, vel etìain e i)rincipiis phllo-
sopbicis eadem impugnare, et ex praxi et ex verbis eorum evidenter
demonstrari potest. vide Stnrmfani in Epist. Ambrosiana ad Pappnm
p. 5., Nicol. Taurellum in Eplst. dedic. Triuniphi, ubi philosophiam
,fldei fundamentum* vocat, Ludov^Crocium in Assertiou. A. C, dis-
put. 1., Conrad. Vorsttum, dlspnt. XY . Anti-FIstoriana, ubi alt, ,fldei
principia duplicia esse, partim naturali», ut sensus et ratio, tum axio-
mata omnia naturali rationis lumine nota, partim supernaturalia' etc.
GocIeniuH Disput. XV. Metaphys. th. 1. scribit: ,In sapientiae huma-
nae et coelestis stndiis dialecticae tum ministerinm, tum magisteriam,
indicfnni ac Imperlnm aliqnod agfnosco, h. e., dialecticam dooendi et
intonigendi res tain saeras, (juam profanas et mini stram et magistram,
et judicem et reginam seu temperatricem quandam statuo.' Zwlngliua
In ooUoq. Marpu^. Ulnd Avccfols et Sodniaiionun snnm fsolt» ,idhil

<^ /- ^ ^

^9«e,#«>' e^y^,^»^ •t^0>r^^»«' ^^./^ t.^ ..^ir^ > «^fiV'^^--..^^

d by Google

./*- /'*rA^^ /-^iWf /y^-X/' ; <r M, ':,^ l^-i^^^ *^

• esse credendum, quod ratlone oomprehendi neqoeat, quia Deua nobls

non proponat incomprehenflibiUa*, referente Phillppo in brevi annotat.
•dColloq. Marp., vide Historiam A. C. Chjtraei p. 641 . Dic!t Vedelins in
Baliou. theol. 1. III. c. 6. p. ólS. 531. rtc, ,r!itioiieni esse normam, non
pirtmariam, scd secundariam, cui aliquid perfectiouis accedere pouit.'
Ast principiam natinrae, qaod in iheorla loqnentes Vedelins et cnm ipso
Massonius faciunt principnnn Mei secuiidarium, ilhirt in praxl et usa
faciunt principium Iklei priinariuin, utdemonstrat D. .Jacob. Martini in
tract. de priucipio fldei, disput. VII. § 9. sq. Kecliernianuus lib. L
System. Ttieol. c. 4. Ita scribit: ,D<*um luceni Spiritus 8. sui per duas
illas piane divinas dl8ciplìnas, nietaphysicanì et logicam, in nientibus
homiumn velie acctiulcrr, hoc igitur adminiculo u.sum*; ait porro:
(Mysterium hoc (SS. Trioitatis) se declaraturum esse.' Vide D. Men-
zemm in respons. ad defens. secnn. Pruten. ConveTs. Credi c. S. tom. I.
Opp. p. H6«. .sqq. Petrus Martyr praefat. super lib. Rcguui iuquit : ,Nod
tam verbum divinum, quam et verba naturac sequenda esse in tlieulogia.'
IV. Soetntanorumy qnl lattmiem altemm tlieologiae principium praeter
Dei verbum eonstltuunt et roliorionem christianani ad eam infleetendam
ceusent, utpute quorum hoc. est axiouia: ,Niliil in theologia veruni est,
quod a ratione non approbatur.' Itera: ,Nihil credi potest, quod a
latione capi et intelligi nequeat.' Sunt verba Slichtingii Disput. de
Trlnit. contra Melsner. p. 125. Confer Smalcium disp. 4. de justiflc.
coutra Franzlum fol. 137. et disp. 8. f. 121. , Nullo modo verum esse
potest, cui ratio seususque conununis repugnaut*! inquit Socinus de
anctor. Script, p. 64. Sane blaaphema ilia SS. Trlnitatis et Incama-
tlonis oppuiriKitio ex nullo alio fonte fluxit, quam ex praedoniinantis
rationis lium;iiiiic dictaiuine, quod isti homines, tametsi viderl uolint,
dictaminì Spiritus 8. in s. literis loquentis longe pracfemnt. Sie enim
Osterodus bistit. Germ. c. 4. p. 81. scribit: ,SI ratio expresse demon>
strat, quod trlnitas personarum in Deo falsa sit, qui ijifitur tmquam ho-
mini cordato in mentem veuiat, qiiod illa nihilominu-- vciii sit et ex
▼erbe Dei probari queat.* V. Arminianorumt qui nibil, nisi rationi
conforme in religione concednnt, ratlonl hamanae indidum de myste-
riis fidci committcndum censent et committunt, vide Confess. eorum
cap. I. § 16." (L. c. f. 57.)

Idem : f^Distinguendvm Inter rationem in homine ante lapaum et
post lapsum. . . Dist. inter ratioucm passive sumptam prò .subjecto in-
formationiif et acceptam uormaliter prò principio probationi». . . Illa
In qnavls remm et sic quoque dlvlnarnm oognitlone neoenaiia est ni
principium quo, non enim nlsi intellectu seu ratione homo Intelllgit ;
Iiaec vero in rerum diviuarum cogniiioue ut principium quod non ad-
mlttitur. . . Bine tmi rationis seu intellectus nerao in theologia Tersarl
I)ote8t; neqne enim brutis aut animalibus rationis expcrtibus propo-
nenda est theologia. Uti itaque homo sine oculis non potest videre,
sine auribus non potest audire, sine lingua non potest gustare, ita sine
ratione, sine qua ne qnidem homo est, non potest percipere, quae lides
(quam ,animam animae* appeliat Angnstlnns, senno 260. de tempore)
-f , .M , > >na complectitur. . . Dist. inter principia organica, qualla
sunt grammatica, logica, rhetorica, studium iinguarum etc., et princi-
pia philosophiea siriUe étteta. Illa in theologia adhibenda snnt (ntpote
admlnicula theologlae acquirendae), cum sine illis nec "^cnsus aut sig-
nificatio vocum erui (quod grammaticae), nec tlgurae modiqne loquendi
expendi (quod rhetoricae), nec connexiones et consequentiae percipi,
nec discursus institui (quod logicae est) possint. Bene D. Balth. Mela»
nerus disput. de Calvinismo fugiendo th. 88. : ,Ratione suo modo uten-
dnm esse in rebus theologicis, quia nostrum umquam nef^avit? Aunon
utimur ipsi, quotles vel proprietatem linguae vel structoram totius con^
textns attendimnsf Ex andltn est lldes, Bom. 10, 18. Ad andltnm
vero usus rationis reqniritur, ut vox a voce discematur et aliquì.s scnsus
percipiator. Sic in conflrmando, in destruendo, in exponendo rationis

Digitized by Google

FROLHGOll. CAP. It.

U8um necessarium esse, non imus iuticias, quia in omnibus rpónoq Tvaim 9
deini; et modos In loglcls praescriptus observari debet.* — IHaL Inter
prlne^jlte mtioiito generaHa aen tramteendenHa^ qnae de omnl ente veri*

flcantOTi et tpecinìia arx particnlnria, (ixuw in certa materia tantum
valent, ut pbysica, muiheniatìca. Illa in theologia adroittimus; sunt
enim non tantum intuito llnltae, st d etiam Inflnitae natarae formate^
nnde et transcendentia vocantur. Haec vero tanqnam conclusionum
theologricarum principia, ut scil. ex illis harum decisio et dijudicatio
dcpendeat, adhiberl posse tiejjamus. — Disi, inter quaostioncs theologi-
ca9 purae Jìdeit et mixta^ (ubi alter terminos e phlloaophia, alter e theo*
log^ est petitns). In mbUia principia philosophlca specialla, non
quidom (l('cisif)iiis ot demonstrationis, scd tantum ì'IIustrntiorìis pt secun-
dariar probat%onL'< rama, ubi e Scriptura res definita est, adhiberl posse
concediraos. — Dint. Inter ratlonla ministeriwMf cava instar ancillae
cedlt lierae seu dominae (ex antiqua coraparatione Ambrosii, 2. de
Abralianio c. 10,), et ratlonis magislerium, ciim 8Ì))i jvidicium arrogai
de rebus ignoti» et supra captuin positis. . . Dist. iuter ralioiicm sili
reiictam sive juzta principia sua naturalia judlcantem, et rationem intra
verbi divini orhem eonelvsam et castigatam sive e s. Scriptoia iUnstnp
tam; /m»'- de rebus tìdi i jndicare posse, non negamus ; i7?t autem jnffl-
ciuni de rebus tldei competere, intìciamur." (L. c. f. óS. sqq,)

Idem: ,,Alludest, rationem seu rationis principia in materiis theo-
logicis theoretice et verhis pio i>rincipìo venditare, et nliud, prncticn et
facto ipso iUam seu priucipium probandi adblbere. Illud quidem de
mnltts Scholastlcis, Jeenltis, Calvinlanis et Sodnlanis dici neqnlt, hoc
vero commune est omnibus jam dictis hetcrodoxis." (L. c. f. 60.)

Idkm: „Dìsf. inter contradictionem expliàtam et implioitam; illa
Ut Inter dtia> {iKiposltionps, quarum nna rem affirmat, altera ncgat;

haec tìt, quaiido in nna iadfni(|iu' propositione pracdicatuni repiignat
snbjecto. Illa vocatur cuutradictoria oppositio vel etiam coutradictio
explidita, hatfc eontradieUo in aéffeeto vel implicita. Jndlcium contra-
dictionis explicitae e reguHs counexionum voi ])otiiis oppositiouum
logioes oiiininu petcudum est; scd de implicita cuutradlclìuuc ratio
humana judicare neqnlt, cum rem ipeam non perclplat ant Intelligat."
(L. c. f. <;n. sq.)

Idem: ,,Iiom. 12, 1. per ?.fiyiK/]v '/ariiFlav sive cuUum rationalem non
intelllgitnr cultus, qui ex rationis arbitrio desumitur aut ad rationis
trutinam examinatur, sed onpoiiitur liic cultus ' ; ":nr cultui ^ . X . T.,
ubi victimau brutoruni uiiimaliuiu Dco otìVicbaulur ; al cliri.-liani in
N. T. slstunt se Deo in hostium vivcntem et non Cr^'t ù/'-; sed suamet
corpora Deo ofl'eraut. (Nam >■■>; fx}, r /.a-ptiav apostolas li. 1. per oblatlo-
nem corpomm nostromm ezpouit, ac dblatlo illa non vivi «nimaUi
nia( tationi', sed veteria hominis mortlflcatlone et renovatione absol-
vitur.)" (L. c. f. G2.)

Idkm : ,,Oh}iciunt adversarll : ,rellgioncni multa liabere supra, nlhil
vero coìitia ratiouein. liis]). 1. : Articnli fidei in se nun sui>f rint'rn ra-
tionem, sed solum supra rationem; per acciden» vero Ut, ut siut utiam
contra rationem, quando ratio jndlclnm slbi de illls sumlt ex sul» prin-
cipiis, Uri- scqiiiliir luct'iii Verbi, sed eosdein iH'irat et iinpiiirnat. 2. Ar-
ticuli lidei non suut sulum supra, sed et conlra rutinìtt la corruptam et
depravatam, quae illos atnltitlam esse judicat. Instat Smal/.ins Dlsp.
IV. contni Franz, p. 137.: ,Doceat tnds unani scntentiam s. litemrum
pugnare cuin ratiouc, et tunc ratio laceat in e<*,clesia.' Kesp. : Cum
ratione in terminis sui» sese continente nulla s. 1. sententia pugnat, sed
cum ratione terminos suos egrediente omnia fidei mysteria pugnant, ut
trinitatis, incamattonfs ete.** (L. c.)

Idem: „Ohjiciunt: Vt parva lux magnaf, sic ratio Scripturae non .
est contraria. lìesp. 1,: Per ^(e nulla hic est contrarietas, ^ed perao-
cidens. Ratio intra spbaeram suam se contlnens non est Scripturae

Digitized by Google

I>£ PKlNUiPIO TUEOLOQIAB.

8»

contrarla, sed quando tptaaemn snain egreasa et tnnsgressa de ram-

mÌ8 fldel myslerils ex suis prlnciplls judlcat. 2. Ratio contrarla est
Scriptunie non, qua lux est, sed quatenus coeca est et tenebrosa. 8. In
magna luce ptum «fitaflir, quam in ndnore ete. 4. Ratio corrupta vel
eorruptus ejus vms repugnat theologiae, quando ex tìnitis infinita meti-
tur vel prò universalibus axiomatibus vt-nditat, quue talia non sunt,
V. g. duin creationi opponìt Kvp'mv cò^av suaii» : ,ex iiihilo nihil fieri';
mysterio trinitatis: ,unum non posse esse triuuiu.' Neque enim ista
vere unlveraalla snnt, quura Terlflcarl nequeant In omnibus singniarllnifl.
Sic jtotum esse niajus sua parte*, sci. naturallter, veruni manet In phi-
losopbia ; nlhiloniinuH taiuen partes totius benedicti et miraculose aneti
IK>88iuit superare totum nuudum uuctum, Joh. 6» 9. 18. Sic ,flnitnm
non est capax inflnitiS sci. capacitate physica et mathematica." (L. e.
f. 62. sq.)

Idem; ,,€^)jMiutU: Venm fn tìkeologia non §H falrum {n phUoBO-
phkt, quia est una vrritas. Resp. 1.: Veritas est una in conceptu
, generali, interini (luuelii)et disciplina sua habet axioniata, quae non
sunt trahenda in aliud forum, sed in tma sphaera relluqueuda. 2. Quando
theoiogia dicit : Virgo pepeilt, pbilosophia : virginem parere et manere
talem, est àMmarnv, non oontrarlantur; theologia entan non asserit,
vir'::incin nahiraliti r imrere et manOTe talcni, sed dicit, supernaturall et
divina virtute id factum esse. — lH»t. iuter phUoaophiam abntracte et
ratlone mae essentiae con»lderatam, et ptallosopUam conerei» et ratione
existentiac in subjecto per peccatum cornipto specUitam ; priori modo
ventati divinae nequaquani oppouitur (non euini nisi unica et ratione
objectorum slbi inviceni subordinatorura hanuonica datur veritas);
posteriori vero modo ob intellectus Ignorantiam et voluntatis perversio-
nem non raro ad depravationem et inanem deceptionem a philosopho
praepostere adhibetur, Col. 2, 8." (L. e. f. 63.)

Idem: ,, Quando Vedelius lib. III. R;ition. Thcol. e. (ì. rationem
uoniinat ,nonnaìn Jidei necundariam, cui uliiiuid perfectiuni.s accedere
possit', recterespoudetDr. Wellems in Anti-MasaonloP. 1. disp. 4. th.9.
p. 107. : 1. quod aiàiipóivXov sit, esse normam »eeuHdariam, cum norma
Ben canon, aeflniente Varino, i^t fdrpov iMitevarov, wnoav wpó^effw koì
ìiia ofniv itijt^.niiùt: ìtuS. lùnnw. BtBasilius M. 1. 1. c. 2. contra Eunom.
dicat: ,£i est additio, cui aliquid deest, iila vero* (guomon et regula),
,si qnid fpsis deeat, ne nominlbua qnldem Istle oongmenter potomnt
vocari.'** (L.C.)

iDRM: f,Urgent Calvinianif se intelUgere rationem regenitam seu
rationem hnmanam poet r^enerationem spfritnalem fectam, ut CaM*

nus lib. IV. Institut. c. 17. n. 20., Bucanus loc. 48. q. (!8., Grynaeus In
Disp. Theol. de hom. ortu p. 515., Massonius part. I. p. 3(>G. Kespondet
b. Dannhauems 1. citando p. 68.: ,Obtineret altqnid haec regestlo, si
ratio in houiinc reperirctur pura, sinc fontis peccaminosi adhuc residui
affluxu; ut turbata est a(|ua, similis aquac duU ì, saltcni suspecta ve-
neni, cum omne figmentum cordis human! maluui sit omni tempore.
£t aunoa Sara regenita? et tamen promiasum Domini ridet, irridet, ut
paradoxnm.*** (L. c. f. <t8. sq.)

BALDumus: „Quando renati etiam de rebas fldei disputare volnnt
exprineipiis rationis, tunc ratio ipaoram eorrupta dicitnr." (Diap. de
2. c. ep. ad Col. Wltteb. 1617. B. 2.)

QuEirBTBDTiDS : „Nec etìam eonututiK primitivae ecclesiat ani pa-

trtim pn'nnnn post Christum 9<l0eulorum |>rincipiuin christianno fldei est,
sive pi iiiiuriuui, sive secundarinm ; ncc di\ inani, sed tantum liumanam
et probabilem tìdem gignit. . . Hic est verus controversiae status: An
consensus doctorum eociesiae quinque priorum post Cbristum saecnlo-
rum, quantum Is ex reslduls bodte Ipsonnn scriptts hactenus oetendl
potult, habendus sit prò principio secundarlo aut subordinato dog-
matum fidei, non tantum quoad liominem, sed etiam quoad rem.**
(L. c. f. 64.)

Diyiiized by Google

PKOLKUOM. CAi\ il.

Chsmmitius: ,,Iiijurìam nobis facit Andradins, qaod clainitat, nos
in unlvenram antiquitatis testimoniis nihll pendere, eccleaiae approb^
tionem, fldem majestatemqne labefactare. . . Fatemnr, nos ab Ulte
dissentire, qui flogunt opinionus, ^uav nulla habent testimonia ullius
tempoiis in ecclesia, sicut nostro tempore feceraut Servetus, Campa-
Bu, Anabapttotu et Élll. Sentfiniu etUuii, naUimi dognw tn ecclesia
noruni et cuin tota antiquit^te pngnnui reclplendiim.** (Bxam. Como.
Trid. De tradit. >;eu. 6. f. 71.)

tiCENSTEDTit s : Prohntur TTÓfuuua : Er conjteMW Uìiua uuUitate sen
non-eócUitentia. Mtilta antiquonini ecclesiae doctornm scrìpta sunt
àviKJSoTa; paucft eoriuo, quae edita simt, adnos perveneront; plurima
intercidenint ; nraltt etlam patres, praesertìm ex antlqnlsslma antlqoi-
tate, parum ve! nihil scrip-^crunt, et <nuie adhuc stipersimt patrum
scripta, Illa mutilata, interpolata et corrupta sunt. Cousunsus autem
panoomm patram non statim est eonsensns totlns eeeleslae. — Be(r0»
runt adversarii: optima tamen scripta patnim a coelesti pronoea esse
8er>ata, viliora tameu periisse. Ast quis hujus rei tlden» faciet? quia
leges praescribet providentiae divinae? autquis persuadebit, tn busto
bibliothecae seu Alexandrino, de quo Gellius llb. VI. Noct. Att. c. ult.,
seu Dioclctianco, de quo Dr. Dannhauerus In Christeid. p. 231., viliora
tantum pi riissc iiicmuiiK iitn, fati dontibus erepta esse ( ('dro di<i7ia?
Imo b. Lutherus divinae providentiae potins adscribit in der Vorrede
Sber den 1. Wlttenb. Thell, ,qnod band esigua scriptomm ecélesiasU-
cornm pars pessuni iverit, ne honiines Impendendum s. Scripturae
lectioui ac scnitiuio tempus patrum et conciliorum vointationi impen-
dere necesse haberant.*— ■ Instaut: ex rKMrot^ satis aestìmari posse
ecclesific fititlquae consen<jnm. Rcsp., posse partlculariter et probabl-
liter aesiiiiuiri, concedo, ncixo de tlde divina; posse in iis, in quibus
avuxl'iiùiaiiói^ apparct, wm in aliis, ubi ipsimet in partes eunt ; posse aesti-
maii, si in aliquam fldei traditìonem uno eodemque consensu aperte,
nnlrertaliter etperaerenmter conspirartnt. Sic t. %. de canone Scrlptn-
rae pulcherrimum habemus conceiitum doctorum vetenim, si colllgas
omnia testimonia per quinque et plura saecula; ast ille consensus non
perlnde apparet in dogmanbns. Quanta saepe tn patmm serlptla etlam
de sensn Scripturae dlscrepantia? quantus saepe hiatus temporum?
quanta locoruni vacuna, ubi nihil lìteris proditum? Respiceret ille
qulnquesaecularts consensus solum controverslas coaetaneas, non ortaa
post quinque saecula baereses. Vide D. Dannbaner. Myster. Syncre-
tlsmi p. 45. sq. 2. Ex errori» imbecUlUate. . . S: Ex seriptorum mtp-
posiHiirnm muìtitudine. Vix ullus est ex antiquis patribus, in cujus
nidum alieni pulii, iique deformes, non sint suppositi. . . i. £x con-
«enn» UUu» emdtUon» et qoalitate. . . ^. Sx rsfuftttonem prineifU
négtUtom,** (L. c. f . 66. sq.)

.\RTirTTM SMAi.rALDiri: ,, Pontificii allecrant Avirrnstinum et quos-
dam patres, qui de purgatorio scripserint, et nou putant nos intelligere,
ad quid et qnare sic illi locuti sint. Augustinus non scrlbit esse por-
gatorinm, nec etiaro habet testimonium Scripturae, quo nitatur, sed in
dnbio relinquit, num sit, et Inqnit matrem suam petiisse, ut sui com-
menioratio Ih-n t ad altare sive sacramentimi. Ad hoc in universum
nibil nisi honUnum et quidem unius atque alterius devotio fuit, non coit-
giUnen» artUnUum fld*^t 7W)d tottu» Dei est. Nostri antera pontlfldl
sententias istas hoininuin citant, ut fldcs haheatiir tetris, hiasphemiset
maledictis uuudiuationibus de missis prò animabus in purgatorio seu
de inferils et oblationibus etc. . . Ex patrum enim verbis et factis non
gunt ex»truendi articuli Jìdei, alioquin etiam articulus fldei fieret Aictus
ipsorum, vestimentorum ratio, donms etc, quemadmodum cura reli-
quiis sanctorum luserunt. lieyulain (intcvx nìiam hahemux, ut vùlelicet
verbum Dei condat artiaUos ^dei, etpraeterea aemo, ne angelus quidem,"
(F. U. art. a. p. 808.)

Digitized by Google

v^-^^v» ^ ^i*'^, .-V**-^ /v'C^

Ji. ^/C» *: /-^^^ - ^ < • ^

..^ — »r . '*'■>' /y< ^t^r^f^f.yc 'lf*, ^y""»'' y^'ì^i.V^ /-«O*^*/*

yi. jd by Google

DE PRINCIPIO THBOLOOIAB

QrRN9TE[>Ti(ia: f^AntUhexix : 1. Puntijìciontm, utBellarminilib.il.
de Christo c. '2. . ., Gord. ITuntlaei C'ontrov, II. c. 28., asserentis: ,Pa-
tiram coDcordem sententiam raro infallibili norma tldei ab omnibos ba-
bendam esse.' . . 2. Orypto-Ptmt^fietortm In Anglia, ut Landenslnm a
Wilht'lmin Land, episcofio r.uuiiarlcnsi decollato, dosccndentium.
S. Novatoruvuy qui ad ductum Vluceutii Lerlnensis duo theologlae et
«sserttoDQin credendaram fadnnt principia: unum primartnm, 8. fleti-'
pturam, alteruni sccundarium ot subordinatrim, nerape catholicttm
primitivae uccIchìuc, et qaideni quinque priorum post Cbiistum saeco»
lonrai, consensmn.** (L. c. f . 66.)

CoxciL. Tkidk.vtinum : ,,Trifl«Mit!na syiiodus . . . perspiclens,
hanc veritatcm et dii^ciplinam coutiueri in libri» ttcrìptù* et «me scnpto
iraditionibw, quae, ab ipsius Cliriitl ore ab apostolls acceptae ant ab
ipsis apostolis, Spirita S. dictante, quasi p»'r manns traditae, ad no8
usìque perveueruut, ortiiodoxorum patrura exempla sccuta, omnea libroa
tam veteris quam novi testamenti, cum utrlusque unus Deus sit auctor,
necnon tradiUones ijwcw. tum ad fldem tum ad mores pertinentes, tam-
<qnam vel oretenns a Christo rei a Spirita 8. dictatas et coottaraa sntv
•cessione in crrìcsia ratholica conservatas, pari piefalis affectu et revé»
retUia suscipit et veueratur." (8etiti. 4. decret. de canon, scripturis.
Ed. Smets. p. 14.)

Catkch. Rom.: ,,0mul8 doctrinat> ratio, quae fldellbuH tradenda
«it| wrbo Dei contiia-tur, quod in Scripturam traditionesque di»trUnUum
•«»«." (Prooem. i\. 12.)

Calixtu.s: ,,Duo suiit principia: divinae legls auctoritas, tum de-
inde ecclesiac cathoUcae traditio,** (De arte nova, p. 4d.) Ad hoc
Eahnfslus : „Wenn Callxtas ron zwel Frinctpien In der Kfrche spraeh,
der Sclirift und der Tradition, so gescliali dics offciibar auf Kosten des
protestautUcheu Scliriftpriucips uud war abermals eiue Auuiiberung
an die roinische Barche." (Der innere Qmg des deutachen Protestali-

tismns. 8. Ausg. Leipz. 1874. I, 105.)

TuBOLOox DoRPATXNSBS: „Deuigemiia8 entluilt auch nnser Be-
kenntniss ansser den symbolisch scbon entwtekelten nnd ftdrten Arti-

kehi und Do-^men des Glaubens aucli solche p]lem('nt<' des all<j:emeln
cliristliciien uud kirchlichen Credo, wir mcinon des apostolist hen Sym-
bolums, die tbeite noch mitten im Werden bpgriffen, theils noeti gar
nicbt oder nur ansatzweise in die geschichtliche doymenbildetuie Betoe-
^rungr eingetreten sind, weil iiber sie 8ich auszusprechen, die Kirehe bis-
her nur von einer Seite her veranlassi gevvesen ist, oder well sie iiber-
liaupt uoch uicht Gegenstand llirer uaheren Erklarung und Bestinunung
geworden sind." (Gutachten. 1866. p. 12.)

AuousTmiTS : „Ego «olia Us scripturarum llbrts, qui jam eanonUd
Appellantur, didlcl hunc honorem tlmoremque deferre, ut nullum eomm
«nctomm scrìbendo alìquid errasse, flrmisslme credam; allos antem ita
l^o, ut, quantalibct sain titato doctrinaque praepolleant, non ideo ve-
Tom putem, quia ipsi ita seuserunt, sed quia mihi vel per illos auctorea
«anonioos, vel probabili ratlone, qnod a vero non abborrent, penoadere
potuerunt." (Ep. 19. ad Hleron.)

HuELSBMAMNUs: Vince titius Lerinénsis nulla hic ancloritas, et
Tegula ejtts stolida est: 1. propter aequiorem'aeUUem, quae Inddit In

medium saeculura quintum p. Ciir. ; 2. prnptrr drfertum suffragiorum
Ah alila vetttstioribus patribus, qui hauc regulam: , ^icguid omne« uM-
41M aorfptore* simul, aperte., freqtienter, conatantw tOfipuirwUt ià »olwm
Àpmnm pm nrticulo ftdH et vero habenduiìì pst^ etc, non solum nusquam
apprubarunt, sed aperte etiara rejecerunt, provocantes ad consensum
apertura et literalein, qui est Inter prophetas et apostoloa.** (Fraelect.
in Forra. Conc. art. 16. s. (5. § 5. p. 87<;.)

QuENSTEUTius: „Urgent adversarii promissiouetu Chrìsti Matth.
SO.t fSffo tobUtmm nm* éte* SeAundepnrtMbmit, ezgntliMAi]]»

Digitized by Google

P&OLEQOM. CAP. U.

^ praesentia divina apud ec-clesiam, quam Salvator ibi pollicitus est, pro-
manasse, ut sci. t<!i(tlflcaUoii.es ecclesiae doctorum mu patrum con-
.spirantes princìpii seernidarit seu subordinati locnm obttneant? . . .
Aliud est, esse iioiTtuiiii ac repriilaiii crcdeiuloniin absolute, et aliud,
enne uonuam et regulam Hub certo retipectu et quibusdam quasi liml-
tllras. OonfesBlones et docMnae corpora, v. g. Ang. Conf., Corp. Jv-
llum, Prutenicum, Form. Conc. etc., sunt norma et regnla non simpll-
citer, scd sub eerto respectu, norma tesseralis, te^timonialis doctriuae
publicae quarundam cec-lesianim paitlcularium ; priucipimn Tero «t
nonna istius est s. Scrìittura, ex qaa confessiouum istarum auctorea
dednxenint id, quod ipsi credendum e^se crediderunt et quoil in terrl-
tcjriìs suis credi voluerunt. . . Quod non est nl'TÓ-inrni , quod .saeculo-
rum tractu eget, uec ex se sufficit, quod simpliciter necessarium non
est, qaod aliqalbns denegar! potest etc., proprie dlctnm prindplmii
appcllari nequit; scd liaec omnia conipetunt principio liuic inferiori,
ut vocant, vel sub-principio. . . Cf. HuclsemauuuH, qui ita scribit:
yPraejudiciom est, quod consensus patristici antiquitatem et universa^
jitatem et continuitatem (quod ubique, quod senipt-r, (jiiod ab omnibus
• doctum est) tauKiuani KfHrt/piov infallibilitutis rtstiiufiit ad praeeipua
capita fldei, non ad minutas divinae legis quaestiunculas, ncque tainen
determinavit, quae et qnot nuinero sint Ulae quaestiones, quiboa, ut'
alt, totins cathoUd dogmatia fundamenta nitantur; quae detennina-
tio ubique necessaria est ad applicatlonem hnjas regnlae.*** (L. c.
f. 67. sqq.)

Idbh : „Nec deniqae viaioiw*, apparinone» ^ revélationea prtoatae «t
alloquia int*'nìa angelica In dogmatlbos fldel probandis adhlbenda
sunt." (L. c. f. Gy.)

IDRM: y,8tatH9 eontroverviae : Qnaeritar, ntram praetérTel extra.

s. Scripturain « x iH CuIiaribiis cntliiisiasniis et privatls revelationlbus
petenda sit norma sive credeudorum, sive faciendorum. — DUt. Inter
Tlstones et revelatlcHies ante exee»»um apoHolcrumt et po«( morfem.
eorum factas et nova fldel dogmata patefacienles ; non de illis, sed
de bis Dobis hic senno est. — Dist. inter vfrhum àypnouv sive non
scriptum, extemum et itUemum ; illud soli pontificii, hoc et pontiflcfi
et Enthusiastae itemque Sociniani et nonnuUi Calviniani jactitant. . . .
Diftt. Inter rvttnmtaauóv vel alllatnm dlvlnum Teram, et apparentem, qui
iteruin vel est fktus vel praesuniptus. Nos de posteriori euthusias-
morum genere, quod ordinarie ita vocari solet, bic agimus, adeoque
per enthtuteuta» intelligimns homines fanatlcos, qnl tmlatnm, revela>
tiones et inspirationes Dei vel f5n<ruiit vel praesumunt, et vel diabolicas
Tel melancholicas vel voluuturias illusiones et imagiuationes, divinas
leTelationes vocando, se altosque declpiant. — 2MM. Inter Dei poteatta-
tem et ejuisdem volnntatem ; quod Deus possit novas revelationes dare,,
uemo negat, sed an velit, dubitatur. — IHH. iuter voluntatein Del ahs-
eonditam et pati-foftam ; liaec e verbo Dei seripto aestinianda unica
est; de illa, quia latet, prouuuciari certi uiliil i)otest." (1^. c. f. 70.)

loKM: f^Dùtt. iuter revelationes, iwìììaì articulum fidici spectant vel
Impugnant, etjquae concemunt statum ecdesiae aut polMaet communem
Titam et futures eventus ; illoif repudiamus, has vero non quidem ulll
cum necessitate credendi obtrudendas, nec tamen temere rejiclendas
esse 'nonnulli statuunt. B. lìaUluinus ili Conini. in 1 Tini. 4. 1'. 1. (j. 1.
inquit: ,Non dubitamus, Deum adhuc nounulUs interdum revelare
futura, quae ad statnm ecclesiae et lelpubllcae pertlnent, in nsum ho-
minum iinnuncianda.' Ditft. inter S(imn<'lnn ri'ntm et Samuflnn perso-
natura vel ejusdero spcctrum; non ille, sed hic bauli apparuit 1 Sam. 28.
Fraestìgìas enim satiMiae fulsse, clrcnmstantlae textns ostendnnt.**
(L. c. f. 75.)

Artic.Smalc. : ,|(^uid multis? A'n^AuM(aj<niu« insitus est Adamo
et fiUto ejns a prioiOilapsu osque ad flnem mundi, ab antiquo dracono
ipels veneno quodam implaiitatiu et infusiu, estqne omnium haeresinna

uyiu^cd by Google

v; /'.-^-V^, ^^„K^,'..^t^.'

Digitized by Google

DE PHLNCino TUEOLOUIAS. 89

«t papfttiis et Mahometismi origo, vis, vita et potentla. Qiiare in lioe

nobis est constantor perseveranduin, quodDeus noìi voììt lìobisrum alUit
agere, ni.><t pfr vocale verbutn et itacramentaf et quod, quidquid sine verbo
et xacravu ntia jaetattir Ut «pirifus, 8it ipse diabolw. Nam Deus etiam
Mosi volait apparere per nibiim ardentem et vocale verbum. Etnollna
propheta slve Elias sive Elisaeus Splritum sine decalogo slve yerbo
vocali acceplt. Et Johannes Baptista riec coiicii)icbatur slne Gabrlells
praecedente verbo, uec iu matris utero, saliebat sine Mariae verbo. £t
Petrus Inqnit (2. ep. 1, 81.) : ,Prophetae non ex volnntate hamana, led
Spiriti! Sancto inspimti Idìcnti sunt, salirti Dei homines', qui sine verbo
externo non erant sancti, nec a Spiritu Sancto ut non sancti seu profani
ad proptaetandum impulsi ; sed sancti erant, inquit Petrus (Art. 28, 25.),
qaum per eos Spiritus Sanctus loqueretur." (P. III. art. H. p. 322. sq.)

De spectro Endoreo (1 Sam. 28.) cf. A. Pfeifferi Dubia vexata
8. S. V. T. p. 877—879. — De praedietU per Sp. S., per dlabolam, ex
astri.s cf. Luthenis Tom. XIY, 2'M. sqq. — De apparentìTtus luortnis,
astrologia, necromautia, cf. idem T. XIX, 1386—96. XI, 1632—35.
48ft— 42. — De entìrasiastls cf . idem T. I, 8287—82.

QrFvsTK.DTius : „Probatiom's sententiae orthodoxae petimus : l.a
Scripturae auctoritatef quae uos revocat ab omnibus aliis princlpiis, a
revelatlonlbas et apparittonibas ad lesem et ad testlmonium Ea. 8, 19.,

ad Mosen et prophotaM Lue. 16, 29., Christns jubet, scrutari Scripturas
Job. 5, 31». Et sermoni prophetico attendcndum esse, monet Petrus
2Fet. 1, 19 : ,aaqae dam dles illuoescat et ladfer oriatur in cordibus no-
strìs.' 2. A saerarum literarum perfectione ... 8. A Jidei certitudine,
quae ex .s. literis unice pet^pda est Job. 20, ult., 2 Tlm. 3, 16. . . 4. A
proniissiatii.s dt'fi'ctH. Nuilihi r( \ « lat iones Iraniediatae aut visiones nostris
temporibus expectaudae promittuutur. Lue. 16, 2U. damnatus epalo
Teprehendltnr, qnod reyeiattones mortaomm roicasset prò fnitrlIroB In
vita superstltlbu.s. 5. \ dinhoìira in revelationibus \st\s f rande et fal-
lacia. . . 6. A revelationum istanim cnnditione. ; sunt enini obscurae,
dubiae, Incertae, aoapectuc , saepe ab.surdae, fallaces, perlculosae, in-
utile.s, non necessariae, verbo Dei contrariae, praestiipriis et ludiflcatlo-
nibus satanae obnoxiae, aliorum judicio subjectae 1 Cor. 14, 29. 32.,
id('()<iue prò princìpio theologiae ae fldei haberi ne(iueuut. 7. Novelli
prophetae vatlcinia sua non tam ex peculiari revelatione, quam per pia-
gium quoddam ex Ezechiele, IHmtele et Apocalypsi petunt. 8. AnffM
illi, ijuos soniniant adversaril, aut idem in Ade annunciant, quod In
verbo continctur, aut diverHum et aliud ; hì boc, non sunt audiendi Gal.
1, 8., si iUud, non est opus illorum patefactione. 9. Per revelattonM
enthusiastarura convellitur orda mìHÌstf'rii sive ordo Inter docentea et
discente» divinitus in ecclesia sancitus." (L. c. f. 71. sq.)

Idbm: ,jOhj{etnnt: Mtilta a boIs vere Splrftn propbetico praedieta
fuisse, quae nostrnnim temporum bistoria comi)rol)arit. Kt-s]>. 1. : Pe-
titur rò iv àpxif, et revelatioues eventuum futurorum eorumque prae-
dictiones jactantar, non probantnr. 2. Supponitur falsa hypothealfl,
praedictiones omnes futurorum proplieticas es.se vel i>-rt i n-ovr. Sunt
vero multae etiam tWuuinoTrvffnrm. multae naturales, multae conjectura-
les, multae casuale», multae ambiarne et meri cotbumi, gOAles pluri-
mae Inter gentUes ab oraculis et vatibus variis diaboli emanarunt, qui
in verorum etiam propbetarum numerum referendi essent, si ex fatiK
rorum quorundam pniedlctlone ugomentnm dnoendnm foret." (L. e.

f. 74. sq.)

Ii>KM: ,,Ohjiciunt : Diserte apostolus Paulus 1 Tbess. 6, 19. 20.
ait, ,Spiritum non esse restingucndum nec propbetìas pronibilo baben-
das.' Jiesp. : Non intelligitur hic per iSpiritum spiritus fanaticus, sed
motus Spiritus S. in cordibns fldellum accensi, qui (instar ignis sacri
olim) fovendi seujper siiit, nv exstiiiicuantur, et dcbeaut semper àm-
iuwvpeìa^ai 2 Tim. 1, 6. Sic per prophetias non Intelllguntur enthusi-

Diyilizea by CjOOglc

P&OLBUOM. CAP. U.

MBdf Md véi objoctlw wsriiittt prophcttcSf ▼el tnstminraltlitef winiM

erplicntio et appllcatlo, slv»_- ex dono «Inirulari, de qnall prophetla senno
1 Cor. 12 et 14, sive ex dono communi et ordinario." (L. c. f. 77.)

Ii>KM: ,,AntUhesis : 1. i^anaftforum variorum, slalueulium: ,Del
et omnium credendorum doj^atum cognitionem non ex verbo Del
Hcripto, sed ex proprio unicoiqae peculiariter faeta revelatione et «<m>
genita luce, ex raptibu», somoUs, angelomni colloqniis, ex verbo te-
temo, ex insjiiratlone (Einspntchen) Patri'- coeIt'Sti>, iiifonnatione
intema Ctiri.sti essentialiter cum ipsi» uniti, ex magisterio iipiritas S.
Intos loquentis et docentis, mpieiittam altìomm, qmuB qnM Scriptnrte
.«Micris continetur, petendam esse.' Tali ii-^inuta/ju^ correptos fuisse
cou»tat permultos fanaticos, anti(iuo.s et rccentiores; antiquis annume-
rari possnnt MontanUttne, Donatista^, AdelpMiu. . . Verlw hÌ0t. TtI-
part. haec sant: ,£a tempestate Messalianoram, qnos nx^a^^ h. e.
orantes, appellant, haeresis est exorta. Vocantar antein et alia appel-
latione h'iimninarui, i. e. afflati et divini. Hi enim cujnsdam daemonll
operationem expectant et haac Sancti Splritus praesentiamarbitrantor.
Qn! yero tet^ro hnjiiB rei laagoore piiitleipantar, ayeraantiir oper^
tloneni nianuam velut malam, somnoqBe semetipnos tradunt et soranio-
ram plianta8ias prophetias appellaiit. Uujus haereseos fuerunt prin-
cipes Dadoes et Sabbas et Adelphtns, Hermaa et S.vmeones et alii.' Re-
centiores enthusiastae «nnt, qui ... ex orco prodiemnt . . . sub dnctu et
anspiciis TTiomae Munzeri, seditiosi illins Aiiabaptistarumantesi^aniln
Thuringia, Casoari» a Schn-f nl feìil in Silesia, Theophrasti Paracelsiin
Helvetia, Coprini et lamini in Piccardia. V<tUntìni Wtigtlii in Misnia.
Hi omnee non tantom ecriptom Del verbnm, sed et revelatione», en-
thusiasmos, soinnia d ininiediatani Dei vocem audicnda et -^ecundum
illa regimeu eccle.siae instituendum eH»e contenderunt. . . His adde
fratres roseae cruci», novello» prophetan^ Joh. Warnemm, G^wrg. BichoT'
dum, Quackerotf »fu Trt-mulanten in Ani^lia, qui etiam raptus divinos
et revelationes immediatas somniant. Sic quofjue Ji'an de. Labadie
pablice gloriatus est de revelationibus coelestlbus, colloquiis cura bea-
ti* sanctis atque b. virginia Mariae ^paritionibus inter orandosi albi
fectis, ìpsiusqae aeaecue; Demn Immediate saepe stne verbo cnm
fldeiibus atrere, asserunt ac pioiinlf, ,ad iuternas Spiritus revelationes
confugiendam, tieduloque atteudeudum*, monent. Ita et SchurmannUi,
cmc%9p. p. 80., probare oonator, «pmeter Seriptunun <tatvt ttodteqne pro-

phetìam dograaticam et intemas revelationes.' 2. Papistarum, quos
revelationes privatis, v. g. Brigittae, ( atliarinae Seneusi, . . facta.s inter
principia fldei adraittere, ostendit Dr. Dannbauems Hodom. SpiritOS
Fap. phantasm. I. p. 61. sq. . . 3. Sodnianorum. Sic Fauatns Soclnos
contra Erasmnm Joh. p. 166. censet, Laelium Socinnm . . . interpreta-
tionem eorum verijorum Christl Joh. 8, 52.: ,Ante(|Uum Abraliaiii pa-
ter multarum geutium fiat, ego sum lux mundi', precibus multili ab
Ipso Christo impetrasse, eamqne a Deo ipso pateAustam esse. OstorodoB
Instit. Oerm. c. 1. requirit immediatas revelationes sive intemam spe-
cialem illuminationem ad inteiligendas Scripturas propheticas et mùd-
mam part^ m Apocalypseo.s Jobannis. Vide Dn. D. Calovium 11. OC
4. Qwrvndnm Cah-fnianorum. Sic Andreas Carohtadim revelationes
et visione» privatas magnifecit, quem libro , contra coelestes prophetas'
b. Lutherus refutavil Tom. III. Jenens. cf. Sleidanum 1. III. p.Gl. et 1. V.
p. 117., ubi inquit|,l8, de quo saprà dictum est, Carolstadius, a La-
ttiero dlssentiens, witteberga retteta, clandestlnis illls doctorlbns, qui
vlfliones et colloquia cum Deo 8Ìmu1abant, ut ante diximiis, multo erat
iamiliaris.' Et Huld. Zwinglius, qui ex peculiari revelatione sibi inno-
tvlase vult per Spiritum, voculam ,eet* in verbis coenae positam eaaè
prò jsignificat'. Hinc D. Dannhauerus Hodom. Spirit. Calv. Phantas.
I. § 9. p. 5i>. : ,.Si priinordia spectes, euthusiasmo fanatico Carolsta-
diano et Zwingliano non parum debet CalTtnlamiiS, qiiamTlB pOClM
videatur defedase.' (L. c. f. 70. sq.)

d by Google

DB PRINCIPIO IHEOLOUIàE.

F. A. PHiLiprius : ,,Die Qtiétt§, toa der die Doi?matik zu schòpfen
hat, ist also die durch die Offenbarung erleuchtete Vemui^ dea doooai-
tisirt nden Snbjpcts. Die chrlstllche Einzelpersonllchkeit wetss aber,
dass dit' K<!ttliclie Offtuil)aruiiir ihrcm Iiihultc iind Zwecke entsprechcnd
nlcht uur einem eiuzelnen Subjecte gegeben, sondern fur die ganze
Mensehhelt besttmmt Ist, aowle dast Innerhalb der Menschheit aiéh
eiae Gemeinschaft derer vorflndet, an welchen dlese gottllche Bestira-
nrang der Hcilsoffenbaruug in Cbristo sicli scbon thatskchlich verwirk-
licbt hat. Daher wlrd das do^natisirende Snl^eet das Bedurfniss fùh-
len, die Erleuchtunjr scincr Vcrnunft in Zusaniiiienìians brin^en mit
der Erleuchtung der Christus-d'eini inschaft iiberliaupt, und die Ueber-
einstimmiing seiiies individuelien Bewusstseius niit dem cliristlichen
OeBammtbewusstsein wird iliin^eine Beatìttlgung der Wahriieit des eisto-
ren bieten. . . Um mm aber die Pr&fnng der veraehledenen klrclillclieii
Geraeinsclmften riclitlji voliziehen mid sicli dami frci entsclH'idcn zu
kònnen, bedari es einer uutriiglichen £egel und liichuchnur, nach wel-
cher die Lebren dieger Gem^schaften bemessen werden kònnen. . .
Dieser Norm wird dann mit der Lehre der Klnzelklrche aneli die Lehre
der Gresammtkircl^e za uuterwerfen sein, um der VorauH.s('tzung ihrer
Btcbtli^eit das unverblfi<Àdicbe Slegel unbedingtcr (ìewissheit aufzu-
nAgen. . . Wlr haben nun als Quelle^ aus welcher die cbristUclie
Glanbenslehre ihren Stoff zu schopien hat, cine dreifaehe erkaimt, nem-
llch die erleuchtete Vemui^ des doirniatisin'iuU'n Subjectes, die Lehre
der Kirche uud die kanoniaehe Schrift des Alteu uud Neuen Tcstaments.
. . . Aqs iraserei^gnnzei^lsherlgeii Entwtckelang geht von aelbst ]Mir>
vor, dass die Srhriftlehre bei uns nicht, wie in der alteren Dogmatlk, an
den jedesnialigen Anfang, sondorn an das jcdeKniallge Ende des dar-
gelegteu Glaubensartikels treten wird, ("weil wir die Schrift nicht ali
erste Quelle, soudeni als letzte Xorm der dogmatiselieu Erkenntuiss be-
trachten/' (Klrchliche Glaubenslehre. Stuttgart 1864. I, 86—92. 226.)

LiJTHARDTirs : ,,Die Dojrmatik ist die Wissenscbaft vom Zusara-
menhang der Dognien, wi-lchc sic aus dem religiosen Olaubrn fZ^.s
ChriiUn selbtt zu r^oduciren hat. . . Die Sclurift als nornuUiver
JtaeCor des ddniiiatl8dlien Systems gibt demselben aeinen bibllBchiii
GbavBkter.** (Kompendiam der Dogmatlk. Leipilg 1868. 8. 5. 88.)

Dk Hofmann: ,,Ei« ist eine gelauflge Forderung, dass man die
kirchlich geltende Lehre an der Schrift prlife, die Schrift aber nach
dem Gian ben auslege. Wo Ande ich aber den Glauben, nach welcbem
Ich die Schrift auslege, wenn nicht in mìr? Dcnn anssor mir ist er
klrchliche Lehre, die an der auszuK'gfndt n Schrift gepriift sein wlll.
Und wSre es auch das apostolische Symbolum, aus welchem man neuer-
dings ein noch daau keiner Handhabung filhiges ScbriftauslegungB-
gesets hat machen wollen, es mnss aach dfeses, glelchviel wle alte,
Erzeugnlss kirchllcher ThMtlgkelt erst wledor an der Stìirifi gepriift
werden, nicht sowobl, ob es im Einzelneu richtig, sondern pb esiene
Hkaplsiminie dea ChrlstmitfaQn» wtrkUch Ist, welche unsére vater
Ticlmehr auch selbst aus der Schrift entnommen wlssen wollten. Aus
den deutlichsten Schrlftutellen zusanimcngebrachte Hauptsumme gòtt-
llcher Lehre war ihnen der Glaube, nach welchem die Schrift ausgelegt
werden solite. Aber sie bewiesen damit nur, dass ibnen die Scbriit
wle elne Sammlung von Glaubensgesetzen erschien, was ale nlcht ist.
Auch lelirt die Ki fahrung, dass wieder nur Ilcllsbeglerigen oder Hells-
gewissen die deutliche Schrift deutUch redet; und iiber den Umfans
fauae Ranptsnmme Ist nie Slcherheit, wohl aber 8ber den Unterschlea
von Fundanientalem und Nlchtfundamentalom bis aiif dicsen Tag
fruchtioser Streit geweseu. Auch iene Forderung weis't demuach auf
die Nothwendigkelt hiu, sich des ChrittmOhmiUf wfa wir M alt ff§ff9i^
wàrtigen Thatbestxind in uns selbst tragen, zu vei^wissem. . . Jenes
Yerhaltniss zu Gott, nachdem ich seiner theiUiaftig geworden, hat ein

PBOLBOOH. CAP. U.

Beibstiindiges Dasein In mlr begonnen, welches nlcht von der KIrche
abhàDgt, noch von der Schrift, auf die sich die Kirche beruit, auch nlcht
an iener oder dteser die ein^ntliche ond nAchste Verb&rgnng seiner
Wanrhelt hat, sondcrn In sich selbst ruht und unmittelbar getoisae Wahr-
heit ist, von dem ihm selbst einwohnenden Cìeiste Gottes getragen und
verburgt. Dennoch will und muss dasselbe, wo man es sich zur Er-
kennlnisfl und Aussage" (Lehrdarstellung) ,,brìngen lassen will, reln
nnr es selber bleiben, onvermengt mit dem, ungestòrt durch das, was
ausser ihm, also Hus.ser uns wo irgend gelegen Ì8t. Und ob das ausser
una QeJegeue in noch so naher, in ursttchUcher Beziehungsteht za dem
In Qiw, ond ob es sich als die glelche Wabrhelt nnxwelf euiaft ni eiken^
nengibt: hier gilt es, die cine niìchstc! Aufgabe reiu fur sich, in ge-
scblossener Selbstiindigkeit zu voUziehen. Freilich werden, wo e»
rsdU hergeht, Schrift und Kirche ganz das Gleiche bieten, was wir in
uns selbst erheben. Aber es dort aufzuflnden, ist eine /.weite Aufgabe
nach iener." (Der Sciiriitbeweiss. Nòrdlingen, 1652. Iste Halfte,
8. 9. 10. 11.)

« 2.

Intellìgìtur autem nomine Scrìpturae sacrae oom-
plezus ille seu volumen* librorum, qui non tantum res
sacras*' tractant et ad fidem ac vìtae sanctimoniam° ten-
diint^ verum etiam peculiari operatione Spiritus Sancti^
oonsignati sunt, quos vulgo Biblia* appellamus.

a) Significai utique Scriptu» aacn, ex vi Tocb et .tura loquendi,
in casu recto, scripturam seu lìlmw potius, quam sensum ; etsi con-
notet sensum ac raentem Dei, tanquain id, quwl exhibent vt cujus
ezhìbeudi causa cousiguati sunt libri. V^id. b. Jluiterm iu Com|). ^ I.
ex CftMnn. Ezam. oonc trid. et b. Oundi». in Not. § 3. p. 5. &mìliter
b. Aegid. Sunnim JXap. L ih. 50. : Scrtptura sacra voiumen ed, quod
fjertÌ9 prophdanim, apogtolorum et evangdidanaH Ubri» coMtat, qui mwiei
et canonici appella ut ur.

b) Qua ratioue mera dicitur ab oOJecto; quu<l tamen cum alila
8oriptÌ8, cateoheticis, homiletioiB eto. commone habet.

c) Ita sacra dicitar a fine; quod itidem ei cum aliis oommune est.

d) Quae denominatio petìta est a causa effi-ciente^ et aìgnificatio
maxime propria est Soripturac s., ut ex aeqq. patebit.

e) Scilioot V'ir ir '/r//; et nomine plurali rwv ftt,^Xiwv, qui multi,
diversis locis ac temporibus scripti, in uno codice apparent; prout alias»
non sòlum ri'"-*f^i Joh, J, Jii., sed etiam al j'/ta^aì Matlh. 21 1 af
Ypa^aì Sytai Rom. /, 2., et Upà ypn'iJLara '2 TVia. 15. citantur. Quan-
quam vero fateiidum sit, in codice biblico praeter libros ex divina
inapiratiuue protectos etiam nlios ex parte objecti et finis quidem
sacros, sed tameu liuntauo studio cousiguatoa una contiueri et uomen
Scrìpturae sacrae toti codici fcr ayneedo^m tribui oonsuevisse; hic ta-
men eignificationem tpeeUdem ac propria m retìnemus.

Bbuschius: „Batione loquendi inHmffUlari innuitur, quod <HDneB
sacrae Scrìpturae particalarc.s libri unum constituant totum atque unum
babeant auctorem primarium." (Annotatt. etc. p. 74.)

DB PKINOJPIO THBOLOaiAS.

S 8.

Causa efficiens principalis Script urne Deus* trin-
unus'' est; per appropriationem'' autem bpiritus Sanctus*

a) Vid. Rom. -i, J. Pau^ti^ Scrìpturam vocat ^órta rnh Wr,,:, fioquia
Dei, seii a Deo jjrofeotu, et J Tini. Pk, ul)i Scripturu dic'itxir ^tó-
^rveotrr"^, et hoc ipso cani a Deo efKcicnter (IcjK'nck're imlicatur.

Gekharous: „Inter verhum Dei et tìcripturam aacram mateciallter
acceptam non ute reale aliquod dincrimen. Probatur hoc 1. ex Scripta-
rae materia. . . 2. Ex phra.siutu ìfmAi-vaiiig. . . 8. Ex regala logica:
Accidens non mutat rei es.sentiam. . . 4. Ex ófistikìj partlcula ab aposto-
li» usurpata. Paulu.s de Scriptura Mosaica et honio^'cueis Vet. a<- Novi
Test, libiis óeuiTiKiùi inqult: ,Toi'r' lari rò/n/fui tì/<: rinriui, q\xod praedica-
miwS Rom. 10, 8. 1 Vet. 1, 26.** (Exeges. 1. 1. § 7.)

QuENSTKDTius : „'EAAftTr/\f> haec (TTùaa yimof/ yitùTVfA'fTTiHj) dici,
nemo non videt, deest enim, ut alibi in s. L. saepiaaime, vincalnitt verbi
snbstantivi èorl, quod Ri interseras, perfectnm evadlteinnidatain: iràaa
yfHtéii ynrr ìifóTrintrmc. Subjectum est ;/>""//, Scriptura, non quaevis, sed
determinate /V,mì, v. 16." (Theol. did.-pol, P. I. c. 4. s. 2. q. 3. f. 100.)

Idem: ,,Quamvi8 s. Petrus non praecise de scriptione^ sed de loeu-
tionfif qua viva voce sancti Dei lioniines proplietias, (juae dh iniltis sibl
oontìgeiaut, protalerunt et cum alUs coiu manicar unt, loquatur; per
XiAtàv tamen et locntìo et scriptlo bic signiflcatar et snb ffla haec sfmiil
comprehendltur, v. Act. 2, :'>. Kom. 3, 1!). J-ic 5, in. Uti enim
a Spirita S. acti et impulsi loculi suui suucti Dei honiliicsi, ita etiam ab
eodem acti et impulsi srripsenint. Imo rTfxtérp-eia ypu^, h. e., prophetia
Scripturao sive prophetica Scrijìtura, ut Krasmus vertit v. 20., olim
aliata e.st i)t'r scripUoneni. Attpiu ita s. scriptores ÌQ scribeudo uon
roinus, (juau) in loqueiido a S])ìrìtu S. |H>pendeniiit et causae merein^
strumeniales fuerunt.'* (L. c. f. lui . >q.ì

b) Est eniiii Sorijitnra opus fn1 r.rini, rt '/''lyn- itpu^ttpuò': Dei, 86-
cuuduni csscntiatn, .saj>i< nliani ac pof ciiliaiu uniu.s.

e) Seti, per luuduai lot^ueiidi Soripturis recepLum, quo Spiritai s.
velut opus ])ropriuin tribuitur, quod toti S3. Trìnitati oommune est

d) Sic Pdru» 2. Epid. i, iil, dicit, pnrphettu in tieripiù 8ui«, juxta

vers. 20., loouto» fuisse, ipepunl^mj^ '/-ò ->£Ó,'i«r«<- àyi»n. Et Paulus
8(TÌl)<Mi.s ad 0>riìithlo!< 1. Ephf. .', /•>'. dicit, se Ifxjid >*rri»nnìbiii<, qìioft
docft ISiuntiiA ^mdm. (Jonfer. J iSam. J^l, J., ubi David Psalmorant
suorum originem refert ad Sjnriium Jehovae^ qui locutUB stt in ipso.

§ 4.

Causalitas causae efficientis principalis" est ipsa ^/o-
TtPevaria, scu divina inspiratio^^ id est, actio ejusmodi,
qua Deus non solum conceptus® rerum scribendarum*
omnium, objectis conformes, sed et conceptus verborum
ìpsoTum atque omnium,'' quibus illì exprimendi essent,
Bupernaturaliter oommunicavit intellectui scrìbentium ac
yoiuntatem eorum ad actum scribendi' excitavìt.

Digitized by Google

114

FBOIMOM. CAP. n.

a) Sive ratio fnnnali^, |)er qi
(Scripturae) ronstitiitus est et inn

uam Deus in oase n/iìi caime qut
luxiim suuin in illuni praebuit.

b) Neinpe sicut ^ Tim. 3^ Iti., ubi Scriptum ''HÓTzveoffruz dicitur,
dependentia ejus a Deo, tanquam a causa, indicatur, ita sinra] ooDBtat,
Deum per t^tcirvctMrrt'f/v ipsam, a qua Scrìptura ^eAirveunroq denomina-
tur» in esse causae efficieotis Scripturae constitui. Mu», Introd. P. IL

QuKNSTEDTirs : „DÌ8t. ìììtvv (llvin.'im rpveìationemy et tnspÌratio~
nem. Rfvelatio formallter et vi vocis e^t manifestatio reruin ignotarum
etocealtariim, et potest fleil mnltis et dlversis modls, sci. vel perez»
temiiin alloquium, vel per somnia et visiones (nani .revelare*, pjraece
ònroKa^.ì'-rrfiv, est id, quod occultuni erat, retefrere). Impiratio Qi^^.aucX^o
Spiritus S., qua actualis rerum cognitiu intellectui creato Hupernatura-
Ifter infunditur, seu est intenta conoeptuum suggestìo seu inluaio» alvo
res conoeptae jam ante scriptori faerlnt cognitae, Blve occoltae. jRtto
(revelatio) potuit ti^^mpore antecedere scriptlonem, Aeree cura scriptlone
Bemper fuit conjuncta et in ipsam scriptionem injQuebat. Interim non
nego, Ipmm itemrvtvaTìav slve Insptntioneni divlnam dici posse reveU^
tloni'Tii ^«'cunduiii (luld, quatemis sci. est manifestatio certarùm circum-
stautìaruin, iteui urdlui» et mudi, quibus res cousignandae et Hcribendae
eraut. Quandcque etiam revelatio cum Ipsa inspiratione divina concur-
rit atque coincldlt, quando sci. divina mysteria revelando inspirantor et
inq>iràndo revelantur in ipsa scriptione." (Tbeol. did.-pol. P. I. e. 4.
8. 2. q. 8. fol. 98.)

Danniiauerus : ,,Liix ville coelestis est Scrìptnra sacra canonicis
veteris ac novi testamenti libris compreliensa, ^eóirvfvaraif h. e., divini»
tns inspirata; tràaa yèft ypa^ (t&v Itp&v ypaftfiórw) tari (lioc eniin om>
nino supplendurn, ne sit hvaKÓ^m-^ov') ^'i^•ó-ì'^wror kiù i>(pt7iiii>c etc. Equl-
dem epistola Davidis Uriae letifera fuit ypa<^v, non tameu >/j<ic>»; <*/j«ji»
ypnuuHTuv. — Dlvlnitus, inquam, Inspirata a Patre, ut fonte sapientlae,
et Filio CtiriBto, per Splritum cordls scrutatorem, cujus (>>opà acti et
moti locuti sunt sanctl Dei homines. Nam quia finis Scripturae sacrae
diviuus est et supernuturalis, medium quoque supemuturaU- esse de-
buit, yUt fide» nostra non sit in sapicntia iiominumt sed inpotentia Del>
Ac ideo divina est Scriptimi non quod oninem Dens sno digito imme-
diate sicut leixem (quaiu Deus soripsisse perhibetur, non duntaxaf nncto-
ritative et dictando, sed .scribeudo; ,8cripsit in tabulis verba foederl»
decemS Exod. 84, 28. Quis scripslt? Dominus ipse, cum quo Moses
fuit quadraginta dies etc.) exararìt, sed quod per viros di vino» ezaias*
set ac eorum sibl Scripturam appropriasset tanquam suani. Caetenmi
^rózifiTii Scripturae sacrae est a Sp. S. non aolum 1. aspirante^ cnm
justiu exteiiori. aperto; coque vel generali i ,d0Ccte omnes gente»*,—
ergo et remonssmias, ud (juas pes apostoloram non Tenit, ergo et no-
visslmas, quibus apostolicuiu iilloquium mora apostolorum praevertit;
ntrisque calamo succurrendum erat, idque necessario aliquo aliquorum.
Tametsl enim Scrìptun sit accldens verbi divini, tamen ei vcilK», quod
in omnes gentes inclarescere slne formidine mendaci! debet, est essen-
tialis, sicut albedo accideus est parietis, at de esseiitia parietis albi; —
vel speciali, facta ad Esaiam et Joliannem duodecies in Apocalypsi
(1, lì. 19.; 2, 1. 8. 12. 18.; 8, 1.7. 14.; 14, 13.; 19, 9.; 21, 6.); ubi ex
qua causa Esaias scribere debult, nimirum ex perpctnitatls cura; ex
qua d. .Toluinnes, (juod t xul in Patino non posset viva voce (locerc : ex
eadem etiam reliqui scriptores sibi scribendi negotium datum esse in-
tellexere, qui, si alMqne divino mandato rem tantam sascepomnt, ejns-
dera se peccati alligarunt, quo secretarlus, Injussu principis ad subditos
diploma scribens, dellnquit ; — vel specialissimo f cum obligatlone, de»^
teiminadofw ac rapi» divino oonjnncto, qno motos Jndas necessttatem

C. n. § 3. p. 245.

L lyui^ed by Google

DB PBINCinO THBOLOeUB.

slbl imposi tam fassiisest; accessit oocmìo tanqaam riravayKi^ ti; ylde
Ac^. Hniminm de eccles. p. 201. sq. — Tum paedagogia anteeedanea,

directricf et errnris praecautrice , (iiuu; quidem sola»-Scripturaiii praesti-
tìaaet iafallibilem, nondum tamen proprie i^eÓTntvarttv ; conjuncta fuisaet
crai seribentls niolefltta et dURcaltite, de qua conqaerltnr avctor Macca*
, baeoruni. (2 Macc. 2, 27.) Tametsi enim etiam <^ró:TVfìtrmi*) seniti-
^ J^^**'^^\ìm adhibueriiit ac studio-in exercltio docendi, tamen scribendl raptum
folsse alile moleatlA, oatendlt cita ilhi c-t t-xpeditn recitatio (Jet. 36, 2.)
e memoria eomm, quae in cliarta «xcideruut. Non aolum 2. ttub- vel
post-spirante, por cousequeus testimonium, quo pactf) paedagoga
censet et appr<)l)at, quae dÌ8cipulU8 proprio marte edidit, oh easdera,
qnae modo babujmua, rationes; «ed 3. inspirante per gratiam prae-
gentlssf mam concomitantem ; aocanmtè, ne rei In pimcto erraret 8cri>
ptor, rfvelaiite de novo res ratione liuinana superiores, moderante con-
signationes comm, quae vel visu vel auditu accepisset (,Ut enim*, verba
snnt BeUarm., ,dieltiir vera epistola prlndpls, quae a prtaielpe dictatur,
ctiarasi is, qui eam scrlpsit, antea scicbat, quae scripturus erat : ita di-
citur l't est iinmediutum Dei verbum, quod scriptum est ab evauffelistis
Deo inspirante et dirigente, licet scripserint ea, quae vlderant et audie-
raat')| suggerente, quae exciderunt, cavente exrorem. ne levioribus
quidem exceptis,**) dlctltaate verba aptfssfma, sanctmcante sfUqne
ai»proi)riante. — ,Qaod manu apostolorum scriptum est, ipsa nianu Del
scriptum est', August. 1. 1. de conseuii. evang. c. ult. — ; sed et 4. re^
tptranUt qnotles deUto ordine oracnlmn Smptnrae sacrae qnaerltor.
Utorgannm mustcum pnoninatieum quasi revivisr-it, spirat, sonat, (pio-
ties ex arte pnlsatur: ita cum lectione, auditioue ac meditatione pia
tractatur Scrlptnra sacra, Spirìtus S. per eam respirai qnasi, edit eia-
cula divina, Consilia ezoordis divini ad^-tis ad salutem necessaria mani-
festat. Atque haec Mnvevat^ est Scripturac s. anima, a qua habet
suum esse divinnm ac mrówtorov, non alinnde.** (Hodos. phaen. 1. B.
p. 18—20.)

o) Sane non tam re», secundnm suum esse reale (qua ratione aunt

extra intellectiim scribentis), quam cmceptui reirum scrìpto ezpirimen-
darum inspiruutur intollectui Hcrii)toris.

d) Non solimi autoin rerum xiihìimluìiì, huiiiaiiue rationis captum
excedeutiuju, sed et ca<eterarum omnium, quas iScriptura coutinet, tan-
qnam in literaii referendamm, oonceptus scriptombv» neria a Deo in-
spiratos fuisse credimus; cum nàffa yf>a<f r^, tota Scriptum, non aliqua
tantum pars ejus, divinitus inspirata dicatiir. Inspìratio vero non
nudam (misUiUiam aut ffubenuUionem ad praecaveudos errores, verum
ipsam coneepétnim comnmùutUmem aut »uggestionm importat; prout
* amanuensi m calamum dictantur, quae is scribeie defaeat. Vili. Ifu8.
Introduci. P. IL Gap. IL § 3. n. 4. 5. p. 246. sqq.

QuaNSTEimimt tt^Hsi. Inter assUtmttom et directionem divinam
nndaro, qua tantum carótnr, ne scriptores sacri in loquendo et scribendo
a vero aberrent, et Inter asslstentlam et directionem di\inam, quae tn-
cludit Splrltus S. inspirationem et dictamen ; non Illa, sed haec Scripttt-
lam efflclt ideóirvevarov et hlc locum habet." (L. c. q. 8. f. 98. sq.)

•) 1 Pet. 1. IO. 11. 8 Tim. 8, 14. 1 Cor. T, 16., libi «postolnfl Spirito 8. pnwdllu v. 40l,
tunen ncgat, lUud suum praeceptum expreese a Domino traditum, aed a M denmm eam

itogulftri Spiritiis S. aasistentla, firoris cantricc arg^imrntando collectiim.

**) 2 Tim. 4, 18. , ubi pennolae et membrauae cura oeteadit, vestLs formam eaae adia-

Digitized by Google

96 FROLSaOM. GAP. U.

Ti>EM ; ,,T>ht. inter s. Scrlptnrae infallihiìitatfm, et divinitatem;
illa ab a»i>Ì8ienlia divina est, haec ab insplmtione Spirìtus S. Nec sta-
tini, quod pera8sistentlamct(Urectionem Dei infallìbilein scriptamest»
ì^cóvvftHTTov seu Inspiratum dlvinltus dici potest." (L. c. f. 99.)

CoNF. AUGU8TANA : „Cur toties proliibet Ser^ura condere et audln
traditiones? Cur vocat «is doctrlnas daemoiiloram (1 Tim. 4, l .) ? Num
finutra haec praemonuit tì^firUHà Semetuaf** (p. 66.)

Apoi.o<jia a. C. : ,,Nuni frustra existimant toties Idem repeti? Num
arbitrautur, excidisse Spiritui Sancto non auimailverteiiti iias voceti?**
(p. 107.) „Hab«(!i igitur, lector, nunc apologiam noKtram, ex qua In-
telìiL't's, et quid adversarii judlcaverint (retnlinxiis enim bona fide), et
quuU articulus aliquot contra manifestam Scripturam Hpiritus ìSaiicti
damnavertiit.*' (p. 74.)

tiUniBRUS: „Erstlìch nennet er (David, 2 Sani. 23, 2.) den Helli-

Seu Geist^ dem glebt er allea, was die Propheteu wei»»ageii. Uud auf
lesen nnd dergleichen Spructa siehet/8t. Petrus 2. Bp. 1, 21.: ,Ba ist

norli Mìe kelne Weissajnins aus menschnchera Willon liervorjrcbracht,
sonderà die lieiligen Meusclieu Gottes liaben geredd aus Kingebnng des
lleilifien (ieistcs.' Daher siujjt man in dem Artikel des Glaubens (im
Niciinum) von dem Heilij;en (k'istalso: ,der dureh die Propheten ge-
rcdet Imt.* Also <;iebet man nun dem Ilciligeu Geiste die «ranze heilige
Sehrift. . . Hore nnn, werOliren hat /,u lìoren! Heine Redeu siud nielit
meiue Bedeu, soudern, ,wer mich hòret, der boret Gott, wvr luich ver-
achtet, derverachtet Gott*, Loc. 10, 16. Denn Ich selie, dass meiner •
NaclikntniiK'ii vici wenleii nieine Worle nielli linren, zu iiirem iirossen
Sciiadeu. Solclien Kulim diirfeu wir, uocli uiemand fiiliren, der nicht
ein Prophet ist. Das mogen wir thun, soferne wir aueli tieillg und den
Helliireii (i( ist liaben, dass w ir Cateohnmenos und Seliiiler der Prophe-
ten uns ruhiui ii, als die wir naehsairen und predigen, was wir vou den
Propheten und Aposteln g( luiret uud gelernet und aiieli gewiss sind,
dass es die Propbetengeletiret liabeu. Das heisseu in dem Altea Teata-
ment der Propheten itìnder, dfe nlchtfl eifz:ene8 noch neues setzen, wle
dl6 Propheten thun, sondeni l' iircn, das sie von den Proplu teii liaben.
... So habuu wir uuu hier abermul zwo uuter»chiedliclic Persoueu,
den Vater und den Sohn ; so ist der Heilige Oelst ohne das da, der
Solchen P.salmen vom Vater und Sohu niit iliren Worten einirefiihret,
geniacht und geredet hat. Also ist die unterscliiedliche Drcifaltigkeit
der Persoiien in eint m iinzertrenulicheu gòttlichen Weseii, mihI das8
der Sohn Alenseh und Mcsslas .sei, bekeunet, gleichwie es iu deu ictzten
Worten Davids bekannt ist. Kin flciscldich flerz hiuft iiberhln oder
denket, David hal)e l's als ein fronimer Mann «leniaeht von sieh selbst
Oder andcrn, wie die blindvu Judeu thun: aber David will es nicht lei-
den, dass man solite ihm die Worte znschrelben. Es sind Instige lie1>-
liche Psalmen Israel (sprieht or), aber ich habe sie niclit gemacht, '
sonderu der Geisi de» iierru liat durch mich geredt.*' (Ausi, der let^
ten Worte Davids. 1548. Ili, 8797. sq. 2802. sq.)

QuENSTEDTius t ,«8. ScTiptUTa canonlca originaliK est infalìibili»
verUatù< omnisqw erroris eigten, sivc, quod idem est, in s. Scriptum
canonica uullum est raendacinm, nulla falsita.s, nullus voi miulmns
error, sive in rel)us sive in verbis ; sed omnia et singula sunt verissima,
quaecunque in illa traduntur, sive dogmatica illa sunt, sive rooraliai
sive historlca, chronologica, topographica, onomastica; nnllaque igno-
rantin. iiico-^itantia ant ()l)livio, nullus menioriae lapsus Spiritu.s S.
amauueubibus in cousignandis s. literis tribù! potcst aut dubel." (L. c.
q. 5. f. 112.)

FOK.M. CONC. : ,,Toto jìectore prophetica et apostolica scrii)ta V.
et N. T. ut limpidiS9Ìmos puriasimosque laraelis jfonles recipimus ac
amplectimnr." (DedaT. de compendiaria doctrinae forma, p. 681.)

Oigitized by Google

•I

L yi. .- jd by Google

Digilized by Google

DE PRTNCIPTO THBOUXJIAE. 97

LuTiiKKUS: l)itto »iim1 wjinie trenllch elnen jeilen fromiuen

Christen, dass er slch nicht stiMsc an der einfàltigen Rede und Ge-
«chichte, 8o ihm oft beffepnen wlrd ; sondern zweifle nlcht daran, wie
schlecht es sich immer anselien liisst, es seien eitel Worte, Werke, Qt-
richU und QfchichU der hohen giitaichen Mqfum und WeUheit. Dtnii
dim Ist die Schrlft, dfe «Ile Welsen nnd Klnpfen za Nairen maeht und
alleiti det) Kli ìiifii iiiid Albcnu-u offen steht, nlo (^hrl>;tU8 sagt Matth.
11, 25. Duruin lu.^s di-inen Diinkel uDd Fiiklcu fahreu und halte von
dieser Sclirift als von dem ullerluich-sten, cdelsten Helllgtlium, ala von
dt-r allcrroichrstcìi Fund;;nihc, tiic nirnnuT jranz »a*gegriin(i('t wcrden
mag, auf dass du die gottliclu' Wcisheit llndt n Ill5|^8t, welciie Gott
hler so alln-r und schlecht vorle^'i t, das» er alien Hochinuth dtimpfe.
Hier wint du die fWiadeln und die Krlppen flnden, da Christua ione
liegt, dahln tiiich dor Eii<!cl die Htrten weffiet Lue. 2, 11 . Schlecht nnd
geringc Wiiidrln sind . s, ubi r tlituuT iat der ScbatJ^ ChrlStaSi der
drinnen lit'<rt." (Von . mf Mas A. T. 1523. XTV, 2. sq.)

iDKM: ,,Damit ich aucU duucu wili geuutwortet Uaben, die mir
Schuld geben, tch verwerfe alle heilige Lehrer der Klrchen. ich rer-

werfe .'«le nicht, aix-r dicwt'll jedt'rmann wohl wi-iss, dass sic zuwelien
geirrct habi'ii, uls Meiisclu'ii, will ich ihnen nirlit welter (ìlauben geben,
demi sofem sic rnir Ht-weisunp ihres Vorstjinds aus der Schrift thOD,
dié noch nicht geirn-t hnt. Und das heissct mich St. Paulus 1 Thess.
5, 21., da or sag«'t: ,I'rufi't und bewiihret zuvoralle Lehro; welchegut
ist, die behaltet.' Dessclben gleiehen sclirelbet St. Augastinus zu
St. Uieronjrmo : ,Ich habe erlernet, alleili denen Biichern, die die hei-
lige Schim hetisen, die Rhre xn thiin, dass ich veittglich glftube, kelmr
derseU)en Boschreiher habe jc geirret.*" (Tirund und Ursach alter Ar>
tikel, so durch tlie nini. BuUe verdamnit vvoiiU n. 1520. XV, 1758.)

QUBNHTKDTius : „Dist. iuter apoKtoiurumatatum ante acceptum in
dte pentteo»te$ Spiritum 8.^ et Inter eomm statnin po»t eoUaium Spi-

ritus S. donum ; in ilio erroribus erant obnoxii et laborabant quoron-
dam dogmatum ignorantia et falsa appreheusjione, vide Act. 1, 7. Lue.
24, 25.; in lìoc vero a Spiritu S. in omnem Teritatem deducebantar,
Joh. 16, 18. — Di»t. Inter apustolorum eonvenatUmem et eorundcm
praedIeaHonfm ne gertptionem, sìve Inter Inflnnitates vitae et errore»
doctriiKic. In doctrìna nequa(|uam errare potni runl apostuli post ac-
ceptum Spiritus 8. douum ; erat muui et lingua eorum quasi plectrum
aat calamaa Ipsius Splrltna 8. dantls, qaod loqnerentur, et loqnentls in
ipsls Matth. io, 19., adeoque ducentis eos in omnem veritatem Job.
16, 13. In vita vero et conventatione exterua non fuerunt prorsus àvo'
ItanTTìToi, sed propter in^enitam originalem corruptionem inflmiitatlbas
pt hipsibua adhuc obnoxii, et interdum etiam àvxipuTTiriiv passi sunt, ut
de duobus fratribus Matlli. 20, 20. alllrraat Theophylactus. — Dist. Inter
errorem in fide et doctrina, et Inter errorem In facto allquu speciali,
quale fuit peccatum Petrl Gal. 2, 11. aq., ad. vitiam non praedicatio»
ms, «ed oonTerfiatloiifs, ut fnqnit Tertnllianua libro de praescriptione.
— Diat. inter rrroreni in thcndn rìdi t, <iuo pacto nullus seriptorura 8.
erravit, et errorem in praxit et sic erravit Petma, quia ejus praxia et
esterna converaatlo non oottgmebat cam theorla slve doctrina et pro-
feasione fide!.*' (L. c. q. 5. f. 116.)

Idbm: ttDìst. Inter lllos, qui a s. scriptoribus tnJrodHrunfuriogupn-
tet ex prt^prio motu, ut Eva, Gen. 4, 1., Gain cap. cod. v. ìli., Hiob male-
dlcens diem nativltatis sane c. 8, l., Judaei Job. 8, 48. de Christo afflr-
mantes, quod daemonium habeat; et inter Ulos, qui introdtteutOur
loquente» ex iMtinetu geu afflatu Spiritu» S.^ ut'Stephanus protomartyr,
Johannes baptlsta, ejusque pater Zacharias, Slmeon, virgo Maria; non
llli, sed hi acriptoribus ^t»7rvtvauu( sunt accensendi." (L. c. q. 8.
fol. 99.)

Baiarl Comp. «d. WaltlMr. I. 7

L iyiii^cd by Google

PROLUaOM. GAP. n,

Idem: ,,Dùt. Inter execratione» et blaupTiemian, v. g. Jobi, Judae-
ornm etc., et lnt«r earundcm historicam relationem et consignatiouem}
non tnftplravn Beva Ipsis Jndaels Cbrlstum nt dMoionlacam Procter
mantibus blasphemias .Toh. 48., nec Jobo exccrationcm die! nativi-
tatis suae c. 3, 1.; inspiravìt vero sauctis amanueusibus suis, ut illas
Bcribereut et consignarent, non ad imitatlonem, «ed ad canttonem et
Vitatiouem.** (L. c. q. 4. f. 104.)

Idkm : ,,Dicit quidem Lucas, ,8e omnia penitus asttecutum es.se, id-
que per tradltionem eorom, qui spectatores et ministri verbi fuerint,
ut inde etiam aliquam sibl fldem ronciliaret ; ast cum illa scriberet,
quae assecutus erat, non ex aliunnii relatioiie aut memoria sua ea de-
promsit, 8cd e divina Spiritus 8. inspiratione, qui mentem et calamuia
direxit ipsique et res scribendas et verbft» quibns eaedem scriberentor^
BU^essit/* (L. c. q. 4. f. 104.)

LuTHERus: ,,WeiI hier (1 Cor. 7, 12. 18.) St. Fuilas bezeuget»
dles Stiìck rede nicht der Herr, sondem er, gibt er zu verstehcn, dass
es nicht von Gott grhoten, sondern /r«<8ei, sonst oder so zu thun. Denn
er unterscheidet seine Worte von dem VVorte des Herrn, dass des
Herm Wort »o\\ Gebot, sein Wort aber soli JBath sein.** (Ausi, des
7. Gap. der 1. Ep. St. Paoli a. d. Corintber. 168S. Vili, 1109.)

QuKNSTBDTius: „Omnia, quac scribenda erant, a Spiritu S. snella
scriptoribus in acta isto scribeudi suggesta et intellectui eorum quasi
in calamum dictitata sunt, ut bis et non alils eircumstantiUt hoc et non
' alio modo ant ordine acribóentur." (L. e. q. 8. f . 98.)

e) Onemadmodum enim Scriptum 'sacra ex vocum et literanim

characterìbiis scripiù habet, quod est arri pfìirn : ita (juando Scriptura
iota, abmlute, siinplir-iifir et ah.sqiie ulla rcstrietióne ''/iórvco/rroc dicitur
(juxta ea, quae in noL praeoid. iudicuvimus), fateudum est, etiam
ooneeptUB vocttin, quae literis exprimerentur, acrìptoribus sacrìs in&pi-
ntfcoezuìsse; quod prolixius probavit et ad ubjectioiics disscntìcntium
respondit b. Mnmetts 1. c. n. 7. sqq. p. 250. sqq. Quod autem semper
ita docuerit, clarissime ostendit in Tract. quaest. de Svucr. et Script.
& II. 1. Q. m. p. 319. sqq. Ck>nf. AusftUirl. Erkliirung, Q. VL
p. 42. sqq.

QuENBTKDTiUS: ,,Neque dìcit apostolns : -('uTa tv yfxufnj sunt ì9e6-
irveva-Uf sed iràaa ypa^i ^eòirvfvaroit ut 08teudat, non modo rea scriptaSy
sed etiam liraam «erfjpffonm esse ^ftfirvnwrnv. Et quicquid de tota Scri-
ptura dicitur, idem etiam de verblg ceu parte Scrlpturae non postrema,
neceusario intcUigepdum est. Si cnim ve! verbulum in Scripturis
ooeurrcret non snggestum vel inspiratum divinltttS, iròiro ypa^v •àréirvev-
orf*g dici non posset. Si, inquam, verba et voces non fuissent s. scrl>
ptoribus suggestae per ^frmvevaT'mv^ Scriptura s. non ptupi ie, non ab-
Bolutc et -siinpliciter, sed improprie, secuiidum quid et (pioar! concop-
tUB rerum sìgniticatarum «altem easet dicique posset ^lùnvewno^^ in-
«ptrata aDeo; perinde nt Scriptum hnmano studio in aìiam llnguam
trandata proprie, absolute et simplìciter \'^ió-ynvTi>i: dici non potest,
quia ipsa verba formalia, quibus constat, a Spiritu S. per inspiratlonem
aoggesta non sunt, llcet seenndnm quid et cum apposito ^t6Tivn>aTos
dici qucat, nempe quoad conceptns rerum scriptoribus s. olim inspiri»
tos, qui verbis versionis siguitlcautur.'* (L. c. q. 4. f. 107.)

IiysH : „1 Cor. 9, 19. 18. Hoc loco 1 . ««rba a rebus per verba cora-

municatis distinguiintur. . . 2. Opponuntur /<^)o/ iht\nKroì nr^inu-htìc
ao^ia^f et ?.ó}oi t]ii)aKTiH tov O^rfi, verba, quae docet humana sapientia,
slve verba humana, etiam sapientissime excogitata, et verba, quae do-
cet, anggerit et dictitat SpirituM S. (Gcnitivus enim causam efflcien*
tem exprimit, ut Joh. 6, 45. : ,£runt omues óidaicroi tov Onw, docti a

L iyiii^cd by Google

^-^^ ^ ^ f ^yiy ^*'^'*< .y^^-AU^ •'^.'>.Ì<^

Ir-

Digitized by Google

DL riiliNCU'IU ■lllEULUaiAE.

Deo*, ex Jes. 54, 13.) Itln ''.nha apoHtoUca removentur, haec vero ìpA
trlbauntur. Vult enim dicere apostolus: Sicut a Sp. S. sapientlam
Ulani sive notìtiam mysteriorum dlvinorum accepimus, ita quoque ab
eo ipaa veri», qaibus èam eloquirour, edocU snmus.** (L. c.)

LcTUERi's : ,, Unu8 apex doctrìnae phis valete quam cni'lnvi et terra.
Ideo in luiuimo uou patimur eam laedt." (Comm. in Ep. S. Pauli ad
Gal. Tom. U. p. 841. E(L Hai. VUI, SMl.)

Idkm : ,,Wenn sle aber nlcht so Icichtfertigc Veriicliter wiiren dar
Schrift, so solite sie l in lilarer Spruch aus der Schrift so vici bewejien,
àia wàre die Welt voli Sctirif t ; wie C8 denn wahr ist. Denn mir Ì8t alsoi
dass mir ein jpglicher Spruch die IVelt zu enge macÀt/' (Dass diese Woit»
das ist mein Leib, nodi feste stehen. 1527. XX, <J82.)

Idkm : „Quod si demus unain epistolara aliqnam Paull, ant niiimi
alicujus locuiii non ad universalem ecclesiam pertincre, jiim evacuata
est tota Pauli auctorltas. ('orinihli enim dicent, ea, quae de fide ad
Roroauos docet, non ad se pertinere. Quid blasphemius et insanius hac
iwMuiia fin^ possit? Absit, absit, ut ullm apex in toto Paulo sit, quem
non debeat imitari et servare tota nntversalfs ecclesia.** (De capt.
Babyl. Opp. cnr. J. C. Innlaeber. Voi. V. p. 27. Ed. Hai. XIX, 21. sq.)

Idem : ,,Fatentur oranes, qnod Christus.Toh. 10. diclt: ,Non potest
solvi Scriptiira', et ejus auctorìtatem prorsus illacsam esse oportere,
cui neque liceat coutradicere, ncque eam negare." (Operat. in Psal-
mos. Cur. J. C. Irmischcr. Voi. III. p. 318. Ed. Hai. IV, 17(;3.)

Idem: ,,Darum wenn Moses schreibet, dass Goti in seths Taiien
Himmel und Brde und was darinnen ist, geschaffen iiabe, so lass es
blelben, dass ea sechs Ta^e gewe.sen slnd, und darfst kelne Gloate fln-
den, wie sechs Tage ein Tag gewesen sind. Kannst du es aber nlcht
vernehmen, wie t s >,( ( hs Tage slnd gewesen, .so thue dem Ileiligen Cieist
die Ebre, dass er gelchrter sei, denn du. Denn dn sollt also mit der
Schrift handeln, dass dn denkest, wle es Gott seibst rede. Well m
aber Gott redet, so gebiihret dir nicht, sein Wort aus Frevel zu lenkea,
wo du hin wUlt, es zwinge denn die Noth, einen Text anders zu ver-
stehen, denn wie die Worte lauten; niimiich, wenn der Glaube solcheil
Verstand, als die Worte geben, nicht leidet.'* (Predigten Uber da»
1. Buch Mosis. 1527. Ili, 23.)

f) <4uo pertinet, quod ^ Fetr. J, 20, 21. dicitur, prophetkam
m r ^ uroM (i:po^^r£tay j'pa^Tfi) non em edUtlom dim hemims vohmtat»
(non suo motu et arbitrata protulissc homincs illos suas prophetias),
ted ados ((fBfnfxé^ouq) a Spiritu Sanrto locìdon fumé, (seque acciuxisse ad
exercitium actus, ut loquendi, ita et scribendi;. Partim enim ipsa
iuspiratio divina, aua suggeruntur, quae in literas referri debeant, im-
portat influxum ad exercitium actus scriptionis; partim etiam ccrtam
est, scriptores siinctos expresso Dei mandato ad scrihenduni fuisj^e ex-
citatos, e. gr. Moiji^en, Deutcr. 31, 19., Emiam, c. 8, 1. 30, 8., Jere-
miam, c. 30, 2., Joìmmìem, Apoc. 1, 11. 19. 2, 1. 8. 12. 18. etc., aut
alias oeeanofiem ét mesnfiva ad acribéndam per peculiarem Dei provi-
dentiam fuisse objecta, quibus de Dei voluntate certi redderentur*
Oonf. Mms. 1. 0. § 8. p. 257. sqq.

Qdenstedtius : „Di9t. Inter occagionem fortuitam et accidentarfam,
et Inter occasionem a Deo subministratam ; scripscrunt quandoque apo-
stoli ex occasione, sed non fortuita, sed a Deo subniìnistrata. Deus
omnia ita direxit, ut completum perfectumque cauouem fldei et vitao
haberemns, Scrlptnras sci. prophetlcas et apostollcas, Ita ut eJtMdem
direction!, iiistlnctui et impulsui, non vero fortuitae et accidentali 00»
casioni, Scripturae acceptae ferri debeant." (L. c. q. 2. f. 62.)

L iyiii^cd by Google

100

PBOUBOOM. CAI*. 11.

ANTITHE8I8:

QlJBHaTEPTirs : ,,Aiifit.!u si.^ : 1. Pontijiriorum, 2. nonnulinriivi Cal-
vManonmf 3. ò'octMtauorum, 4. Anninianorum^ denique 5. yovatonmf
qui omnes ea, quae naturali raitone et allande vel per experlenttam
propriam et scnsuum miiilstcrlo fo-riiosci iiotucrmit fvcl qnonim scr!-
ptores Ipsl niiTÓKTat ktn itÌ Ti,Ki">i extiterunt), quaeijuc nihil nd mintevi
faciunt et fact! vel retlUUrratuc circumstantiam speetant, iteinque Itvion
videntur, non revclasse, inspirasse et dictasse Spiritum S., sed solum
ad haec consiirnaiida scriptores excitasse et simul {rubernassc per ouin-
stentiam t't iìin riiotu m sinjrnlareni, ne (|uid falsi, indecori ;nit incongroi
admhicerent, vel aliquid huiuani in scribeudo paterentur. Sic Bélìair-
tninva llb. de V. ]>. c. 16. alt: «Allter Deos adfult prophetis, allter
historleis. Illls revelavit futura et siraul astitlt, ne aliquid falsi adml-
ttcerunt iu bcribeudo ; liis non seinper revelavit ea, quae scripturi erant,
sed escitavlt duntaxat, ut aeriberent ea, quae vel ▼Idcrant, vel audle-
rant, (luonim recordabantnr, et siniul astitit, ne quid falsi scribercnt.'
. . . Verba D. Georg. Cnlixd P. 1. Resp. Moguntinis oppositi tli. 72.
haec suut: ,Neque Scriptura dicìtur divina, quod sinyula, qua*' iu ea
contiueutar, divtnae peculiari revelatiuui imputar! oporteat (v. g. de
dnob. fllils Abrahaml, de patre Davidis, de sme et sncceaerione regmin
Jerosolyniac i t Samaria^, (luod Herodes fuerit rex Judaeae, l'ilatus
praeses, aut quod Timotliuo bcribit a. Tauius 2 Tina. 4, 13. : Tcnulam,
qnam rellqnl Troade apud Carpnm, adfèr, cum veoies), sed quod prae»
cipnn, sivo quae ]>rimario et per se respicit ac intcndit Scriptura, nerape
quae rcUeiuptionem et salutcm generis hnnumi concornunt, nonnisi
dlvlnae lUt peculiari revelatloni debeantar; in caeteris vero, quae ali-
mide, slveper experientiam, sive per lumen naturae nota, consignandis
divina assisteutia et Spiritu ita scriptores sint gubematl, ne quidquam
scrilìerent, qtiod non easet ex re, vero, decoro, c<nignio.*** (L. e q. 8.

fol. '.>!>.)

Idkm : ,,()bserva, Ni^n>;.si hju admittere \in>-itì-r;riui- (sive divinani
inspirationem) ipsornm vcrlìorum Scripturae in omnibus, quae myste-
ria fldei concernnnt et captum liumanum ezcedunt; specialem autem
assistentlam per castodiam ab omnl errore et felsltate tantum In Un
admittere, quae secunduin se liuniana sunt et senslbus subjacent. Bd-
lanninua 1. II. de Conc. Auctor. c. 15. column. 2(i4. scribìt: ,Scriptore8
Musroa non delraisse mnltum laborare In miis Ubria; aatia enlm falsae,
8i laborarent srribcndo vel dictando, si ederent vaticinia, vel ad snm-
mum revocando ad niemoriani, quae viderant aut audierant, et cogit&-
rent verba, quibus ea scribercnt, si scribebant historlas vel epislotM
vel aliquid simile.* . . Huc pertinent etiam illi, qui methodum seu
disposltionem, exomationem, fpuffvelnr, phrasin et stylum Scripturae
humano lugenio atque iudustriae attribuunt, et non immedlatae atque
infallibili Splrltus 6. inspirationi, quos inter eminet iSeÌHut. Caatalio in
dialogo 2. de elect." (L. c. q. 4. f. 106. sq.)

Calvinuh: ,,Quuni illic (Ps. 22.) queratnr David, se hostlbna
praedae fuisse, metaphorice sub nomine vestium sua omnia designat, ac
si uno verbo dixisset, spoliatum se ac uudatum ab improbis fnisse.
Quam liguram dum negiigiint evangelistae, auatlvoaensa dtooednnt."

(Commentar, super Job. p. 190.)

Idrm: ,,Quum de praestantia hominum disserat propiieta, aposto-
Ina £br. 2. ad Christi exinanitionem id trahit. . . Quod de brevi ab-
jectione deinde tractat apostolus, non est exegeticum, sed ad suum in-
atitutum deflectit, quod alio sensn a Davide dictum fuerat. Sic Eph.

4, 8. locum Psalmi 68, 19. non tam intrepretatur, quam pia deflectioue
ad Christi personam adcommodat." (Cpp. Tom. ITI. p. 24. ad Ps. 8.)

Qt'KMMTSOTius : f,AntUhesU: Pontificiorum, qui nugantur, evange-
Ustas et apoatolos nullo divino mandato ad scrlbendnm acceaataoe, aed

L iyiii^cd by Google

r<t^x^ *sy^<'^ jfi^k^iT^^^ ^ ^ r<^^^^

DB PRINCIPIO THB0L06IAS. 101

incldenter, ex occasione quadam accldentaiia aliunde oblata, aut neces-
sitate coactos. Iteiu: Deum nec mandasse expre.s.sf, ut scriberuut, nec
Ut non scribercut. Apostolos nullibi testar!, se ex Domini mandato
scrlbere. Ita Bellanninug 1. IV. de V. D. e. 3. col. Kit»., ubi alt: ,Fal-
8um est, Oeum mandasse apostolis, ut scriberent, legimus enlm Matth.
nlt. mamirttuin, ut pnuMlicarent evangelium, ut autem scriberent, nus-
qnam legimas. Itaque Deus nec mandavit expresse, ut scriberent, nec
nt non scfiberent. Nec tamen negmmns, qnin Deo volente et inspirante
a|>Ostoli Rcrlpsorint, quae scripserunt* etc. et c. 4. § 3. si rundo i)rob.
Inqult: ,Si Christu et apostolis fuissct propo8itum, V. D. cuarctandi
et restringendi ad Seriptaram, inprimis rem tanti momenti, Christna
aperte praecepissft et a|>ostoli alicubi tcstarentur, se ex Domini man-
dato .scribere, queumdmodum ex Domini mandato in tote orbe docue-
runt, at id nusqnam legimos.*** (L. e. q. i. f. 94.)

Ipkm: ,,Antithrsis : 1. Pont(fldorum, ut Alberti Pi}:;;ii 1. 1. Hie-
rarch. Eccles. c. 2. dicentis: ,Matlhaeus et Johannes evangelistae po-
tnemnt et labi memoria < t nK-utiri*, Item: ,Quis certos nos reddet,
vera esse et certa, quae scribuut omnia de Christo (praesertim Marcus
etLucas), quae nunquam viderant, sed crediderunt narrantibus aliis
etc.'; Erasmi in notis in ce. 2. et 27. Miittliaei statuentis, ,ibì evange-
listai) tebtiiuonia hujusmodi non e libris dcprompsissc, sed, mumoriae
fldenteM, Ita ut flt, lapsos esse.* ... 8. Soeintmorum, ut Sodnl in
libello de auctorltate Scriptiirae, ubi cap. I. p. 15. scrihit: ,Quae-
dam in Scriptura per .se ipsa falsa apparcre, ued quae parvi slnt mo-
menti' ; pag. 71 . alt : ,flerl potuìsse, ut evangelistae et apostoli in ali-
quibus leviter errarint,* ... 4. Arminianorum, in praefatlone apolo-
giae suae et in specimine errorum tertio contra Leldenflcs; Episeopii
Institut. theolog. 1. IV. s. 1. e. 4. p. 2;]2, ubi asserir : ,Seriptores s. pt>-
tuisse labi et reipsa lapsos esse memoria in rebus levibus et nihii ad
■alntem perttnenttbns etc* . . 5. Weiodianorum, qui de scriptorlbns
seu amanuensibns Dei, iir()plitii> xl. et apnsiolis, «loeent: ,Eos ab
omni errore in dogmatici!^ imumnes uou fuisse.' Vide Weigelium in
CHttdenifriFp. 57." (L. e. q. 5. f. 114.)

R. F. (iUAT : luibeii die Theolojjeu des 17ten .Talirhunderts

einc gdttliclK! Art uuU Natur der liuiligeu Schriit guleUrt, wulciic, wie
sie nicht mit Ihrer menschllcben nnd geschlchtlichen Wfrkilchkeit
stinniit, so uucli keineswegs als eirie walirhaft g«;ttli( lie Art >ieh er-
weis't. l)as (iòttiiche iu Jesu Christo erweis't sicl» gcrade dadurch als
wahrhaft gottllch, dass es ganz und gar in die inenseiiliehe Wirklichkelt
eingeht, in Gebiirt, inenscldielies Wachsthuiu imd Eiitwickelung, ja
Leiden und Sterben, ob es auch der gÒttlicheu Erselieiuung und Horr-
lichkeit sich entilussem musste. So ist nun auch die heilige Sclirift,
um untriigUcbe und umfassende Quelle der Walirheit fur die Kircbe
nnd thre gesammte Entwickelun^ tn scin, nicht anf die pur gSttltehe
Weise entstanden, dass der Ileili.re 0( i^t, u!s der allelnige Autor, dcn
menschlichen Verfasseru als blosseu Schreibem oder lustrumeuten so
Inhalt wie Wort« dictirt habc. Anf Omnd dessen wurdeu cben die
hohen und gottlichen Kigenschaften, als Vollkt)nnnenheit und Genug-
sanikeit, Klarheit u. s. w. der heiligen Scbrift zugeschriebeu. Die» ist
ja die Inspirotionslehre des 1 7. Jabrhnnderts. WIr konuen dagegen
nnr mit dem grSsstcn Schrlf tforsclier unserer Zeit sagen : ,Weder den
ans der BcHchaffenhelt desTextes, nodi den an» der Beschafltenhclt der
Sprache erwaehsendeii Frngeu, nielli den schriftsleiieri-elien Eigen-
thìimliclikeiten der Verfas^er, uoch deu uiichsteu Zweckeu und den
davon stammendem Besonderheiten der einselnen Schriften, nicht der
Mannichfaltigkcit der Lehrweiseu, noch der Ver^t hiidenheit der gc-
schichtlichen Berichte konnte man gerecht werdeu, ohne mit jener dog-
matisehen Aus-ULce, vvas es ura die gSttlicbc Kingcbung der beiligen
Schrift sei, in Widerspruch zu kommen: sle vertrng sich, wius die neu-
tcstamentliche Schrift anlangt, nur mit einer Evangelieuharmonie, nicht

Digitized by Google

102

PBOLEGOM. CAP. II.

' aber mit deu EvaDgelit^n, und mir init eincr Sainmluns von Lehrbcwela-
stelleOf ntcht aber mit den ai>08toImchcn Brit fcn. Kim- nach ìhr gie-
bildete Vorstellun*; von der Schrift wiirdo mit di r Wii klichkt it derselben
nur eine entfernte Aclmlicliki-It liabi-ii.'*) . . . Nicht in «nner nien.sch-
lichi n St heingestalt, wle die Doketeu k-lirteu, liat sich die Gottheit
auf £rden offeubart. So i>t auuU die meuschUcbe Art, die gescbicht-
Uctae Entwickelnn^ der ticili<;cn Schriften ntcht bloMer Schetn, hervoi^
gerufen durcli cìih' iiussi rt' Acconmiodation des Ilt ilinicn Gristcs an die
naturiiche Art der iiieuscblicheD VerfasKer. Hier gilt e», zu erkcnnen:
nldkt trota der Antorsctaaft des Heiligen Oelstes iRt die Schrift wahr-
haft menschllch und freschlchlich cntstauden und gewonlen, sondem
gerade durcli jcncn Urspruug. Der Gk'i.st Gottes ist als der in der Welt
"wirkende ein Gcist der Geschiclite und der Entwickeluii<r ; und er ist ala
der GeÌ8t Cliristi ein Geist der SelbstcntUuHKening und Dcmuth. ( 1 ) ...
Es Ist jetzt kein Rnckzug zu Quenstedt und Calov mehr moglich. . .
Die lieilif^e Schrift ist uns nictit niehr ein ixro-scr \ou\ Iliinim'l hcrab
gesandtcr Gesetzescodex mit seiueu cinzelueu ParagrapUeu, Beweia-
atellen genannt. Solche Autfassung mnssen wlr um des Otaubena
wilU n als (1nkc'ti>r]i und um der Wlssonscliaft wilien als {rcsehlchta-
widrig zurut'kweisen. Die Schrift ist uns eine durcli echt menschlicha
und geschichtiiche Entwickeluug gewordene Sehriftensaninilung, wel-
che Art dem in dieser Entwickelung waltcnden Heilifien Geiste, als dem
Geiste Jesu Christi des Menschen- und Gottessohnes, nicht wider-
epricht, sondem allein ents])rieht. Die Grenzen des Gottlichen und
MeDScblicben io der Sclirilt iLÒmicn iiberhaupt nicht mechaniscb und
qnantitattv bestimmt werden, ao wenig, wie In der Person Jean." (Ea^
kclungsgeschichte des Ncutestamentlicben Schrfftthums.'* Ofitera-

lohlbZI. I, 11. 12. 18. sq.)

Kahnisivs: ,,r*ie altdoginatischc Inspiratlon niht auf dem Grund-
gedanken, dass die Schrift Gottes Wort ist, weil Gott derHeilifre Geist
ihr eigentlicher Verfasser sei. Die» aber ist er, sofern er einmal den
beillgen Sehrlftstellem den Impnls mm Schrelben gab, dann aberihnen
Bowohl Inhalt als Wortc dìctirtc. . . Dio Unhaltbarkcit der altortho-
doxen Inspirutionslehre wird Jcdt ni in die Augcn springen, der sich
nurdieMùhe gibt, sich ein anschauliches Dild von derselbeu ini £in>
zelneu zu niachen. Soli man sich denkeu, class der Apostel Paulus, alg
er jeiien zarten, urbaneii, von eineni leisen lluiiior berlihrten Brief an
Philenion schrlcb, nur aufzeichnete, was der Heilige Geist ilim dictirtef
Denkt eine Inspirationslehre, welche alle Solòdsmen und Barbarismen
der apoBtoItschen Sehrlften, aUe verfehlten Còmtructtonen des Fkalva,
alle uufienauon Citate, Differenzen in der Darstellun?: (und zwar la
Puncteu, WD auf dea Wortlaut etwag aukommt, wie bei den zeba Qe>
boten, dem Vatemnser, den Elnsetznngaworten des Abendmablea),
Entlehnungen aus anderen Sehrlften, reln persònllche Urtheile und
Ausdriicke u. s. w. dem lieili^en Geiste zuschreibt, wirklich wiirdig
▼om Heiligen Gei.ske? . . . MiisstLn wir bei Prophcten und Aposteln
aelbat bei Eropftingniss der Oflenbarung eiuen menschlichen Coenicieu-
ten annehmcn, so konnten vrir uns begriflllches Dnrchnrbeiteu und
Darstellung durcliau> nidit olmc Milwirkiins der moiisf hlicheu Eigen- ^
thiimiiclikeit dcuken und durfteu auf gauz unverkeuubare Tliatsadien
elnfsch veTweiaen. Diese menschUche Selte tritt noch vlel entscUeda-
ner bei Dlchtern, lyrlschen und didaktiseiien, und Geschichtsschrel-
bcm hen or. Soli man auuehnu n, dass was David in seinem Herzen
empfand, der Ileiliue Geiat In (iestalt eInes Psahns dictirt habe?
Wenn der Evan^eli.st Lucas nur niedersclirieb, was ihm der Geist dic-
tfarte: wuzu beruft cr sich auf Uebcrlieferuug uud Forschuug? Wenn
Bàlomo^a Sprudie, wle man docb selbat strengereracita xu^bt, nicitt

•) V. HoAnann, die heUige Scbrift nctieD Testomeiitii xiwammentMengencI uutenootU,
llfMÀIilgi'n uns. I. Th. p. 9.

yi. jd by Google

DB FBINaiFIO THBOLOGUB.

103

auf Offenbarung ruhen, Bondeni auf Lebeiisweisbeit: welcb ein Wi-
derspruch liegt in der Annahme, dass der Helltge Oelst menschllelie

Lebenswi'ishoit dictirt habc ! Wc rdcii dami nlcht dieso sehr cum forano
flali8 zu uehmeuUen Regcln zu Gusetzeu des Ueiligen Geistes? Und
dtese TiHipirationelehre auf etn Bach wle Koheleth miertr^n: welche
Monstrositiiten entstelien unsi . . . Unter diescn prophetlschen und
apo8toiÌ8chen SclirififU aber sind sowohl vom Gesichtspuncte dcs Ur-
sprungs ala dea Inhaltes aus Unterschiede. Wir konnen das Deutcro-
nomtum nicht den vler ersten Bucliern gleichstellen. Unter den Pro-
phcten stehen Obadia und Jona unter Jesaia, Jeremla, Ezechiel. Im
Neiicn Testanu'iiti' tn-ten die Ptistoralhrit fc (S. .131) und dor Brief an
Philemon auf eiue zweite Linie. Da» Wort der Offenbarung, welchea
hmertialb dea Relches alten und nenen Bnndes ergeht, Ist nar^lm Zu-
samiiienlianirc der Geschlchte dessclben zn verstidien. Und so trcten
denu die GeschicktsbUcher alten und ucuen Bundes in ihr icanonlschca
Becht, aber ein Kecht zweiten Qisdet. Wie der Inlialt der^elben das
Zusammcnwirlcen dcs Gottllchen und Menschliclu'n im Rtilche Gottes
Ist, so 8iud auc'h dio liollÌ«;on Go.scliicliLHscliroiber niclit nothwendig
MSnner der Offenbarung, sondorn Miinnor, dio im Gelste des Rciches
Gottes stehen. Dahin gehdren im Alton Tcstamente die prophetiachen
Oeschlchtsbfictaer fn erster, die hairio^niptilschen Bnth, Esra, Nebemta
in zweiter, die Bii( hor Esther und Clironilc in drittcr Linie (S. 285 ff.).
Im Neuen Testameuie fallcu in diese zweite Keihe in erster Linie die
drel eraten Evangellen (8. 406 fif.), in zweiter die Apoetelgeschiclite
(S. 518). Eine (bitte Classe bildon dio alt- und neutestamentlichen
Hagiographen, «loron Inhalt woch r Offonbarung nocli Geschichle des
Belcties ist, sondem das Leben im Reiche Gottex toie es «icA im Eimel-
$un daratelU. Dahin gehoren im Alten Testament in erster Llnle die
Fsalmen (8. 204 ff.), in zweiter die Spriiche Salomo's (S. 804), Hiob
<8. 805) iind Klaizcli» dor Ji romias, in dritter das Hoholiod (S. 303),
Kobeleth (S. àOi)) uud Daniel (S. 861» ff.), im Neuen Testemente in
«rater Ltnte der Hebrilerbrief uno der S. nnd 8. Brief Johannls, welche
bei allerWahrschoinlichlvelt doch nlclit siclier johannoischen Ursprungs
und ùberdies mohr porsòniiolion Inhaits sind (S. 54<i), in zweiter die
ttbrlgen katholischen Briefe und dio Apokalypse (S. 537 ff.). Wenn bel
der ersten Classe die Persònlichkeit von wesentlicher Bedeutung ist,
so tritt sie dairegen in der zweiten Clas.se zuriick, da lùer Allos auf die
Objeetivo Wahrheit und den Geist der Darstellung ankouiuit. Es liegt
«ber in der J^^atur der dritten Classe, dass das Subject in Bedeutung
tritt. Es tet nicht gleichgùltig, ob ein Psalm von Darld ist oder nicht,
die Spriiche voii Salonio siutl odor Andoron, Daniel echt oder unecht
u. 8. w. Aber man inuss sich boi dleseu Schriftcn dritten Ranges wohl
hùten, auf Authentie zu vici stcllen zu woiien. Mag dieser Versadi
vom Standpunkte dor Inspiration aus dio Schrift in droi Classon zu
theilen maugelhaf t sein : jedonfalls isi oiiu; Unlersc l>ei(lung von Graden
der Inspiration im Sinne der Sclirift, wie sie denn auch in alter und
neuer Zeit bcdcuteude Auctoritaten fùr sich iutt." (Die lutherlsche
Dogmatik historlsch-genetisch dargestellt. "EaHat Band. Leipzig 1861.
p. G66. sqq.)

losM : „Der Protestantismus steht und fiUlt mit dem Grundsatie
▼on der alleinlgen AnctorifSt der Schrift. tTnabblnglg aber ist dieser

Gruudsatz von dor Inspiralionsloliro der altoii Doiiniatik. Sio wieder
aufzuuehmcn, wie sie war, kanu nur mit Veriiartuug gegen die Wa^
helt ( I ) geschehen." (Der Innere Gang etc. Ed. 2. p. 841.)

TnoMASius: ,,Sie (dio lielligen Schriften) tnigen durchaus dw
Gepiage der Indlvidualitkt und Selbstthatigkeit ihrer Verfasser, sowohl
In der Conceptlon der Oedanken, ala In der Ansfuhrung und DarsteUung.
Man darf sich nur unbofanfjon an sio hlni;ebon, so iiberzeugt man sidl
sofort, dass diese Schriften uicbt ,dictirt sind vom Heiligeu Geiste*.**
(Cbrlsti Ferson u. Werii. Dritter Tbell. Brnte Abth. 8. Anfl. p. 449. iq.)

104

PROLVQOM. GAP. n.

HoFMANNU»: ,,Nicht wle erstere (dio alttostameiltliche Schrlft)
entstandcu, sondern was eH uni tiie sei, bezeugt die letztere (die neu-
testamentlicbe). Denti wenn wlr 2 Pei. 1, 21. von den alttestament-
llchen Propheten ìescii, <l!iss es gottliclic WirkuiiiZ, Wirkung dea Heili-
geu Geistes geweseu, kraft wcIcIkt sii* geredet haben; 80 Ist dles
seinem nHcbsten Wortlaute und Zusainmeiihauge nach nicht einmal
von alien einzelnen Bestandtheilen der alUestamentlichen Schrift ge-
sagt, gt'schwelge von deren Znsammenfasaung !n daa einhcitlichc Ganze
dereelben. . . Nicht auf irgcnd l'twas, das irfiend wann :r< rcdet wor-
den, noch auf irgend etwaa, das iu der Scbrift nur eutbaiteu ìat, son-
dem auf do» Omuie é«r Sdnift bernft sleta Jesus. . . Wenn er also
einzelue Schriftsicllen aiifiihrt, sei es um Ihre Erfullung in selner Pcr-
son und Gt-schiclite auf/uzeigen, odcr um aeinc Welsungen dareln zu
kk'ideii, so nieint er sie nicht iu ihrer Verefanelun^, sonderò die Schrift
als einlieitliches Ganze» ist es, welche er von Hich zeugen oder den
Wlllen Gottes aussageu liis.st. Ebenso beruft>n sich die neutestament-
lichen Schriflsteller nicht etiva nur auf dieses ofier jenes Wort Mose'»
oder David*» odcr Jesaìa^s, weil dieae Einzelnen kraft dea Geistes Got>
tea geredet haben, aondem die Schrift fiihren ale redend ein, mògen file
den nenuen, wt k her dics odcr jenes «resa;;! habc, oder nicht. . . Daas
. die alttestanieutl ielle Schrift ein Wcrk des Heiligen Gelate», dasa 8Ìe
Inaplrlrt ist, desse» <;edenkt uuser Lehrsatz nicht; aber nor desbalb
nicht, weil fiir uns ein fiir alle Mal fcststcht, da^^s nlì> s, was zur Fort-
fiihrung der heiligen Geschichte dieut, kraft cincr Wirkuuj; des Heiligen
Geistes geschieht, welclier hiefùr dem Mcnschen in der Weise, wie es
f ur deu jedeamaliken Z wecJc solcber Wirkuiu; erf orderlicb ist, binsicht*
Itch sefnes Natnriebens bestlmmend Innewaitet. . . Nicht blos auf die
Schrelbcnden, sondcni aneli auf dicj(Miiuen ist solche Wirkun;; gesche-
beu, welche die einzelnen BestaudtUeile der Scbrift zasamueustelltenf
sei es sa BBcbem, sei es smn Gsnzen deraelben. Dahutch wird die
mannigfaltige "Wirkung des rM<istes Gottes, welche man unter dem eìnen
Namcu der Inspiration /.usaninienbegreift, beschrieben sein wollen;
so zwar, dass man imnier ini Auge behalt, wie das Ein/.elne je in seinem
Verhiiltnissc zu dem beabsicbtigten Ganzeu durch Wirkung des Heili»
gen Geistes hervorgcbracbt worden ist." (Der Schriftbcweis. Nòrd-
lingen, 1862. I, 567—573.)

LuTHARirni's : ,,Tin (Jan/en sucht die glaubifrc Theolotrie noch
eiue Fonnel zu tluden, in welclier sie den ,gottmensc]iliclien' Charakter
der Schrift auszusprechen vermoge. . . Tholuck uud Rothe haben die
Unhaitbarkelt der alten JLelire nachgewiesen. . . £8 iatauszageben von
der Nothwondigkcit und Bedentung des &anz€n der Schrift fQr die
Kircln und von da aus xjwolil die (ìewissheit abzuleiten, welche zu-
n&cbst die Kirche als Gauzes von dem Ganzen der Scbrift und iiiren
elnaelnen Tbellen bat, sofem sie Int^prirende Theile dieses Gansen
sind, als auch auf die Qotteswirkung ihrer Entstehung zu schliessen,
so dass das Einzelne immer in lieziehung zum Ganzen gefasst, der
psychologische Zustand aber als der der Elnheit von Receptivitiit und
8pontaneitiit begriffcn wird. Die Scbrift ist das nonnirende Wort
Gottes (fùr die Kirche) und enthftU das sellgmacbende Wort Gottea
(fur die Einzelnen). V<'rgl. Hofmann, Schriftbew. II, 2, 98—100.**
(Coropendium. Dritte Aufl. p. 255.)

DKLITZ8CIIITTS : ,,Auch ist Theopneustia ein Gattungsbejjriff, der
gar maunifìfacli abircstufle Geisteswirkunircii uiiftr sicl» bccrcift, je
nachdem der Scbriftsteller sicb productiv uud coutiuuativ, oder repro-
dactlv and sppltcatìv sur Hellsofltenbaranir and Helln^sdiidite TexwUt.
Aber in beiden Fiillen erscheint das (Jottliche unter den Affectionen des
Meuschlichen. Ini letzteren Falle sind sogar Irrungen in Reproduction
des (ìeschiclitllcheu und Gegebcnen nidslich, (ìediichtuissfehler, Com-
binationsfehler, ùbcrliaupt solche Febb-r, iiber welche die allergeist-
Ucbste meuschiicbe Tlùitigkelt nicht absolut erliaben ist. Wer das

Digilized by Google

yi.^jci by Google

DB FBINOIPIO THBOLOOIAB.

105

leufcnet, der kennt die alt- und nt'iitcstjimcntlirhen Geschichtsbiicher
nur obertUichlicli, und wer sicb daruu tirgert, iler veraiindigt sich aa
dem Heiligen Geiste, dessen ^anz und gar nicht doketlsche Uebreiche
Herablassung (!) in die MenschlichkeU er vielraehr bewundern und
preisen solite." (System der bibl. Fsycbol. Leipzig, 1856. p. 819. sq.)

Kuftntva : „W1r behanplen Wilui mid niit der Bldieren ZxmmUdxi,

dem gotti iclicn rimraktcr der belUpten Sclirlft unrl Geschlclit^ nicht im
mindesteu z\x uabe zu treteu, ilass die lu ilifieu Miiiiner Goltes ini A. \md
N. B.» weldie der (iclst (ìottcs zu fiòitliclitn Werken oder Worten trieb^
gar wohi, wa.s naturwiHHenscbaftlicbe Erkeuntnlsse betrifft, in den zu
Ihrer Zeit allfienu'in berrschenden Irrtbumcrn mitbefangen sein konnten.
... So konnti' auch Moses ;rar manche physikaliseli-ii ri^'e Ansicbt uber
die Natur dea Stemenhimmels oder des Erdinnereu baben, ala er im
prophettachen Gelate die Geachichte der Schopfung dea Hlmmela and
der Erde auffasste, ohne dass Ihtn diese Irrtbuiner dadurch hatten be-
nommeu \verileu miisseu; deuu die mosaische Scbupfungsgeachichte
hat eben ^ar kcine phv8ÌkaIÌ9Che, Kondem blos religiò.sc BciehnUDIgaiim
Zwecke." (Bibcl und Astronomie. Rerlln, 1858. p. 8. sq.)

DiKCKiiorKiua: „£a wird wobl zugeatanden werden miissen, daaa
die Art, wle man die Irrthmnalosigkeit deaWortea der heiligen Schrlft

In der alten orthodoxen T)o<rniatik «jefasst hat, elne unhaltbare !st, und
dass man der negativen Kriiik niclit miiclitig werden kanu, wenn man
mit jencni Zu<i^estandnis.se nieint zuriickbalten zu mfiaaen.** (Klrch*
lidie Zeitschrift von Kliefoth-Mejer. 1858. p. 757.)

( PuiLiPPius : ,,Dabei hat man sich nicbt von vorueberein gegen die
Anerkemrang der Mu}{llcbkeit zn sti^uben, daas maadie unten^ordnete
Differenzen wirklich vorbanden seien, und dariun ungelòst zuriick-
bleiben. Denn es giht ja hier allerdinj;» ein (Jei>ier der unbedeutenden
Zufàlligkeit, wie die Aehnlicbkelt eInes Portrat8 nicbt von der genaa
entaprechenden lilnge der Niigel lud Haare bedingt iat. Wie weit die
Inapiratlon aach hier die menachitehe Schwachhelt v61!tg Uberwanden
habe, .scheint uns nur auf <;eschicbt!i< in m Wege, nicht doirni;itisch be-
atimmt werden zu konnen. Wir uòcbten desbalb wenigsteua nicht
a priori mit Calov ttaffen : Nnllna error, ve! In levicnlia, nnllna memo-
rino lapsus, — uUnm locnni habere potput In universa Scriptura sacra
(Keiu Irrthuin, selbst uicht in fierinstiifiigen Dingeu, kein GedHchtniss-
leliler, — k-ann in der ganzen heili.ì;eii Schrlft atatt baben). Aebnlich
Snaserte schon Julius Africanus In Beziehung auf historisch-chronolo-
glache Scbwierigkeiten im Neuen Tcstamente : rò uivrnt tvnyi fhov iràv»
Tur n/i.-à:ì>i (l):is Evanceliiim redet ju durchwes die Wahrh^t)."
(Kirchliehe (ilaubenslelire. Stutt-art is:,4. I, 208. sq.))

Cf. RrDKi.B.\cuiU8 : ,,I^ie Leiire von der Inspiratiou der heiliiren
Schrlft, mit Berucksichtigung der neuesten Untersuchungen dariìÌH r
von Schleiermacher, Twesteu und Steudel» hÌstorisch>apologetisch und
dogmatlach entwickelt." (Zeltscluift f&r die ^csammte lutherlsche
Tlieoloj^Ie und Kirche. Ilerausg. von Dr. A. G. Kiidelbach und Dr. II.
E. F. tiuericke. Krster Jahi^. 1840. Erates Quartalheft, p. l—&è,
Zweltea Qtuurtalheft» p. 1—66.)

§ a.

Causa impulsiva" consignatae ex voluntate divina
Scripturae sacrae interna est bonitas^ Dei, externa ho-
minum salvandorum indiffentia.^

a.) (^uani ueces^e est aguoscere eus, qui comUii divini caiuswi scru-
tantur, et tradunt, quam ob rem Deus doeMnam eoAedm^ (diqmmdiu

UiyiLized by Google

106

FBOLBOOM. CAP. n.

per rime von^ inid'dionem mie Scrlpturanim adminìculo cmi^ervataMf
ria iiiandari iH)lì(frÌt. Vid. b. (ìerh. Excg. L. I. § 19. p. .'36.

Gbiuiardus: „Scrlbendi maodatum tum demum Moses acceplti
cuna Deas decalo^ tabolM suo digito •cripsiaBet. Kzod. 84, S7.**
(Bzeg. 1. 1. § 16.)

b) Est enim communicatto Scriptunte hominibus fiusta ntique
benefìcium Dei indebitum.

c) Quam vulgo TtpoxaTany.r'rr^v vocaiit; qua ratione alias nostrates
ToluQtatis divinae de mitteodu tilio causam r^«xaru//zruijv dicuut mi-
lerìam humanam, ita ut a causa meritoria ^de difierat. GKc enim et
indigentia pauperìs movet hominem divitem ac libendem ad dandam
ei eleemosynam, nec tamen ideo pauper ille aua ìndigentia meretur
eleemosynam.

d) Bcilicet 1) muitiplicato geuere humauu, 2^ vitae vero huma-
nae spatlo abbreviato, non aeque ut oKm a patnarcbie» immediata
zevelatiune Dei instructis, viva voce coram inatrui poterant omnes ho-

mines. 8ed et 3f ìnvectls varìif? «loctrinae corruptelis, accedente
4) hominum inforinandorum iuiirmitate et memoriae imbecillitate, ut
tamen praesto esset revelatiu, ad quam in omni necessitati» casu secure
* oonfiigl posHet, lUera tei'ivta non abe re desiderabatur. Atque ita di-
vinae providentiae consultissimurn vi.suni est, capita divinarum reve-
lationum scripto compreheiidi. C'onf. (jerh. 1. c. p. 37.

CuBMiiiTius; H^ignam est oonsideiationei cum per traditlonea
imrfUMi doctrlnae non eonservaretur et Deus non vellet amplfns tlls np
^«f^iAi tiene uti, ut enrorts-corruptelis per novas subinde et iKTuIiarcs rcvela-
tiones repeteret, instauraret et consenaret puritatcm cjus doctrinoe,
qoae ab inttìo mundi patrlarcblB patefacta et tradita fuerat, — dignum,
Inquam, est observntione, quam allam rationem tempore Moysis ipse
constituerit et ostenderit, ut scilicet Hcrlptis, divina auctoritate et testi-
monio approlMitIs et conHrmatis, puritas doctrioac coelcstis propagare»
tur et eonservaretur, ne quaestionibus aut controversiin de veten ge-
nuina et pura patriarcharum doctrina exortis semper quaerendae et
expectaudae ( .ssi nt iiuvae et peculiarcs revelationcs. Illa vero hLstoria
diligenter considerauda est. UUliter enim illustrabit et explicabit prae-
sentem controvendam de sacra Scriptura, monstrata prima ejua origine.
Ostt'iulìt autcm liistoria, quod judlcio praeclpue est o6«crt?anf??mi, Denm
non tantutn iiiiitituisse, sed ipsum suo facto et exeinplo, cum primus verba
decalogi scripait, dedicasae et eon$eeranae viam illam et rationem, ut per
Scripturas divinitus inspiratas conservetur et retineatur coelestis doctrìnoé
puritas. Ita prima origo sacrae iScripturae Deum xpaum hahehit auctorem.
Loquimur autem de Scripturis (li\ iiiitus inspiratis. . . .Tudael fabulan-
tur, librum Genesis a Mose conscriptum fuisse, priusquam Deas verba
decalogi acriberct, propterca quod Bxodl 84. tt mentlo volnmlnls foede-
ris ante allatas tabulas decalogi. Sed non animadvertunt, multa per
anticipationem seu per vortpuv -izjtóreiiov in liistoria sacra dici; volumen
enim illud, cujua mentlo flt Kxod. 24., fuit liber Veteris Testamenti,
quod Deus In monte Sina pepigit cum filiis Israel, sieut manifeste scri-
ptum est Ebr. D. Sed Exod. 34., cum Deus verba tkcalo'il scrlberet in
tabuits, Moses nondum scripserat volumen focderis, sed tunc prlmum
acoepit mandatum scribendi. Nullum igitur dubium est, qoae Exod. 24*
de flcripttone et dedleatlone volumlnis foederis refemntnr, gesta esse
post ca, quae Exod. 34. describuutur, ita ut Deus docalogum prlus scri-
pserit in tabulis, quam Moses suos iibros couscriberet. . et baec eo
xedtau, ut Observetnr ex Scripturis dlvlnltus inspiratis, qnaa ad poste-

uyui^cd by Google

^^^f*-^ .><f^y.4^/. /c/^r^^ *^ X*/^ SÌ^^V Vr-^ ^,

^^^^^^^ ^^^^ZrZs^^*

uiyiii^cd by Google

DB PBINOIPIO THBOLOaiAB.

107

ritatem Deus eonuenari et extare voluti, nUiU scriptum fuisse ante tai-
Imlas decalofrl De! digiti» conserlptas. MuUvm mSm faeit ad dignitatem

et auctoritntem sar.rac Srriptnrae ilhistraiidam, quod Deus ipsr rnt.ionem
comprehendendi literù doctrinam coelestem non tantum instituit et man-
davitf ned quod Uhm prtmw teriptis verbU decalogi digUta initiwtUf
dedicarit et conspcravit . Si enim ah hovìitiìhu.f primum scriptio sacrorum
librorum inchoata fuisnetf polui{>)<el opponi praescriptio plus quatn bis
mille attnonim, ubi in melioribVÈ mundi temporibus et inter praestantissi-
mot patriareha» siné seripto viva voce tradita fuit doctrina va^i divini.
Deus igltur ipse suis difritia fecit initium seribendi, ut ostenderet,
quantum buie raUoni, ut doctrinae puritas ad posteritatcm scriptis con-
scn etur, tribuendum sit. Quod vero tabulas lapideos sumpsit, in qui- ^
bus Terlm decalogi scripsit, alia ent ratio, quae ezpllcatur ^Cor. 8. ^ ^ ^
Ne vero ea, quae per hnmin''s Dei, mirantlis et leatimoniis divinis ad hoc
ornato», vel conscrìberentur, vel ccmvcripla comprobarentur^ minoriM vel
nuUiug ad confirmationem dogmatum et refuUUionemcarrupteiarummeUh
ritati» haberentur, noluit Deus ipae tutain legem conaeribere, sed, seripttM
verbis decalogi, Mosi tnandatum dedit, ut reliqua ex ore ejtis com^criheret.
Et ut populus Dei ccrtus esset, Scripturam illam Mosis non hunuina vo-
luQtate allatam, sed divinitna inspiratala esse, Deus valde multi» stupcn-
dia miracnlia teatlnionio Mosis auctoritatem condliavitet ante scriptio-
nem et post et in ipsa scriptioue." (Rxam. conc. Trid. De 8. 8. f . 8. sq.)

QuKMBTJBDTiua: ^Quaestio 1. : Ana. Scrijitanfneritnec«Matiaf —
Status controverslae : Quaestio est 1. non de s. Seriptura formallter

considerata, sed rnaterìaliter spoetata ; 2. non de necessitate ex parte.
Dei, aut amanueutilum Spiritut» S., sed de necessitate ecclesiae ; 3. non
de neeesaitate in quovls ecclesiae stata, aed de eodeBia bodiema in
omnem orbem dilatata, ad consnmniationem secnli conservanda, reve-
latiot}ibus immediatls et doctoribus lif.mf /ari^r destituta post iimites
ScrtpÀnrarum clansoa; 4. non de necessitate ab.soluta, sed hypothetlea;
nec 5. quaeritur, an uni et alteri individuo Scriptum non fnerit neoe»*
saria, sed an toti ecclesiae." (L. c. q. 1. f. 89.)

Idbm: Apostoli scrlpserunt non tantum, ut suorum temponun

necessitati ronsulerent, sed ut omnium temporum liominiljus relinque-
rent certam etexactam tinu cretìendi, tuni vivendi nurraani ac regulam,
cf. Rom. 16, 4. Hinc Tertullianus contra Marcion. c. 5. alt: ,Ad omnea
apostoli scripserunt, dum ad quosdam.* Et CyriUut> Prolog, in Job.:
,Hac re commotus Johaiues par esse putavit, tam praesentibua, tam
fntnris Imjna evangaUI conscrlptione conanlm.* *' (L. c. q. 8. f . 96.)

ANTITHB8I8:

QuKNsTBimua: tiAwtMieid» : 1. 'AtanypA^ pomtificiorum asseren-

tiuni, Scripturam sacram non esse necessarlam et posse eccleslara Scri-
ptura illa care re ; ita i ! r<<j, trias d<; Vah-ntia in Anal. tìd. p. 388., ubi alt,
, doctrinam coelestem purius conservari posse per traditionem, quam
per Scr^turam.' BellarmUiua 1. IV. de V. Dei c. 4. contendit, ,eccle-
alam sine Scrlptura consistere posne, .sine traditione non posse.' Goate-
rus asserit, ,rhi istmii nvv ccclesiani suam a chartaceis Scripturis pen-
dere uec membrauis uiysteria sua cummittere voluisse.* Petrus a Soto :
,lllud statuAtur nt certissimam, qnod hoc seribendi verba divina atqne
revelationes consilinm oh imperfectionem et inflniiitatem humanam est
ezcogitaluui a Deo, attiue iatlrniioribus et impertoctioribus magis ex-
pediena; aanctioribus vero et purioribus aut minus aut nullo modo
necessariuni.' Huc spectat vox impia illa cardinalis cujusdam, relata
Tlleno parte I. disp. 2. th. 35.: ,Melius consultimi fuisse ecclesiae, si
nulla muiuani extitisset Scriptura.' . . '2. Fanaticnrxtm^ \\i Anabaptiata-
rum, ìSchwenJ^eldianorum, ìVeigelianorumf qui per hypotbeses suas Seri»
pturae neoeasltatem ncgant. Horaines enlm Informandos a Scrlptura,
ut litera mortua et occìflcnte, ad verbnni intcmum naturale, ad divinas
revelationes, augelorum colloquia ctc. reuiittunt." (L. e. q. 1. f. 90.)

PRI1"ZLAFF MEMJxCAl. I.i3iiAKV
COWCOKDIA SEMINAKY
ST. LOUIS. MQ, ,

Digitized by Google

FMtMMW. MF. IL

§ 6.

Causa eflSciens minus principalis* Scripturae s. fue-
runt hoinines'' sancti,'' prophetae*^ et apostoli.''

a) Non enim Deus, sicnt olim semel decaloguni, itsi et »Scriptu-
ram sacram, quaiii babemus, suis digitin, seti ùmiied/oto uperatione, in
HteiM redegit; veram opera hominum, tauquam amanuenrium, usug
fbit» qui quoad tpedan parìter et esBmntkm actus acrìbendi a Deo in-
spirali t(> juit ronoeph(K rerum et verlìonim seripto exprimendos suppe-
ditante, velut a causa priucipali, depeudebant; quamvisad cJiaraderes
literarum et syllabarum, calamo in membrana aut eharta piugendos,
eix vi artis scriptoriae, Mu nataralÌB, èeu per supernaturalem influxum
semel wllatao, ipsi per moduni cansuc {>rincipalis sesc haberent. Vid.
b. MxM. lutrud. 1. c. et § U. p. 2òU., it. de Syncr. et Script. 8.
p. 322. 325.

QuKNSTKiJTius : ,,Cypriuuus semi, de eleeui. : ,Spiritus S. erat
scriba, prophetae eruui ejus calami, quibus Spiritus S. scribenda dicta-
bat.* Elegaater Augustinus Ub. 1. de con.sensu evang. c. ult.: ,Quic-
qnid Servfttor de mils fftctls et dictls nos Ivgere voluit, hoc serlbóidQm
illis (evaiifrolistis et ajiostolls) tanqiiam suis manibus imperavit.* Solus
ergo Deus, si accurate loqui veiimus, 8. Scripturae atic^or dicendusest;
prophetae vero et apostoli auctores dici non possnnt, nisi per qaandam
catachresin ; utpote qui potius Dei auctoris calami et àpxi-jpnnimrftjc
Sphritus S., verbnui dictaati.s et iuspirauti», uotaril et amanueuses f ue-
mnt." (L. c. s. 1. f . 80. tq.)

b) Alias equidem a peccato non piane immnnes, non tamen m
actu scribendi periculo errandi expoàti, quìppe Spiritui 8. tiinc piane

subjecti, ut ner memoriae hipsiim aut alium quemconqQe errcHrem ad-
mittereiit, nec fallere velie jjosseiit.

c) Sic ^ Fet. i, i^L dicuDtur homièiat J)ci. h. e. homiues pecu/ù^
ntor et mmediaU a Deo ad id veeaU ol^tie deeH, vt dmna» reveUMonet
«ryto eomignarmi. B. Oerh, in Exeg. L. L § 18. p. 35. Nam et
Ebraeis d'hSk i?*k est homo Spiriiu Dei gìAematu»; età alias nonnun-
quam vox latius accipiatur.

Qt KNSTKDTius: ffViri Dei rei hominps Dei appcllabiiiitur propter
dlvinuui muuus, quo fOngebantur; epìtbeton enim uominis Dei excel-
lentiam denotai, ut Gea, 28, 6. et alibi. Banc/U vero non tam proptw
sanctitatem inhaerentem aut impntatam, quam ratione singiilaris segre»
^tionis et peculiaris vocatlonis ad muuus propheticum vel apostoUcom;
ita ut sanctum Xm: idem sit, qaod segregatnm et divino usui ccmsecnk
tum." (L. c. th. 7. f. 83.)

d) Id est homines ante Christi incarnatùmemconsitriinntesScriptu-
ram, cujus nucleus erat Cbristus veuturus. Vid. tSyr. /, 1, Conf.
Mxu. I. c. 4. p. 252.

LuTHERUS: ,,Ein Frophet wird geneuuet, der seiueu Verstand von
Gott hat ohne Mittel, dem der Heilige Oeist das Wort in den Mund
lp<ret. Denu er ist die Quelle, imd sie haben kelnen andern Meister,
deuu Uott, 1 Cor. 14, 1. 2. Niemand kanu einen Propheteu machen
dnreh menadiUche Fredlgt und Letare, 2 Fet. 1, 21., und ob es ^elch

DB ranroipio thbolo«iab.

109

Gottes Wort Ist, und Ich das Wort auf das Allerrelneste predifje, so
madie ich doch kelncn Propheten; cinen weisen und verstiliidigen
Marni kann Ich niachen. Als Matthtii ani 23. Cup. v. 34. werden-,Wel8e*
genannt, welche von dcn Propheten die Lehre schopfeten, denn Gtott
redet durch Lcute und nicht ohne Mittel. Aber Propheten sind, die
ohne alle Mittel die Lehre von Gott baben.** (Ausi, nber etlicbe Cipp.
de8 2. B. Mosis. 1625. Ili, 1172.)

o) Quo nomine non soliim illi, <iuo8 Chri.«tiis in dichiis carnis ad
docentlunj oniues gentea elegerat, additiciue post asoen.sioiiem ejus:
MaUldas (cujus tamcn scripta non habemus, lieet a|K>8tolum habenduni
, esse aciamus) et Paidm; veruna etiam viri apoatolid, apostolis munere
ac dignitat<^ proximi, qualés yfarem et TAicm evangelistae, scriptis
publicis: non niinus quani ])racconin vocia suae ecclesiam universam
inforniaturi, designantur. Vid. Miu^. 1. c.

§ 7.

Materia, ex qua*^ s. Scripturae sunt verba, phrases et
periodi,^ in votori testamento juxta sermonem Ebraeum,**
in novo*" testamento juxta sermonem Graecum/stylo ipso
^ seu delectu ot structura verboriim prò diversis scriben-
tium ingeniis, nioribus, afFectibus et charactere dicendi
consueto variante, consignata.^

a) Sive illud, ex quo fieriptura a. corapoaita est, qaodqne a. Scri-
pt n me et floriptis aliis, tanqtiain signis («rtariini rernra, oommnne esse
potest. Alias enim fateudum est Scripturara non tam esse Bub.stantiam
ex materia et forma compoaitam, quam unum per aggre|^tioiiem

luat, quam materiam.

hi Verlm (juidem in se absolute spectata materia remota s. Rcriptu-
rae, eadem vero in contextu posita aut constructa ejusdem materia
propinqua dici p(^unt. Vid. Mué. 1. c. § 10, 11. 12. p. 259. sqq.
Eodemque redire videtur, quod b. Gerhardw in Exeg. 1. c. Gap. IV.
§ 54. p. 73. scribit: Materiam ex qua Scripfiirae fonìialiter roimaerat/ie
haud incomìììoth ,*tafui po^ife ipsam covipagem et xeriem lihrorum biblicorunu
Conf. ejusd. Isag. LL. Disp. IV. ^2. p. 11.

c) Sive quoad libroa ante Chrìatum natum acriptoa, qui vocabulo
veterìs testamenti, tyttematìee seu dogmatU» aocepto, signmcaiitur.

d) Quanquam etiam Chaldaica quaedam intercurrant, v. g. Qen.
SI, ',7., npud Jerem. 10, 11. Dan. 2, 4- usque ad Cap. 8, 2. et
Endrain .i, <V. nqq. usque ad Cap. 6, 18. et a Cap. 7, 11. aqq. ad 27. Patet
autem, Deum in adhibenda certa lingua accommodaaae se ad statum
populi, quem haotenua, velutelectum m peculium, gratiosae revelatio-
nia injirìmis parti('ii>em reddere voluonit; ita ut, vigente statu Israeli-
tarum libero, lingua patriarcharuni Ebraea alloqueretur Deus populum,
aed Chaldaeoruni potentiae et linguae isti aut dialecto aaauetis, slmili-
ter alloquendo eoe condeeoenderet.

Digitized by Google

110 FROLBOOM. CAP. U.

I.TiTHERUS: ,,Videturtcxtus (Es. 9, 6.) per pnnctatores cornijitiis,
qui prò *<7p";! passivo scripserunt ^am literae, sive cuin puuctis

sivesine punctìs le«;untur, eaedem 8unt, et optime constai grammatica.
Sed Judat'i, humines pestilentissinii, .siiepe depravunt proplioUiruiii sen»
tentias suls punctis et distinctiooibus, et eorum puncta, quae tamen
mne reeen» inttentum, pIuB Toliint valere, qnam slmpllceni et gcrmanam
et recte cura grammatica consentientem seiitentlara. Quare ergo non
admudum moror superstìtioucs istas granuuaticas, quanquam prò nobis
stat grammatica, si recie punctetur." (Enarratio ubertor c. 9. Esaiae.
Opp. exeg. cur. Dr. H. Sctunidt. Voi. XXIII. p. 410. sq. Cf. Hai.
Tom. VI, 292.)

Imsut „Non possnm qnldem ratlonem pnnctandi negare, sed non

delector ea propter ambi<;uitatcm, quae rcddit Scripturam incertam
eamque distrahit et discerpit. Muustcrus alicubi allegat rabbinum,
qui dicit : ,8tne aupra et infra non potest intelligi Scrlptara sanotaS
hoc est, sino superioribus et inferioribus punctìs. Idque verum est
apud Ilebraeos, Sed auctorem liujus lectionis non moustrant, nec
afferunt certa argu menta, quare In hunc modum puncta addi oporteat,
quin etiam arbitraiiam pimctorom usurpationem faciunt. Credo aliud
Tocabulum àllter tegenmim et Intelllgendum esse, ut hlc ìll^9 ^ i
sed qui» me certiorera facit, utra lectio sit verior, tametsi dicant secun-
dum supra et infra legendiun esse. Tempore Hieronymi nondum sane
Ti detar foisse usua punctorum, sed absqiie lllis tota Bfblia lecta Bunt.
lìecentiores vero Hebraeos, (ini judicium do vero sensu et intellectn
linguae sibi sumunt, qui tameu non amici, sed iiostcs bcripturae sunt,
non redplo. Ideo aaepe oontra puncta pnmnntio, niai eongraat prior
sententla cum novo testamento. Ex punctis enim nihll aliud relinqui-
tur, quam merae diviuatioues: utrum noo aut n^o iegendum sit, et

sic in alita mnltis, qnae scrlbuntur ilsdem Itteris. Ideo non multum

curo supra et infra rabbinorura, nielius esset legere Scripturam jiixta
iutra. Ac uovum tcstamentum praebet uobis iutellcctum intralem, non
superlorem ant tnferiorem.*< (Enarratt. In Omesln [Gen. 47, 81.].
Opp. exeg. XI, p. 85. Hai. II, 2703. sq.)

Gkbhardus: Quaerìtur: ,,An puncta Tocalia literis in BibUomm
edltlone fuerint coaeva, an vero pcnteriotlbus temporibus addita? Prlus

' artirmant. . . 2. ex nostris theologis plerique omnes. Chemnitius in
Harmon. c. 51. Flacius part. 2. Clav. Script. Uafenrefferus in tempio
Bcech. etc.** (Bzeges. 1. 1. f 888. sq.)

e) Quo nomine, systematice accepto, deaignari soient libri post
Ghristaim natiim scripti.

f ) Flacuit autem Deo, Graeca nti lìngua, qiiae inde ab aliquot
iaaeiilis inter Judaeoe pariter et gentes fere omnes, in quibus eccnaa

per praedicationem apostolicani plantenda ipsoque adhuc tempore con-
si^natae Bcripturae N. T. usitatissima erat. Atque ex hac ffuyxara-
fiant etiam fectum est, ut graeca illa dìctio esset éXli^vcffTtxijy seu ebraia-
mis perinixta. Vid. b. 3Ins. 1. c. 4^ 11. p. 261. Et conf. b. Schen,
System. L. 1. ^ 14. p. 14. Quaravis non ideo ifoloeeiwios et harharisìiim
Scripturae s. tribuendos esse dicanius: quod iieque uuquani statuit
b. Musaem^ qui, cuiu olim in disquisitione philol. de stylu N. T. anno
1641. habita viros qùosdam ernditos ac bene moitos, qui dìflferentiam
Btyli Scripturae et scriptorum aliorum in lingua graeca clarorum mon-
Btrare volentes, terminis illis, praeeunte inter patrea veteres Hiero-
nmw^ usi fuerant, ab imputato crimine impieiatis ac blasphemiae in
qpiHium Semetim commissae defendeiet, ideoque argumenta scriptorb

Digitized by Google

DE PRIMCIFIO THBOLOGIAB.

Ili

cujusdam exaninaret, et àmXiapaHay notaret (eo mora, quo etiam

b. HufUemannm patres et recontiores, qui ita locuti siint, exrusandoa
credidit, et b. Mnmei Disquisii, illam aecutasque Vindicias citat, Prae-
lect. in F. C. art. 1. e. Ili. § 5. p. 222. )• non solum sententiam ipsam,

S|uod in ScripturÌB ravera sint burbarómi et ■oloecisnii, nunquam suam
ecit, verum etiam, quod eam non amplecteretur, aliquoties in eadera
disputatione et j^er integras vindicias te.status; in loto autera i.sthoc
negotio b. Joìi. Majority tiieulogiae t. t. professoris priinarii, calculum
naetus est, cujus etiam Carmen gratulatorìum, quod quasi Innofi^ est
et àvaxc^cUatWc? omnium fera, quae in Disq. illa disputantur, dispu»
tationem ipsam hodienum ornat. Et legi mcrctur apperulìx b. Mingaci
ad vindicias Dis(i. p. 457. -kòó., item Tr. de S^ncr. et Sor. S. L. I.

I». 819. 320. (c^uam ob ram etiam b. Seherterus m System. 1. c. p. 14.,
icet soloecismoB xax&xv seu foeditatem importantes, ac barbarismos grae-
citati t/t^iyi/tfl-Tfxj oppositos Scripturae tribuenrio? iieget, tamcn h. Mìl-
saei Disq. de stylo N. T, cornmendat. Caeterum, quod de evangelio
Matthaei et fistola ad Ebraeoa disputatur: Auuou libri illi primuui ser-
mone ebraeo consignati fberint? quod patribus non pauds visum fìitt:
sufficit h. 1., quod textus graecus illorum, qui hodie superest, seu Oli-
ginalis sit, seu ex alia lingua translatus, revera sit »9£r5rve'jrt-r«<c, adeo-
Que in partem principii credendorum aùzit-ia-uo recte veniat. Conf.
Ifiis. Intiod. 1. e. p. 261.

g) Sane euim ras ipsa lo^uitur, eenus dieendi in Scripturis alicubi
leniu» et ifubmim^ts, alibi gravim et v^ementius, rursus alicubi hwnUivs,
mimoique comtìtm, alibi magia ^raiide comtumqite, aliquando pnrìns, quoad
unius linguae usum, alias aliarum linguarum idiotismis j)ermia:^tm ap-
pararo ; cumque aucto(r Scripturae prìmarius unus sit, ac tota Scriptum
dctfirveu<rr«>c, &tendum est, opirttum S. ipsum in suggerandis ▼erborum
conceptìbus accommodasse se ad indolem et conditionem anuinuensium.
Vid. Jfjtó. 1. c. § 13. p. 262. 263. Hanc autem styli proprietà te m,
quam quidam Scripturae formarn extemam et aeddentalem dicunt, ad
materiam, tannuam affectionem lìuiteriokm, racte raferri, ex dictìs colli-
gitur. Conf. km. % 18. p. 272.

Danniiaukrus : „\ erborum ^eÓTi'eimv. . . flrmant 1 . : OracuJn divina
(Exod. 4, 15. Num. 28, 12. 2 Sam. 28, 2. Eh. 61, 16. Jer. 1, 9. 30, 1. 4.
Marc. 18, 11. Lue. 1, 70. 21, 15. Act. 2, 4.), qafle Deumnon sensuom
tantum, sed et orls prophetici ac apvostolici, consequcnter etiam Uterae
scriptae auctorem asscrunt; ncque alias vocis ore prolatac, alins scri-
ptae fons est, quae Deo (Exod. 34, 27. Jer. 30, 2. 30, 2. 2 Tini. :i, IG.)
aactori etiam Scriptoram dare tribuunt ; quae n^;aat, Scripturam esse
lóiof iirtXuaeu^. (2 Pei. 2.) Id omne Spiritns Sttnetus fnsplravlt, qnod
non est W'if t '•fY./r ; at verba etiam non suiit (l' .n- /-;> ,' Tr<.w:. Ergo
2. d^erentia linguae autheiUicae et versionist quae nulla foret. Nam
sensas utroblque idem. Finge, TertMi etiam ntroblque ab bomlne, Dtbtl
Intererlt arapllus. 3. Proprietas styli uniformis quoad substantiam in
utroque testamenti corpore, ut unum os omnium ■àtoTrvtvvrù/v videatur;
quamquam quoad accidontalem styli conformationcm singulari (rv^icara*
fiéan Sp. S. se dimiserit ad ingeuia, studia, nationes ^torrva aruv; quo
factum, ut Esaias (re^us sanpruis) nitldlus, Amos humilius, Lucas,
Uteris gfraecis iinhutus, elefjantius scripserit, sicut in orj^ano musico
substantia cantici, liarmouiae, toni (Fiurygii Lydiive) una est, flstulis
antem acuttoriboa alUs, alito obtnsloribns se spiritns» qui Inflat OMm,
aocommodat.'* (Hodos. Fbaen. 1. 0. p. 80. sq.)

L yi. .- jd by Google

112

PBOLBGCM. CAP. H.

^ Qi'KNSTKDTiu.s ; ,,Dìs(. ìiiUt geuus loquen(|i, et Inter Ipsas phrmieè,
«erba et voce» ; genus loqueudi debebant scrìptores s. quotidiano osai
et consaetudlni, rei etUun Isfonnatlool, et bine quoque dlvenltas etyll

pnesertlni prophetic! orltur. Nani prout informati aut assuofacti erant
ad sablimius humiliusve loqucndi scribeudlque genus, sic eudem nana
Spiriti» 8. aeae taoaitmim indoli attemperare et eonde»cpndere. volult ut^
que ita res casdem per allos mafmltìfentius, perallos tenuiiisexprimere;
quod vero has i t non alias voces vel ae<iuipollentes ailhibuerunt scri-
ptores sacri, hoc anice ab instinctu et inspiratione divina est. Spl-
ritus S. enim ad scriptorum sacrorum captum ac indolem sese attem-
peravit, ut mysteiia secundam consnetnm dicendi modam confdgna-
rentur. A(leo(iue ea verbn Spiritus S. amanuensibiis insuiravit, quibus
aiiaa osi fuibscut, si «ibi iuisseut relieti. . . In iustrumento musico
flatnlae Inaequaliter cantmt, «ed ab mio movente musico. Vcnim haec
sententia, quod sci. Spirìtns S. se nmnnmodavprit ad or<r:uium suum
ejusque iugeuium ac diceudi geuus cuusuetum, non ouiuibus placet
cauMunqne diversi sermools esse ezistimant, quia ,8piritn8 8. dàtnnl-
eoique eloqui, prout Ip^c vult*, Act. 2, 4., et quod non tam auctorum
dlcendi facultatem, ({uum uiateriaruui, de quibuH dicere aut scribere
voluit, indolem rcspexerit. Ita D. ('alovius System. Tlieol. TOm. I.
e. 4. q. 5. p. 674.'* (L. c. 8. 2. q. 4. f. 109. sq.)

ANTITHB8I8:

Qi KNSTKI)TIU8 : ,,Anlithf sis : 1 . Krasviì in Mmotntt. ad c. 10. Ao-
torum, statuentis, ,apo8U)loruin sermonem nonaolnminipotttnmesseet
Incondltnm, rerum etiam iinperfectum, pertnrbatnm, aflqnotles piane
soloecissanteni.* 2. E Calviniani^ Bezae, «|ui, dnm invortivam in
Srasmum scribit, annot. ad Act. 10, 46. soloecismos imprudeuter ad-
mlttlt, tnqniens p. 8S9. ed. Oantabrig. : ,8impllcitatem In serfptis apo-
stolicis suminam agnosco, hyperbata, anantapodota, soloecismos etiam
aliquos uuu dilli teor.' Etmox: ^Gravlssimas causa» habuerunt apostoli,
eor interdnm etiam balbutiendum atque adeo cum vulgo soloecisaan-
dum putarent.' Hinc Lue. 22, 20. in verbi» institutionis rò >\^i ir)//rtw
citta soloecismum ad tì^ aìfiau referri negat.'* (L. c. q. ti. f. 120.)

§ 8.

Forma aeu ratio formalis' 8crìpturae sacrae sunt
ipsi conoeptus^ rerum et verborum (quorum signa sunt
verba scripta), quatenus'' mentìbus scrìbentium dìvinitus
sunt inspirati.

a) niad, mqoam, per quod ScrìptuTH sacra in esse ino «pect/ioo,
velut j)€r rationem a priori d propriain, constituitur, atque ab alia
quavis scriptum distiuguitur. B. Mm. 1. c. ^ 15. p. 2()r>.

b) (^ua ratione quidam dicunt, forinam iìtUrnam imi formale 8cri-
pturae esse seusum. Vid. b. Cutidi^fiiM ad Giinp. Hutt. Q. 1. p. 7.
00iuiia enim verborum Scrìpturae nihil aliud est, quam eoneeptua
Bientìs» ^oibi»ob|ecta intellectQi repneteotantur, et quando tea ipeae

eab nomine gensn? intolliguntur, certum est, eas non in se, sed prout
Terbis et conceptihutì sigtiificantur, spectari. Miisaew 1. e p. 269.

c) Sicut enim Scriptura s. |>er sensuui verbi» siguiiicatuni in esse
geimieo Scripturae, ita per sensum, ut eet Actfjri^ccMrr»;, in esse speciJÌM
•eu in esse aarrae Scripturae constituitur. Atque eodem redit, si

Digitized by Google

DE PRINCIPIO THKOLOGIAE.

113

dicas, fbraam Scriptnrae esse ^tt^wsoariav; modo haee non acdpiatur

praecise prò adione inspirandi (sic enim ad causam efficientem pertinet,
quod etiam ol)piorv;ivit b. Gerliar<his in Exej^. Jj. I. 305. p. 322.),
sed terminative, seu prout teriniuatur ad ipsos conceptus rerum et ver-
borum in intellectu hommum aanctorum, qui scripto exprimi debebant.
linde etiam b. HmmeUti» in Syntagm. Disp. II. § 17. ecribit, formam
Scripturae iiìternam eiif^r ''>;ó-.<>'.a->. Conf. li. Mm. 1. e, qui etiiiin p. 266.
ostendìt, qiiomodo non solum in aòri'Yf»i<fi,t:; scrìptorum wicrorum co-
dicibus, veruni etiam in àrcnj^ftà^mq lii>rariorum, adeoque etiam nunc
hodie Scripturae sacrae forma una et eadem maneat; sctlicet, quod
oodices Oh àró]rf>a^»i ad iraitationem primigeuiae Scripturae seu im-
mediate seu mediate sunt concinnati, unde, multiplicatìs quoad apices
externos codicibue Scripturae, tameu conceptus tMrtwiuaToi rerum et
verborum iidem supersunt.

HiTELSEMANxus : „De diffcrcntia ejus, quod •materiale et formale
verbi divini vocatar, au.scitarunt nonnulli antt? 20 annos etiam in ortho-
doza eccleflia quaestionem ex male intellectis nonnullis bb. Luther!,
Brenttt allommquc phraslbns. I>ect8a antem est Illa controversia anno
1624 atheologis electoralibus et duc.alibu.s etreductji ì n te r hos termi nos:
1. Ditttingueìidum esse Inter materiale et formale vtrbi et verbi divini.
Materiale verhi est tenue homints ore prolatns, artlealatns et osa vnU
gari intolligibllis, quo sensu distingultur a sono campanae, ve! alio
quuvis liomiuum arbitrio iulroductusignu, sed quod articulato sermone
non prufertur; qnam dlfferentlam ostendìt apostolus 1 Cor. 14, 7. 8. 9.
Formale verbi in genere est nensuif quidam determlnatus, indicans sin-
gularem rem vel personam, isque complexus ve! incomplexus, de quo
in theorematibus logicis agitar. Materiale autem verbi divini est 8onu$
intelligibilie de rebus divinis a Dee mediate vel immediate prolatus, ha-
bens auctoritatem divinam obllgandi ad fldem et obedientiam, quod
demonstrant ex 1 Thess. 2, 1."^. Et fonnalc verbi divini est ìpsìuH sensus
divini, audibili siguo proiati, deterinincuio de certa re vel persona; quod
ftldem patet ex l Cor. 14, 8. 9. et seq. . . Quando termlnns vel vocabn-
lum >iacrap. Scripturae In concreto sumitur, ut plerumque sumitur et
fiumi debet prò verbo scripto, tunc non differre ab invicem formale
verbi divini et formale Scripturae divinae, i. e. non differre formale
verbi dicti a formali verbi picti, quia accidentalis illa forma non atten-
ditur a scriptoribus ecclesiasticls, quaudo agunt de formali ipsius sub-
stantiae sive sensus ectypi, quem Deus sono, si ve audiblll atve analogo
et legibili, expressit. Ratio est, quia lector Scripturamm conclpit
verba scribentls sub hac imaginattone, ac si scribentem andtret Ista
resonare xocv, quae vidct et legit ipsum significare per charai tcres, et
propter liane analogiam apprebensionls huinanae, quae Ut per oculos
sive per lectionem enm apprehenstone, quae flt per aure», deinde pro>
pter analogiam modi revelationis, qui t\l per charactori-s, cum modo,
qui flt per verba et sonos, Spiritus S. per meton. accideutis prò sub-
jecto Ipsos charaeteres voeat verbam Del, et per meton. eonttnentis prò
contento appc'llat subjoctum inhaesìonis sive materiam, in qua picti sunt
charaeteres verbum Dei portantes, verbum Dei, foedus Dei etc. . . Ponti-
ficii. Calviniani et ahi sectarii habent vemm Dei verbum et non habent.
Hahent qnoad objccti veritatem et existentlara coram oculis et auribns
eorum, quemadmudiim quinque fratrcs epulonis dicuutur habere Mo-
sen et prophetas Lue. 16, 29. Non habent quoad veritatem cognosccndl
(cognitionis) seu quoad conformitatem conceptuura suorum cum mente
Dei proponentls. Quo sensu Chrysostoraus, Augustinus, Lutherus,
Brentius aliique a Movio citati in responsi<Mie ail Triadem dlsputatlo-
num Mislentae p. 8G. sq. negaut, pouiilicios aliosquc haereticos ha-
bere vemm Del verbum, addita ratlone, quia vwitas verbi divini non

BskHOooip. ad. WaiaiHr* I. 8

Digitizcd by Google

114

FBOITOOH. CAP. n.

in signls verboram, sed vero eomm intellectn consistat. Ubi inani-
festum est, per vocabulum ,Tei1tatis' non inteliigi veritatem existeudi,
ied relati vara veriutem cognosoeiicll.** (Fnu^ett. Form. Conoofd.

p. 431. .sq. 433. sq. 435.)

QuKN»TEDTit'8: yyDUt. Inter sensum verbi divini grammalicum et
«xt«rn«m, et sensum verbi divini 9pMtuaUm, inUmum et dMmtm. nie
formale est verbi Dei, quatenus v<n'bum est; hic, quatenus verbum (ìivi-
num est ; ille a quovis eiiam irregenilo percipi potcst, Aie vero uuunisi
■b InteUeetn mwminato apprebenditar." (L. c. s. 1. th. 5. f. 81.)

Objectum Scripturae" yeneraliter loc^uendo sunt res
sacrae omnes, in quaruin com memora tione^ occiipatur
Scriptura s., speciatim vero et primario res illae, quae ad
hominuMi saliitem per se ordiiiantur, et*^ vel ad dogmata
eredita necessaria, vel ad vitam houiini salvando con-
venientem spectant.**

a) Vocattir alias materia circa quam,

b) Ccrtnm onim est, Scripturam 8. stylo historico consignatam
varias res continere, quae, quaravis non aeque omnes sint cognìtu ne-
cessariae, suo mudo tamen omnes faciunt ad aeditìcationem ideoque
objectum Sorìptone recte dieimtor. Vìd. Ifua. Introd. J 14. pu 264.

c) Sic. b. Oerh. Exeg. L. L § 52. p. 72. kgem et evangdkm dicit
primaria divinae revelationi8 capila, ad quae omnia, quae in Ser^tufiè
traduntur, revocari pomnt.

d) Et hac ratione objectum Scripturae et objectum theologiae
levelatae coinciduut; quamvis et ea, quae praeter objectum primarium
in Scriptura aacra tnMtantur, buo modo ad theologiam revelatam, vel

Snoad illustranda fidei ac morum dogmata, vel quoad ipnns Soiptuiae
iterpxetationem, pertìneant. Vid. b. Mu». L c. p. 265.

§ 10.

Finis cui* Scripturae sacrae sunt in genere quidem
homines omnes citra status ecclesiastici et secularis dis-
crìmen,^ tanquam ex Scripturìs erudiendi non alìorom
solum, sed et sua* opera ; speeiaim yero ìlli, qui eoclesìae
doctores^ snnt aut ratari sunt.

a) Sive subjectum, cujus bono destinata est Scriptura sacra. Vid.
Mus. ^ 23. p. 277. 278. Quidam nomine objecHf sed a maieria circa
quam dìstìiicti, appellante aut cum addito èbjee^m pertonals YOcaat.
VM. b. Oerìi. L c § 480. p. m. 525.

b) Patebìt istud darius, si attendatur ad Jlnem cujm (de quo ata-
tim dicemua), qui ad omnes bomines ex intentione Del pertinet.

Digitized by Google

DB nUNOIPIO THBOLOGIAB.

115

c) Certe in veteri pariter Israelitica et primitiva Christiana eccle-
sia non solum Scriptura publice praelecta et poi)uIiis inde iufornuilus,
veruni etiani iectiu 8iTÌplurae uaiuibus prumicicue coucei^i^u et cutunteu-
data fuit, idque ex mandato divino Deut. 6, 6, 7. : Verba ùto, quae ego
praecipio tibi, acute ìngeree jUm tuie ae toquerii de eis. Similiter cap.
31, 11. 12., uhi y\\\et Deufi con fp-fgatn jxypido, vìrii* ft'ììilnì.<*qiie d pnrrn-
lié et pemjriniii, <pii in portis Israelitaruni futuri esseut, ìegere totaìiif
quae lune extabat, Scripturam. Et Esai^ie S4, Iti. promiscuam multi-
tndinem alloquens propheta: QuaerUe, ait, ex libro Jehovae et legUe,
unum ex hìs ìwn defutunnn eM etc. Imo David Pt<. I, 2. heutnm illum
praedicat, qui in mediiatione seu Scrìpturae sacrae, occujiatur die
oc node. In N. T. auteni Cliristus Lue. J(J^ ii9. et >U. non obiter iu
parabola, sed vi ìp«U8 scopi parabolae a singulis hominibus scrìpta
Mmìs d prophetarum oraninu evolvenda, consulenda, et quae ibi tra-
duntur, aniplectendiT ei?se dicii. Kt Jnh. SU, ucrutiìiiìim Scrijìtttrarnm,
quo ipsi lectorcs in sensuni iScripturue et agnoscenduni ejus teAiJicaiioiie
Messiam, vitae aeternae cousequendae c^usa, penetrare nitautur (hoc
enim est iptwtkv rà? ypa^à^; instar eorum, qui in venas roetallicas in-
quirunt, aut antra ferarum), populo Judaeorum commendat, sive
mandato formali, sive approlmtionc minimum sua. T^aiidantur etiam
christiani, in studio legendarum iScripturarum et scrutandi sensus dili-
gentioa venati: Bermoenaet AeL 17 y li, et Itmotfteus, cnm adhuo
adoleeoens, imo puer esset, 2. £p. 3, 16.

QcENSTKDTius : ,,Non dicimus, euivis homini Scripturae leetlonem
àirXùi, ab»oltUe et simpliciter esse necessiiriam, ita ut sine ea fldem con-
cipere et salatem consequi nequeat. Allquando enim nullae faentnt
Si ripturae, quae legl posseut, ut ab initio inuiuli us(iiu! lul Mosen, cum
tamen essent fldeles, qui salutem aeternam cousequereutur. . . Sed
dicinras, liettam erae et certa roHone mandtUam vel ettam neeetsariam
loctionem hihlic ain K irà tI, necessitate hypothetica, .si defoctus et (ì'Ti'wi-
fiia legendi non sit iusuperabiUs. . . Altenitrum enim est uecessarium
ilmpliciter ad esse, ut sic dlcam, taomliiis lldelfs, ut vel legat Ipse, vel
andiut lectum Dei verbum. . . Quandr) pn'mtum s. Scripturae scru-
tinium ad domesticum pietatis ezercitiuiii pìi.'^ patribus familias eorum-
qne domesttds legare valentlbijs non interdicimus, sed fldeliter com«
mendamus, eo ipso non omnibus pa.ssiin, doctis pariter et indoctls,
permittimus, ut se judices constituant .sacr. Literarura, li. e., ut s. Seri-
pturas prò suo quisquc judiclo Intcrpretetur atque ex lis, quae suo
sensni sapiunt, dogata coUigant» ut Jesuita Costerus statnm contro-
▼efsiae fonnat, Apolog. II. oontra Oomarum. Hoc Ipsnm eoini nulli,
ncque docto, ncque indocto, ncque clerico, neque lalOO uUo modO C0n>
cedendum.** (L. c. s. 2. q. 21. f. 313. .sq.)

Idem : ,,Quoad praedicatum rò èf>n'vàrf quidam per imperativum,
quidam per indicativum exponunt. Cyrill, 1. III. in Job. c. 4. et cum
Ilio plerlque pontIflcU ac nonuulli Calviniani, quos Inter Beau Fiscator,
Cmnerarfus, Tossanus, ex nostris Brentlns, Ertsm. Schmtdt alllque
statuunt, rò fnrvvnrt nou Imperantis, sed iiidicantis modo dictum esse,
Sive esse botdicativum et desiguativurn praxeos Judaeorum, non offlcii}
q. d. Salvator: «Vos scmtamlnl Seriptnras non Imple quldem, sed Inw
perite, oscitanter, perfunctorie, sine fructu ; nam cum de me reddant
testiraonium, non vultis ad me venire.' Argumentum desumunt ex
antecedentlbus et conseqnentibas. In illis reliqua verba fx"^'-, jrtorev'
err, in ìiis '^<>^n-r> . yif?r-r cum sìnt indicativi modi, itide ejusdem et hoc
controversum esse colligunt. Athauasius vero, Augustinus, Chiysosto-
mua» Tbeodoretns, Theopbylactns, Luthems, Itcnnque GennenaM la

Digitized by Google

116

raOLEGOM. CAP. 11.

postrema versione, aliique plurimi cum imperio, non cum indicio ver-
Diiin f fif irvòre intelligendum esse ceiutent; qiiibas nos quoque adstlpn-

lamur. . . H. SI vel maxime qtiis de indicativo rigorose contendere
velit, tamcn fateatur oportet, impcratlvum uun esse pcnitUN excluden-
dam. d. Deniquc, sive iodicetnr, quid moris sit Judaeis, sive impeve-
tur, quid facere debeant, iiostriira tamen conlra i)ontiflcios ex lìoc loco
desuiuptum argumeutum liriuum 8tat, sci. quod nec plubejis bcripturae
Investigandae aitmi't/ koì hniùMia vetita sit, sed quod omnes, culuscRiiih
que sint ordinis, couditiouis sive aetatis, ad Scrlpturae soratimiim Ad-
mittendi, quin et instigandi sint." (L. c. f . 817.)

IDBM : „8i 06 hturesivm periculum lalel sunt arcendi a Scripturarum

lectione, multo magls clerici, episcopi et presbyteri, quia experientia
hactenus comprubavit et BellarmlnuM ipse fatetur lib. I. de Kom. Pontif.
c. 8. § 8.: ,Viz qaemquam fnisfle bieresiarcham et Inter hacreticos
paulo Gelebriorem, qui ex clero non prodierit.' (L. c. q. 21. i» 825.)

QuKNSTKDTirs : Antìtlifitis jtontificiormn, apud quos clericis et
quidem solis fquamvis non omnibu.><, nec omui tempore, ut observat

b. Meisnenifl In Antt'Lesslo p. 52.) potestas vernacnle legendl saeros
codicfs coiiccditiir, laici vcvo a. lectione s. Litcrarum In lingua TemacolA
arcentur et nouulsi puucissimis ea permittitur, illis videi., qui ab ^pl>
teopo autintptit^ore eontdioparoeht vel cot^essarti legendi faenttatem <m-
petrnrttnt, qui lefjunt sensu papali, quosque nullum inde damnum accep-
turos esse existimant, et quae sunt annexae c^iiitelae aliae. . . Nota
vero : 1 . In papatu ad lectionem Ublieam laico alieni concedendam re-
qulri in genere prìvilegiutn eplscoporum et inquisitorum singulariter et
speciatini in scriplis datnm, quo sine nefas sit etpiaculum gravlssimum,
si quis de vulgo lectioiK'in biblioruni aggrediatur. 2. In inquisltione,
quam vocant, baereticae pravitatU nihil magi» haereticum et oapitaU
esse, quam lectionem biblicam. Et con sta t ex hlstorlis, qnosdam ad
roga ni esse condeinimtos et ad ignem raptos <>b Scripturae in vulgari
lingua lectionem. Uinc Molinaeus inquit: ,Res horribilis, quod in
tenis, ubi domlnatur Inqnisitio, haòere BUMa in lingua mtlgari, alt
crira(>n igne expiandum.* Nec solum homlncs, sed et ipsos sacros co-
dices tiammis consumunt profani illi homine.s ; ,kì apud quem Lutberi
versionem gennuilcam deprebendant, eara auferunt et comburant*, alt
Elias Ilasenmuellerus in bistoria Jesuitica c. 11. Quotus quisquc vero
laicorum tot difflcultatibus praepeditus,, tot minis absterritus, impune
analt a ^ynnnis illis veniam petere, Ubrum tam Interminatorie prohibi-
tum, tam odiosnm et flammis adjudicatura legendl? 3. 81 alta ab hae-
reslbus pax est in ecclesia, pati possunt, laicos Scripturas degustare,
at non iutcgris satlari, sed de ea tantum parte, quae mores inforniat et
historias recltat, delibare nonnibil. C^uae vero fide! mysterla proponit
et explicat, hanc partem seponl volnnt. F ermliU int ergo tantam oerto»
rum llbrorum blbllcorum lectionem. 4. Jubent decreta, ut permittatur
laico nonnisi exemplar vernionia auctoris cujwidam catholici, qui sci. in
translatione ana non tam ipsos fontes, quam sensam ecclesiae romance
catbolicae expresserit, docente Bonf redo in praeloqulis ad s. Scripturam,

c. 11. s. 9. p. 37. 5. In liberis regnia et provinciiSf in quibus locum non
babet inquisltio, v. g. in Germania, GalllA, Ptdomlk, hoc privilegio utun-
tur pontificii, ut speciatim pluribus vel generatim omnibus, , verbo aut
facto', ut loquitur Serarius, fiat potestas ab episcopis legendi vemacula
biblia ex versionibus pontiflcioruni, ut in Germania leguntur Ecliii et
DietenbergU versiones impune, in Gallla Lovaniensis versio gallica etc.»
acl. nt abstrabantur, qui sacrae lecttonl aride Inhlant, ab haeretloomm,
ut vocant, versionibus, a quibus magis sibi metuunt, quam ab illis, quas
ipsi ad Vulgatam suam latinam exegerunt. Ubi vero papa absolute re-
gnata ut inlUUa, HlBpaaiaf lUdUaetc., nnspiam Ubli» Tenaoula Un*
goa Invenlniitor.** 0^. c. f . SU. aq.)

ANTITHESISx

Digitized by

DB PRINCIPIO THBOLOOIAB. 117

Quarta bboula Indicis Fu IV. (1564) : „Cuin experimento mani-
festum sit, 8i sacra biblia vulvari linsfua passim sino discrimine permlt-
tJintur, plus inde, ob lionihuiin teiiierltatem, detrimenti, qiiani utilitatis,
orlri; hac in parte judicio episcopi aut inquisitoria stetur: ut cum
constilo parochl vel confessarli blbUomm a cathollcls anctoribns Tcr-
soruin Ifctioncni in vulgarl iinfiua eis concedere possint, (]uos Intel-
lexerint ex liujuHuiodi Icctionu non damnum, aed lidei atque pietatis
angmentam capere posse ; quam facoltatem In scrlptls habeant. Qni
Mtcni absfjiie tali facilitate ea legere seti liabere praesumpserint, nisi
prlus ordinario redditis, peceatorum ulisoliitioiu m percipere non pos-
snnt. Bibliopolac vero, qui praedictam facultntem non hal>entlUbIlft
Idiomate vuljrari couscripta vendlderlnt, vel alio quovis modo conces-
' serint. librorum pretium, in usus pios ab episcopo convertendum, amit-
tant, aliisque poenis prò delieti qualitate ejusdem episcopi arbitrio
subjaoeant. Regulares vero non nial facultate a praelatis suis babita
ea legere aot emere possnnt." (SS. oeenro. ConcU. Tridentini Cknonefl
etdecreta. Ed. D. (;ull. Smcts. Bielefeldiae 1851. p. S24.)

Clrmens Vili. : ,,Animadvertendura est circa supra scrlptam quar^
tam regulam Indicis fel. ree. Pìi papac IV., nuUam i)er liane impres-
sioneiii et editionem de uovo tribui facultatem episcopis, vel inquisl-
toribus aut regularium superioribus, concedendi licentiam emendi, le-
gendt aut retlnendt biblia vtitjaiarl Hnema edita; cnm hactenns mandato
et usn sanctae romauae et nnivcrsalis Iiiqui-^itiónis suhlatn rìs fuerit
/acuito* concede udì Itujusmodi liuentias legeudi vel retinendi biblia vul-
garla, ant alias a. Scriptnrae tam N., quam V . Testamenti partee, quarta
vulvari lingua editas, ac insuper summarla et compendia etiam liistorica
eorundem biblioruni seu librorum 8. Scripturae, quocumque vulvari
idioniiite conscripta; quod quidem inviolate scrvandum est." (Obser-
vaiio circa Quartam Aegulam. CI. Index etc. Colonlae sompt. B. Qnalp
tiieri 1C02.)

d) Nempe illi non solimi suo, sed et aliuruni hoiio, quibus raini-
strant, ex Scripturis erudiendi sunt. Conf. Tim. IO. 17. ^ ubi
Scriptura vtìH» esse didtur komiiA Dei ad opero omnia offidi ou^SeCenler
tiufraemio.

§ 11.

Finis cujus Scrìpturae, ìsque ultìmus,'' est salus^
aeterna. Intermedius, respectu quorumvis hominum,
est fides"" in Christum. Respectu ministrorum ecclesiae
peculiariter finis Scriptura^ sunt ipsae operationes mini-
sterìales, ex revelatione divina pendentes/

a) Scilioet respectu noriri. Aliìa finis alMute ultimus, qui et oom-
munis omnium, quae a Deo fiunt aut dantur, est gloria Dei. Conf.

Qerh. Exeg. § 361. 362,

b) De qua vid,, quae stipni de fine theologiae revelatae dixiinus
Cap. I. ^ 17. et 18. p. 36., nempe iiuis ultimua theologiae et principii
theulogiae idem est.

c) Sic Johannes cap. 20. evang. v. alt. -finem intennedinm Scrì-
pturae indicat et cum fine ultimo conjungit, inquiens: JBaec seripla

mnt, proxime quìdeni ad hnnc finem, ut credatìi^ Jemm e»}*e Christuvif
FUium Deif et ut credmtes tiuem ultimum coosequamini, seu vUam aeter-

Digitized by Google

118 FBOUBGOH. CAP. n.

nam habeati^ per noinen Ijmm. Oaeteruni non liic excluduiitur actus
alii, qui cum fide coujuucti sunt, sed 8uo modo potius includuutur,
juicta ea, quae de fine theologiae reyelatae intennedio diximus Cap. I.
§ 19. p. 38. 8qq.

d) Sive -'i-^ra siiya àya>fù illa, (juae Paulus recenset et ad quae,
tauquam ad tìiiem cousequcudum, 8cripturam utilem esse dicit, vide-
licet ad dtdaffxaXiav^ seu inforrnatiimm homUmtm in his, quae sunt scitu
neoesBarìa, quoad fidei articulos ac totam doctrinam christianam ; ad
elty/ov, ostemionem seu refutationetn crroruni cimi veritato coelesti
pugnantium; porro ad iTTa-^ófnfwmy seu coni rtionctn niorum inordina-
torum per increpatioues et correptiones, qui bus abstruhautur homiues
a peocatìs; denique ad leatdeia» n^v iv dtxnuHrtn^^ nve esJufiaHonem ad
fwslitiatn, sive ad justam et sanctiun vitae converaationein 2 21tm. 3, 16.
Vid. Gerh. in Comni. ad h. 1., uhi etìani docet, quomodo -ufiór/.rjfTt^
seu consolatio, cujus, tauquam tìuis, causa Scriptura cousignata dieitur
JRòm. Ì5, 4', vel sub de^a^rxa^ea, vel sub iratàsia compre hendatur.
Nimirum quatenus vel doctrinam de cruce ejusque origine, Deique im-
mittentis intcntìone, sìniul testimonia gratiae divinae sub ratione reve-
lationis divinae exhibet, vel ad patientiam hortatur christianos. Atque
ita simul patet, fines hos, etsi non sint fìnes iScripturae in se simpliciter
apectatae, sed potius in ordine ad ministerium ecdesiasticnni pecuIìaF
nter .oonsideratae, comequenter taroen dir^ ad fidem in Christum,
quoniam ministri ecclesiae docciido, redarguendo, corrigendo et insti-
tuendo alios id agunt, ut homines ad lidcni in C.'hristtim, et quae eam
per{>etuo comitatur, ad sanctimoniam vitae perducantur perductique
in his conserrentur. Vid. Mm. Introd. 1. e. g 22. p. 277.

g 12.

Inter alfectiones Scripturae s. primum* locum obtinet
ejus auctorìtas^ seu dignitas^ manifesta/ movens ìntel-
lectum humanum ad assensum* dictis ejus et voluntatem
ad obsequium' ejus mandatis praebendum.

ai Sic cnim apparet, quomodo Scriptura s. obeat munus objecti
fiormalis tlieologiae revelatae.

b) Quam graece oò^cvréav dixeris, prout apud jurisconsultos
avihentica instrumenta et scripta dicuntur, quae certam et justam
habent auctorìtatem, ut ad assensum vel etiam olisequium oblij^ve
possint

o) CSonf. b. Oumdiè. in not. ad Oomp. Hutt. L. 1. 1. p. 20.

d) Non enim, ex usu loqucndi, in auetorìtate esse aut auctorita-
tom habere dieitur, nisi cujus dignità?, qua assenaum aut ol)Sequiura
meretur, ita cognita est, ut aninios eo alliciat.

e) C^ua ratione auctoritatem iScripturae quidam à^tomttria,^ alii
abrmeunitt» appellante id est, auctoritatem in é&omdo ant testjfSMnufo,
ut habeatur fio»,

f) Cui respondet vocabulum i^owria, aeu pote9ta»t velut ìmperan-
* tis, sive aucturitas in praecipieudo.

«Ori. A y/C^

Digitized by Google

DB FUNGIPIO THBOLOGIAB. 119

18.

Atque haec Scripturae auctoritas, in se et absolute^ seu
quoad rem* spectata, ab auctore Scripturae, Deo, unice*
dependét et ex ejus veracìtate^ ac potestate^ summa et
infinita resultat.

a) Nempe auctoritas }>rìmo et per se competit ipsi auctori alìcujus
dicti aut seripti, v. g, legis, mandati etc, ne fniidamenium auctoritatis
remotum est perfectio auctoris in se spectata, proximum perfectìo ejus
cognita. Inde autem, seu propter dependentiam dicti aut scripti ab
eo, qui auctoritate valet, ijjsi quoque dicto aut scripto tali coropetit
auctoritas ; et sic Scripturae sacrae auctoritas in ipsa f^suvveutTria seu
dependeutia a Deo, tauquam ab auctore, cuius summa perfectio omni-
bus cognita est, ftmdatur. Vid. b. Jft». Introd. P. IL C. lEL g 1.
et 4. p. 282. et 288.

b) Non antera a causa minus princìpaU, sìcut nec aliae scriptum

rae ab araanuensibus, scd ab eo, qui eas composuit aut in calamum
dirtitavit, auctoritatera habeut. Mu«. 1. c. § 3. p. 289. Atcjue inde
patet, quo<l Scriptura sacra nec ab ecclesia habeat auctoritatem, quippe
qnae iilius auctor et causa efficìens non fuit. Mm, L c. p. 290.

e) Sicut enim Deus propter infinitam scientiam ac bonitatem
suam summe verax est in dicendo, ut nec falli nec fallere possit, unde
illi loquenti merito asscusus commodandus est: ita Scriptura sacra
per suam a Deo verace depeudeutiam similiter digua est assensu
omnium homtnum.

d) Nam sicut Deus jure creationis supremum in homines, tanquam
creaturas, habet dominium, cujus vi homines ad obsequiura sibi prae-
bendum obligare potest: ita Scriptura per hoc, quod est Dei verbura,
digaa quoque est, cujus praeceptis homines omnes obsequium praesteut.
Oonf. Mm, L c g 6. p. 289.

9 14.

Quoad nos autem, seu ut nobis oonstet,* Scrìpturam 8.
dignam esse, cui fides et obsequium praestetur, notas
esse oportet non solum ipsas perfectiones Dei, Terum
etiam Scripturae a Deo dependentiam, seu ^Btmvsvar'uiv,^

a) Conf. h, 1, § 11. not. c.

b) Itaque haec notitia, licet non ài pars coìustitìdiva auctoritatis
Scripturae, neque cmua vel fimiamenifm aut parn JvndamenH iilius in
se speotatae, id est, dignitatis, quam auctoritatis nomen in casu recto

importati conditio tamcn est, ex parte hominum, quorum animi per
dignitatem Scripturae cognitam ad tidem et obsequium moveri debent,
necessaria. Mm. § 11. p. 292.

Digitized by Google

120

PROLEOOM. CAP. n.

§ 15.

Auctoritas» Scripturae, quatenus spectat assensum*

dictis ejus praebendum, dupliciter^ considerari potest:
partim praecise in ordine ad causandum assensum creden-
doriim, per quein Scriptura habet, quod est prìnciphnn
cognoscendi et ohjecfnm formale tìdei ac theologiae reve-
latae;^ partim in ordine ad dir/noscendas ab ipsa Scriptura
^EOTtrtrarc,} et verace srripfuras et doctrinas alias, qiiae
de rebus l'idei ac nioruni agiint; qua ratione Scriptura
habet, quod est canonica, seu quod est norma ac regola
discernendi verum a falso.

a) Atque haec illa est, quam theologi coramiiniter nomine auctori-
tatis Scripturae mnpliclter intelligunt, in eaque explìranda fere unice
occupantur. Ac fateuduni est etiam, eandem esse ordine doctrinae
prw n m altera, quae importai vim obligandi ad obeequium mandatis
ejus praebendum, quippc quae etiam nihil difficoltatis habet, ubi illa
oetensa fuerit Vid. Mu». 1. c. § 14. p. 294.

b ) Quamvìs cnim una et eadem sit au<torito!< S<^'ripturae, in Dei
veracitate ac dependentia Scripturae a Dco fundata, per quam ipsa,
cum in ratione motivi fbrmalis ad causandum fidei assensum, tum in
ratione normae ad ezaminandas ac dijudicandas quaslibet scripturas et
doctrinas alias, constituitur ; siculi tamen Scriptura paulo aliter ad-
hibenda est per motlum motivi formalis ad causandum assensum iìdei
(quippe quo muuere doctrina Scripturae in quavis lingua fungi potest),
aUtar pèr modum normae ad dignoscendum verum a fiilso (quod Scri-
ptura in teztu primigenio tantum praestat) : ita do auctoritate Scriptu-
rae ratione utriusque liabitudinis merito distincte agendum est. Vid.
Mu8. 1. c. 15. p. 295.

c) Quam fjrte auctoritatem motivavi Jid^ ifjìie camativaììi dìxerÌB.

d) Dicitur alias auctoritas camnica seu nonnatim veri et falsi.
Conf. Jfiis. 1. c.

§ 16.

Auctoritas Scripturae, in ordine ad causandum fidei
assensum spectata, notitiam duorum princn)ìorum oom-
plexorum requìrit. Unum est: Quaecunmte Scriptura Beo
inspirante consiffnata est^ iUa eerto et in/wlibiUter vera est.
Alterum: Scrwtuara sacra Deo inspirante consignata est^
Prìorìs prìncipìi veritas fere dubio^ caret. De posteriore
vero paulo plenius dìspìciendum est: quatenus vel de
notitia fidei humanae^'^ qua "Scripturae sacrae erigo divina
innotescit, vd de notitia fidei dimuie^ sermo est.

•9

DB PRINCIPIO THBOLOUIAS.

121

a) Confer., quae § 13. diximus.

b) Est enim naturaliter atque evidenter ex ipsis termiuìs appre-
hensis notum.

c) Quo nomine intelli^tnr notitia ejasmodi , cujus mtio aamtiendi
oltìma est testificatio humana, aut alia i«tio probabilìa, apinionem gi*

gnens, sen ut jiulicetur, crediìnU' esse, qnnd Scriptiira sacra non sii Im-
mani ingonii invontiiin, .^ed ii Dco ipso profccta vereque divina.

d^ Id est, de cugnitiuue simpliciter certa et forniidinem omuem
oppofliti escludente, ob certitudinem divinae reTelationis sive testifica-
tionis proreus ìnfiUlibilem, qua velut »tione aasentiendi ultima nitatur.

% 17.

Argumenta, quae clivinam Scripturae originem hu-
mana fide agnoscendam, seu credìbilem, declarant,* alia
intema sunt» sive ex intrìnseca Scripturae natura ac pro-
prietatibus ejus desumta; alia externa, seu extra Scriptu-
ram aliunde desumta.

QuEXSTEDTiDS : T^n/afi non quidem eodem cum infldelibus censa
. habondi sunt, cum scintillain fidoi ceu linum f umi^ans adhuc retinoant ;
quia tamea nullum saepe aut c.xi^um sengum prlstlnae cc^nitionia de
ftoctoritate Scrlptarae habent, agcndam omnino cum Ulis de hoc capite
est, ut supra ex b. Hunnio obscn^avimus. Obdurati vero, si corrigi-
bilcs et sanabilcs, iisdem arguinentis, quibus infldeles, coostriugeudi
sunt; cum hlc pari passa ambulent, qui fldem nanquam habnenint et
qui semel ac('ei>fain amlserunt; si fuerint incorripribilcs et insanabiles,
ilìA et juUicio Uivino relinqucndi sunt. . . ObjicUur : Si proprie et
prlnclpaliter verbo divino propter seipsum creditur, frustra el lldesper
alia argumenta conciliatur. liesp. : N. V. C. Sicutenira oliin, cum mi-
racHla adhuc fllercnt, ideo ea edebantur, ut liomines increduli ad fldera
perducerontur, et.si otiam slne lUis credi poterat nec propter miracula
iUa proprie et priacipaliter credendum erat: ita et liodie, cum miracula
fieri deslerant, bomlnes infldeles recte per arf^menta illa eaetera ad fl-
dem manuducuutur, utul etiam sine llHs verbo nudo praedlcato credi
possit et saepe credatur.*' (L. c. F. I. c. 4. ». 2. q. 9. i. 146. sq.)

Dannhaukrus: ,,Incidimus hic in quaestionem: Unde scis, Evan-
gelium e. g. Matthaei esse Matthaei? epistolam ad Humauos esse d.
rauU i^fójnwarav ^eoKvel/arug scriptam? — quaestionem sci. Inter cUri-
ttfanos de jure non audiendam, gravissimo Atij^stini jndlcto, homfne
ethnico, quam christlano digniorem, extortam taincn advrrsarionon iin-
pudentiaf incautos hoc laqaeo captantium ac ruborcm, cum erubescere
ipsi nesciant, excutere conantlam ; cousclentlae itidem tenttUionej qua
lleri potest, uthoc scrupulo vexetur, ac possibili, quam im[)()iitnit ' /^ftj,
necessitate.*' (Hodos. Thacn. I. p. 20. sq.) Cf. Lutherus Opp. T. XIX,
1888. VI, 268. sq.

HiTELSEMANNi's : , ,Queiiun!inodum antiqui, cuin .Tudaci tum cbrt-
stiani, ex bis principiis dcmunstrarunt, Deum solum esse Deum veram«
deos gentllium non esse veros, quia obnozil sint Tel eomposltioni vel
fragilitati vel vitlis et flagltiis; sclri namque Ipsorum parentcs, ortum,
occasum, parricidla, adulteria etc, ut vidcre est etiam ex allquot Scri-
pturae loda, Deut. 82, 17. 18. 31. 32. Jes. 40 — 47. Jerem. 10, 8. 4. 6. sq.
11. 12. sq. . .: — ita ex ii.sdera principiis demonstrari potest et debet|
quodnam verbum alt diviuum." (Fraelectt. Form. Couc. p. 216.)

Digitized by Google

122

PROLEliOM. CAI'. U.

a) Quanquam enim divÌDam fidem Scrìpturae sacrae praebendam
ì{>sa non gignant, non tamen nnllum, sed egregium praèbent umim,
videlicet ut contemtiis et temeraria jiidicia de doctrina non satis
cognita coèrceantur, ac jwtius ingenera tu aniinis hominura opinativa
quadam, vel fidei humauae notitia de divina Scripturae origine prae-
parentur Ali ataue indncantur ad Scripturam b. cum studio et denderio
diaeendi legendam ac meditandam, ut, remotis obstacuUs, Scriptura
ipsa porro cum cr>ncursu Dei fìdem divinain nbi piaebendam pioducat;
prout ex sequeutibus patebit.

§ 18.

Interna argamenta alia ex parte materiaUa seu styli,
alia ex parte fmmudia seu Bensus ^eonvevarov et rerum
Bignìficatarum oocumint.

Yià. Mu8. Introd. P. II. Gap. V. S. I. sqq. p. 305.

19.

Ad priorem classem pertinet styli sìmplicitas,* con-
jimetacum gravitate solo Deo digna;^ quodque non raro
expresse sub ipsius Dei nomine*^ proponuntur credenda
atque agenda.

a) Non, quasi dictio confimi et eommiaia sii, sine connezione et
ordine verborum ac rerum (quod omnìno falsura est), sed quia Seri-
ptura non utitur verborum lenociniìa et/uoo eloqudidiae aecularìs, ad
captandos auimos accommodato.

b) Scilicet quod quac credenda sunt, etsi maxime sublimia ac
difficilia, tamen sine demonstratiouibus per nuda» (mertiones quaeque
agenda aut omiUenda sunt, etsi et ipsa ardua ac molesta, tamen velut
jpro auetorUate et hominibus quidem omnibus, etiam illls, qui superiorem
in terris neminem habent, praeei^piendo aut pnilwbendo proponuntur.
Mm. 1. e.

c) Seu quod tales occurrunt verborum fannulae, quibus Deus in-
troducitur loqui aut testifìcari, seipsum esse, qui ^er ministros suo8|
Y. g. prophetas, hoc aut illud enuntiet. Quamvw enim, quatenus
DeuA ipee, àcut cum aliis, ita et cum hac parte seu doctrina Scriptu-
rae sacrae virtutem suam conjungens efficaciter in hominis animo
operatur, non tam fides hutuana, quani divina oriatur; quod etiam
agnoscit b. Mius. in Quaest. de Syncr. et Sor. L. I. Q. I. ^ 7. p. 84.
et 195. Conf. Ausfftlirl. ErlclSrung pag. 40. Quando tomen argu-
mentum spectatur praecise, quatenus ad stylum etforìmdas loquendi per-
tinet, fatendum est, fieri posse ac solere, ut etiam p.seudoprophetae ac
seductores talia dieta proferant: nude et b. Joli. Schroederm in Opusc.
de principio theol. Sect I. Q. VIL n. 1. monet argumentum hoc unum

Digitized by Google

DB PBINCIPIO THEOLOaUB.

123

ex ilHs esse, ex quiìnis tàgiUatim sumtis non proclive sU concludere, quod
planum ed. £t b. Joh. MueUerm Atheis. dev. P. I. cap. III. num. 3.
p. 110. 111. itemque b. Hudaemaimw in Comm. ad Jerem. oap. L
aphor. m. theor. p. 42. consentìunt. Interim et hoc certum manet
et ad crediliilera reddendain Scripturarum originem divinam imn pa-
nini facit, quod, quando de conditoribus Scri]»turne aliunde ( v. g. quod
personae ìnfames siut aut suspectae, vel ex materia substrata, vel ex
defectu complementi praediotionum eto.) praeeumi non potest, quod
falso aut falkdter loenti fuerint; utique vero proraus ccMMontaneum
8Ìt, Scripturara eam, quae cura tanta asseverationo Deum auctorem
refert, non esse hominum inventum, sed veruni Dei ipsius verbum.
Conf. Mu$. Introd. 1. c. p. 309.

Ad posteriorem classem internorum argumentorum
pertinent ea, quae petuntur a proprietatibus alìcujus
scrìpturae, si quam homìiiibuB ad galutem insiruendis
dìvinituB destinatam esse, Tel ipsa naturali ratione ju-
dice existimandum sit, quales* sunt: veritas assertionum
sine admixtis errorìbus,^ sancUtas^ perfecta, exdusis
omnibus, quae inhonesta aut indeoora sunt, sufficimtia^
eorum, quae tanquam credenda aut agenda tendentìbus
ad salutem proponuntur.

a) Vid. Mm. Introd. 1. c. 6. 7. pag. 317. 318. Et b. Huehem.
Prael. in F. C. A. I. c. II. § 4. p. 216. 217. Eodem vero, quantum
ad rem attinet, redeunt, quae ab aliìs ita proponnntar, ut referantur

ad perfedioìie^ vpAxm auetori* Scripturae vere divinas: v. g. ad veraci-
tatein, >iancti(atem, mpienh'am d hmiiaient piane pcrfectani auctoris Scri-
pturae, quatenus hae ex ipea ^iptura reluceaut; quod facta coLlatione
naud difficulter patebit.

b) Sicut euim ab homiuibus ad salutem aeternam perventuris re>
quiritur vera cognitio Dei, et quae ad cultum ejus pertinent: ita ad
Dcripturam seu doctrinam, hominibus salutariter informandb divinitus
ooncessain, vel iiisum naturae lumen reqnirit veritatem dogmatum ab
omui errore puram.

e) Nempc sicut ab hominibus salvandìs requiritur vita sancta,
seu legibus diviuis conforniiter iustituenda: ita Scripturam, verae re-
ligioni et saluti hominum destinatam, sanctam esse oportet, ut, quae
ad sanctitatem vitae pertinent, ita tiadat, ne quid turpe aut aÙenum
ab honesto ac decoro ipsa proferat.

d) Alias enim, nisi ea, quae creditu factuquc hominibus salvan-
dìs sunt necessaria, in tali Scriptura tradantur omnia sine defectu.
Scriptum ipsa ad salutem perducere poterti uetninem.

Digitized by Google

124

PROLBQOM. CAP. n.

§ 21.

Veritas 8cripturae probatur* parthn per inductionem
omnium dogmatum, quae salutis causa in ea traduntur
et vel ex ipso lumine naturae*^ cognosci possunt, vel lumen
naturae excedunt,"" quorum nullum falsitatis convinci
potest ; forUm ex emMiMu^ lìbrornm yeteris et novi testa-
menti omniumque partìum inter se ; partim oollatis vati-
cmis rerum futurarum oontìngentium, talium cmnprì-
mis, quae praecise ex Dei et hominum voluntate libera
pendent, cum eventu* seu complemento accurate illis re-
spondente.

a) Vid. b. Jtfitf. 1. c. § 8. p. 319.

b) Ilaec enim, v. g. de Deo ejusqiie essentin, attributis, provi-
dentia, cultu ac vita juxta voluntateni Dei recte iustitueuda, traduutur
in SciipturÌB non solum rectae rationi per omnia oonvenienter, verum
etiam simplicios, oertius et altquando perfeotius, qiiam prò hoc cor-
rupto naturae statu per rationem sibi relictam cognosci possent. Unde
non solum veritas ocripturae qiioad hner ipsa dogmata patet, ac talis

J[uidem, quae Deum, cujus ])erfectio vim naturae et ratiouis humanae
romensum supergreditur* ejus auctorem arguit; verum etiam argu-
mentum naacitur, quo coUigatar, Scripturam hanc èHaim, in oIìm, quae
tradii quacque lurnon naturae excedunt, itidem veram atque a Dee
profectam esse. Mu^m \. q. ^W. p. 321. 322. et § 14. p. 334.

J. Ge. Hamannus: „Die Vernunft rauss sich mit dem Urthelle
jenes Philosophen libcr des Heniklitus Scbriften begniigen: Was ich
vcrstche, ist vortrcfflich ; ich schliesse daber ebemo anf dasjenigef wu
ich nlcht verstehe." (Werke, I, 63.)

e) Atque ex bis alia quMem cadunt mb lumm twtfimK aecundum

geìieriram qiiandam ratioìiem, t'ire-huìt vero illud secundum suara ratio-
nem sjjecijicam: v. g. de creatioiie luijus universi et primorum honii-
nnm, de statu hominum dim tnie^motò, tum eorruptionisy de fine
ultimo seu beatitudine hominis, quae non tantum lumini naturae
revera non adversjuitur, verum etìani, quando cognita sunt ex revela-
tione in Scriptnris coinprchensa, natii raloin nostram cognitioneni j)€r-
ficerc ipsiusque defectum, velut sublimiore quadam cognitione acce-
dente, supplere, ductu luminis naturae ipeius cognosci possunt Unde
rursus colhgere licet, non solum Soriptnram in talibus esse veram,
▼OTUm etiam Deo auotorc omnino dignam, imo non bominibus, sed Deo
revelanti tribmndam. Vide Miuioeum 1. c. § 12. p. 324. sqq. et § 15.
p. 336. aqq. Alia vero Iwnen naturae timpliciter excediuii : v. gr. de tri-
niiaie personarum divinarum in una essentia, de incarnaiione deque
duabus naturis et unitate personae Christì, de redemUoiie generis fiu-
mani per Christi pcumonein d mortevi, {\e jìistlfìcatioue per fidem in Cbri-
8tum, de rmtrrectione mortuorum, de visioiìe Dei intuitiva et darifica>-

Digilized by Google

DE PRINCIPIO THBOLOOIAB.

125

tione corpomm, in quibus beatitudo nostra ah constituta etc, quae hoc
ipso, quod tanquaia m^'steria a Dee ad saluteiu nostrum revelata
corameudantur, prò vens ac certis, neque ab homine excogitatis, sed
Deo superoataraliter revelante primum cognitis et in literas rdatìt,
haberi merentur et Scripturam etiam in relìqui.^ suis partihup, atque
adeo totam, veram et a Deo perfectam esse art^uunt. B. J/u-a/ ((.'< 1. c.
§ 16. p. 338. sqq. Nain quamvis haec myderia rationi corruptae (id
est, luorum nriucipionim ductum ita eequenti, ut per i^ràfioat» slq SÀia
fé»»^ ad rea divinas tranaferat» quae non omnino, aed forte tantum in
sphaera rerum naturalium universali ter vera ptmt) rontrctdìdioyìem in-
volvcre videri jwssint, sufficit tamen, contradictionera veram in istis
mysteriis (seu, quod idem simul affirmetur et negetur de eodem secun-
dum idem et eodem tempore) evidentiesime demonttraH non pone. Vid.
b. Mm. 1. e. p. 841. aqq.

d) Sane quod scripturcs tam miiftt, ingenio, educatione, moribus
dissimillivii, quidam etiam locnrum ac temporum intervallis longissime
sejuncti, deticiente ocoaaione communicandi secum invicem animi sensa
in literas referenda, tamen in maieria tam gravi tamque sublimi, reli-
gìmm ac tahttm hominum attinente, in wnoan tentenman tam egregie
et ubique conspirant, id veritatem Sorìpturae uc ostendit, ut simul in
unum et eundem totius Bcripturae aucttyrem et conceptus scripto expri-
mendos dnaulia atque ommbm illis intspirantem, uno verbo, Deum,
Bpectare jubeat. jfuMtetitL e. § 16. p. 845. Nam quae àlioubi oc-
currunt et cum aliis pugnare videntur loca odeuriora aut difficiliora,
non ideo re vera cum illis pugnant ac potius pridem, interpretum erudi-
tiorum opera, conrUiata fuerunt. Vid, Mus. 1. c. p. 346. sqq.

e) Nam futura contingentia ejusmodi certo et infallibiliter praescìri
ac praedici nequeunt, nisia Deo, cujus scientia infinita est (ut infra in
L. de Deo videbimus) ; itaque Scripturam s. , quae piena est talibuB
vattciniis eventu coraprobatis, v. g. de bis, quae adventum M earia e
ejusque rircumstantias, item fata populi Judaici etc. attinent, ita esse
veram cognoscitur, ut a Deo omnùcio et verace profectam esse credendum
Bit. Conf. b. Mus. 1. c. § 18. p. 364. sqq.

i 22.

Sanctitas Scripturae per inductionem omnium verae
religionis partium,* quibus homo cum directe ad Beum^
tuni ad seipsum, tum ad homines alios juxta voluntatem
Dei aeternamque ejus legem ordinatur, quaeque in Scri-
ptura sacra perfecnus, quam alibi, traduntur,^ constai.*

a) Vid. Jfui. L c. § 19. p. 368. sqq.

b) Vid., quae modo dìzfanus ad § 20. not. e. et § 21. not. 6.

c) Atque ita simul agnoeeitur, Deum aanctiBBÌmum ease ejus Seri»

pturae auctorem.

Digitized by Google

126 PROLBOOll. CAP. II.

§ 23.

Suffidentìa Sorìpturae sacrae ad salatem, prìorìbus
affectionibus stantibus, utique necessario admittenda est^
nisi ostendi possit, aliquìd creditu aut feustu neoessarìum
esse hominì salvando, quod in illa non oontineatur.* In*
terìm vero ea vel ezinde cognosci potest, quod rationem
reeoncQàmdi hotimis peeeatoris cum DeOy quam nulla alia
lelìgìo aut Bcrìptura tradii, Scrìptura sacra tam dare et
perspicue monstrat.^

a) £t quia uemo hominum omnia illa, quae homiiii salvando scitu
et ftetu sant necessaria, nói Deo levelante, nosse ac ducere potest
(nam et theologiatn naturalem iiisufRcientom esse, supra oetenaimus
cap. 1. f^. p. 17.): porro patet, Scripturae hujus, quae sufficit ad
salutera, auctorem esse Deuin. ('onf. Mm. 1. c. 4J 20. p. 373. et 377.

b) Exhibet euiui ratiunem expiaiidi |)eccata per sacrificium me-
diatorÌB, a Deo ipso constituti, piane adminindam, quam gentUes per
xaxoZrjXtav suam inepte imitantes hoc ipso j)r:i('stantiara ejusyel impm-
dentes oonfirmant. Conf. Mm, 1. c p. 374. 375. 376.

«24,

' Inter argumenta extmut, quibus Scrìpturae divina
ori^o probatur, prmum occui rit antiquìtaB,* seu quod
Scrìptura ratìone doctrinae fidei ac morum partim cum
ipsa mundi origine^ coepit, partkn paulo post ipsis pri-
mis hominibus innotuit,*' ratione vocum scriptarum vero
omnium gentilium libros aetate*^ anteoedit.

a) Quae quidem suo modo ad signa interna referri posset, quate-
nus duratio rei a re ipsa tantum ratione difiert; hic tamen spectatur,

hal)ita ratione temporis, quo duratio rei mensuratur, quodque duratio
rei ipsi extrinsecum est. Vid. Mm. 1. c. Sect. IL ^5 1. p. 378.

b) Si spectemus eam ductrinae partem, quae praeciso statu pec-
cati honilni cognoscenda erat, de Deo et cultu eìus deque yitajuste et
Mnote degenda, quae deincepi relata est in e. Bcriptnras. iras. L c.

c) Qnodattinetea, qoae homini peccatori cum Deo reconciliando
Simt cognitu necessaria, quo spectat npatrsuuyjéÀtoVf Oen. 3, 16.

d) Vid. Jiistin. Martyr. Paraenes. ad Gentes p. ni. 18. sqq., Ter-
tuUianué in Apolog. cap. XIX. p. m. 711. 712., Èttaebius in rrooem.
Chron., AvgiuUmi» de C. D. Lib. XVIII. Cap. XXXIV. T. X. Opp.
p. m. 238. Conf. Phil. Momaeum de Verit. Bel. Chr. Cap. XXlv.

p. m. 405., H. Grotium de V. R. Chr. L. I. § 15. 16. p. 26. sqq.,
J. H. Urshnim Exerc. de Zoroastrc etc, ubi etiam probare nititur,
primi omnino libi'i Hcript&rem J'uisse Mosen.

Digitized by Google

DB PBIKOIFIO THBOLOGUB. 127

H. GsoTius : „Acce(Ut indubitata «criptorum Mosis antiqnitas, col
nnllnm allnd scriptum possit contendere ; cnìus ar^umentam et hoc

est, quod Graeci, umlc otrinis luì alias gentos mixit «.-nulitio, literas se
aliunde accepisse fatentur, quae apud ìpaoa literae et ordincm et nomea
et daetnm quoque yeterem non allnm babent, qnani Syriacae alve He*
braicae; slcut et antiquisslmae legcs Atticac, linde et Romanac postea
desumptae sont, ex legibus Mosis origiuem ducont.'* (De Verit. rei.
christ. Ed. Koecheil. L. I. f 15. p. 26. sqq.)

§ 25.

Alfennn argumentuin desumi potest ab ipsorum ho-
minum, qui Scripturam sacrani consignarimt, cum ìwtitia
rerum tradendaruui,* tum studio ventati^ sincero, absque
ullo partium a ut affect uum studio j unde illos fide dignos
essè, haud difficulter agnoscitur.®

a) Partim enim rccensent /(i>Yo?-mm rornm a se, vel suo tempore,
et qiiibus ipsi interfueriint, vel ctiam anteriorihus temporibus gestarum ;
omuiuui autem, quaa recenseut, sese guarus i'uisse, ipso opere osten-
dunt; paiim dop;niata e lamine natane cognoecibUia sic proponant,
at illorum cognitionem, qoa alios superant, in ipsis mireris; parUm
denique exponunt, quae rationis captum excedunt, ubi non minus;
imo si cogites, plerosque ex illis idiotas ac literarum, artium et seuteu-
tìanim rodee fuisBe, omnium maxime deprehendat ac tanquam divini-
tOS CoUatam aestimes notitiam piane exiniiam. Conf. MuB, 1. e. § 12.
p. 383. sqq., H. Grotium de V. R. Chr. L. III. § 6. p. m. 208.

b) Sane tantum abest, ut voi metus pcriculi, vel spes lucri aut
commodi privati illos sive ad scribendum, sive ad quaedam inter scri-
bendum awsiìmdanda aut aliter, quam res ipsa posceret, efierenda per-
movisse dici jpoBBit, at fotiua ex adveno scrìpta ipm testentur, auod
me adular! aliis aut gratiam captare, ìiec naevos suos ipsi dissimulare,
neqiie odia, pers»ecutione8 et extrema pericula cum veri tatis detrimento
declinare didicerint. Vid. b. Mus. 1. c. p. 387. sqq. et quae ex b. Aeg,
Htmmi Tract. de majestate Smptofae arg. 10. adducantor. Adde
H. €hroL 1. e. § 6. p. m. 210.

c) Nempe aicut omne falmm vel ab ìgìurrantìa^ vel a mala volim-
tate proficiscitur, ita notìtìa et «eràatù «^ucittim acriptorem àl^tòntara^
faciunt.

§ 26.

Accedi t tertium argumentum a miracvlis* petitum,
quibus scriptores sacri et suam missionem^ et doctrinae a
86 propositae originem divinam*' ostendunt.

a) Quo nomine intelliguntur opera ant eflbetai pneter oidinem
totius natane creatae producti, quique non nisi divina virtute produci
poflsunt.

Digitized by Google

128

raOLEGOM. CAP. n.

b) De miracnlis J/ów», qiiod coram populo edita, multa, m^ignia
ac liquidìssimU testimouiis meiuoriae mandata, denique vere divina et
a praestigiis satanae alienissima fuerint, vid. b. Aegid. Hunniw l. c.
arg. IS. T. L Opp. fol. 21. 22. 23. Par autem est ratio miraculorum,
quae prophetae, Oiridui* ipae et apofioìi piitrarunt, seu quae divinitus
edita ipsorurn missionera et doctrinain a l)co profectam ostendunt,
auorum copiam ipse sacer codex exhibet. Vid. eund. arg. 14. et conf.
Jn». 1. c. § 13. jp. 391. sqq. Quod autem niìraeula JWi et alkmim
sub inttium N. T. etiara gentili bus iimotaerint, docet S. ChvtìuM
V. R. Chr. 1. c. § 7. p. 212. 213.

c) Nempe Deus miraculose operando non assistit »edit/iorìbiist ad
fallendos hominum animos, seu ut persuadeantur, eos esse divinitus
ad dooendam miaioe ideoque audiendoe, aed hi», quos tanquam «ero dt
mHiuiana proposittiroe ipae revera mtsd.

% 27.

Sequitur quarto ecclesiae per orbem terrarum diflPÙ-
sae' jam inde ab apostolorum temporibus concors et
piane consentiens testimonium'' de origine Scripturarum
divina.

a) Coetus, inquam, illius, qui Scripturae 'Veorvft>rt-r;V/v agnoscit,
simul autem ilorem generis Immani constituit et in quo bouae artes ac
dladplinae honeatiqae mores tnagis, quam uaquam alias, vigent.

b) Neque eium credibile eet, tam innumeram per totum orbem
disperaam kominnm prae aliis praestantium multitudinem in menda-
cium inusmodi conBpira.<?ae ant conspirare potuisse, ut libros istos,
quamlibet a carnis scnsu et <fc/.auT(a humana abhorrentes, tanto in
pretio haberent ac velut uno ore testarentur, divino afflatu fuisse scri-
ptos, si tamen eos suus cujusque scriptor humano studio judicioque
confeeisset. Conf. b. J. Schroederum de Princ. Theol. Gap. L n. 12.
et 14., b. iftis. 1. e. § 4 p. 423. aqq.

§ 28.

Specktìm qtmto notanda etìi martifruni^ utriusque
903nu varìaeque aeiatis ac aentia ìnnumeTabilìam, innoem'
fMz« quoque et sanctitnUia laude oonspìcuorum, in edendo
vel inter gravìssìmos cruciafus ac suo sanguine et nuni»
obsi^ando testimonio de doctrinae illius veritate atque
orìgine divina conatanUa et robur plus quam humanum.^

a) Nempe hi, quamvia pars ecclesiae, peculiare tamen testìmo-
nium de docmna Christiana tnlemnt, non venale tantum, sed maxime
reale, occasione «eetoli ex persecutionibuB pcaeatita. Jliis. 1. e § &
p. 444. 445.

Digitized by Google

Digitizcd by Googl

DE PRINCIPIO 'IflEOI<OiiXA£. 129

Quia enim crederei, bomìnefl istos tam multos tamque varice,
latioiiis U8U pollentes ao vìrtuti deditos, neglectis et velut ooneukatlt
omnibus rebus terrenis, honore, opibus, famuia, vita ipea, singulos non

eolura, sed agminatim et per voluntariam tolerantiam acerbissìmorum
malorum, (jiiibus se facile subducere potuissent, prò doctrinae illius
divina origine adeo pugnaturos fuìsse, nisi eam talem esse intime
apnd animum per insani Dei virtutem conyicti et m malìs istis susten*
tati et confirmati fuissent? B. Mm. I. c. p. 445. eq. Conf. jScAroe-
darum h c. n. 11., QivHium lib. IL de V. B. Cbr. § 22. p. m. 196. sqq.

i 29.

Accedunt sexfo doctrinae christianae tam felix et su-
bita per totum terrarum orbem propafjatio" et sepiitno
inter tot persecutiones adiniranda conservatio,^

a) Praesertim si expendas obgtacula illa, eum ex parte hominim
emverteìidorum, jam tunc aliis sacris curisfjue terrenarum rerum impli-
citorum, tura ex parte ip»ius doctrinae^ ratiouis captum supergredientis
tamque difficilia poetulsiitiBaut praennntiantìs, tum ex j^arte proponei^
fium doctrinam ulain bominum, nec facundia, nec sapienza hamana
excellentium , ac potius in mundo contenitorum, tum denique ex parte
advermriorum potentiorum atque caliidiorum: quae omnia propagatio-
nem illam doctrinae impeditura videbantur. Unde facile est agnuscere
vim di^^nam, quae impedimentis illis omnibus superior corda hominum
occupaverit ac de divina origine ejus doctrinae certos reddiderit. Conf.
Jfus. Le § 6. p. 44S. 4^., Munmium 1. c. argum. 15. p. m. 33. sqq.

AuGUSTiNTis: ,,Qiiisqui8 adhuc prodlgla inqulrlt, ut credat, m»-
um ipse prodigium est, cum, tote mundo credente, non credat." (De
D. 1. S2. e. 8.)

b) Eadem prope ratio est conservationb, ^uae propagationis doctri-
nae, atque agnosoenda Tirtus et efficada divma, cum quoad fidem in
oordibus hmninnm producendam et roborandam, tum etiam quoad
eoéroendos ac retundendos sine vi humana tot ac tsintorum hostium
insoltus. Conf. Mtu, 1. c § 7. p. 449. sqq. et Munnium arg. 16.

§ 30.

Neque negligenda sunt octavo testimonia reliquorum
orbis terrae populorum^ quod, quamvis a sacris illis alieni,
tamen rebus gestis popuii Dei* atque ipsì doctrinae'' vel
imprudentes perbibuèrunt.

a) Vid., quae de geniUìbus prolixius recenset b. Hunnnut 1. c.
argum. 6. p. 39. sqq., quaeque in compendio exhibet b. Scliroederus
1. c. n. 15. De Jmadt quoque, ficta Ghristi, quae vere miraculosa

BatalOonp. ad. WUtiMr» I. 9

130

PEOIOOOM. CAP. n.

erant, agnoscentibus (qiiamvia ea, blasphemo aiisu, magine adscribant),
et MuhamedaniSt Christum tanquam prophelam a Deo missum etmira-
enlis darnm celebrantibas, iideiD Tiderì poesunt.

b) Hucenim pertinet, quod religio pagana wponte defecit, simul
ac humaiia nuxilia dcfiicriint, quodqiic christianae religiouis quaedam
doe;mata ipsis gentiliuni sapieutibus prnliata Icgunliir; ea vero, quae
difliciliora illic depreheDduutur, praestaut tanica bis, quae pagani pe-
culiaria, nec minua difficilia cr^itu, imo plerumque abeurda, Dabent»
quodaue sacra religionis antiquioris et verioris ipsi per xaxi'^r^Xiav
quandam imitantiir. Vid. Grotim Lih. IV. n. 10. et 12. p. 282. 286.,
Moombeckim de conversione Indorura et gentiliura. Judaei vero non
eolum ex Scriptura V. T., quam retinent, verum etiam traditionibus
luis convinci possunt, venisse Measiam euinque esse Jesum Katarenum,
in quera proinde credendum ejusque tantum merito consequenda sii
Bahia. Vid. GrotiìiA Lii). III. de V. R. Clir. ìntoen», Mornaens de
V. R. Chr. Cap. XXIX. XXX. XXXI., Hoornbeck. Lib. de conver-
tendis Jadaeis. Mvhamcdanam vero religionem oonstat fkm^nem
quandam esse ex diversb religionibus conflatam, quae per se ipsam
evertitur et, Aicta coUatione cum Christiana, fiunes submittere cogitar.
Vid. (rrotim Lib. VI. integro.

KORANUS : „Denket darau, wie ihr, ala ich vlerzig Nilcbte mit Mo*
■68 mlch besprach, da» Kalb verjrSttert habt, was wtr spXter encb ver-

zichcn, daniit ihr dankbar wcnlct. Aneli jjoben wir dem Mose die
Scbrlft und die Offeubaruiig xu euerer KictiLschuur. . . Die Giaubigen^
selenus Jaden, Chrlitten oder SabSer (Johaunes-Christen), wenn aie
nur glauben an Gott, an den jUngsteii Tag und das Rechte Ihun, so
wird elnst iliucu Loim von ilirem Herru und wcder Furclit noch Traurig-
kelt wird kommen iìber sic. . . Einst offenbarten wir Mose die Schrift,
llessen ttiin noch andera Boten folgen, riisteten Jesui«, den Solm Mir-
jtLxn», auK mit Ucbcrzengunjii^kraft und gabcn iliin don heilij;cn Geist. . .
Sic .sa^rcn : Wir wollcn nichts wi.ssen, bis Gott selbst mit iins redet,
oder die Wuader uns zeiget. So spracben aucb Andare vor ilinen
schon; wataritch denen, welcbe glauben vrollten, haben wir bfnlang-
llche Beweisc; schon gcgebcn.** (Siinu' secnndae e. : Die Kuh.) — ,,T>ìe
Juden ersanuL'U eine List, allein Gott iii)crli»tetc sie. Gott spracb
ninilich : Ich vdll dtch, Jesus, sterben tassen nnd dich sn mlr crheben
nnd dicli von den Unglaubigen befrelen. . . Vor Gott ist Jesus dem
Adam gleicli, den er aus Erde geschuffen und sprach : ,Werdc ! ' und er
ward. Diese Walirhuit Itommt von Gott; sei dalier Icein Zweifler. . *
Es gezicmt dem Monschen nicht, d:\ss Gott ilim solite Sclnift, Weis-
lieit und Propiieteuihum gcbcn und darauf zu den Leuten sagcu: Betet
mich und nicht Gott an. . . Wer cine andcre Religion, al.s den Islam,
aimimmt, dessen nimmt sich Gott uictit an, der gehòrt in jener Welt zu
den Verlomen. . . O Ihr GlHubige, seld nlcht wle die Unglaublgen,
welche von ihren Brudcrn, die im Lande uinhorreisen oder in den Kricg
gelieu, sageu : ,Wuren sie bei una zu Uause gcbliebeu, wiirden siè
nicht gestortien nnd nicht getSdtet wordcn sein* t Gott bestimnite ea
so, uni ihr Iler/, zu betriibcn." CSnrae 3. e. : Die Fainìlic Amrams.) —
,,Weii sie nicht (an Jesum) geglaubt und wider die Maria grosse Liiste-
mngen ausgestosscn, darum liaben wir sie verflucht. Sic liaben femer
gesagt : Wir haben den Messias, den Jesus, Sohn der Maria, den Ge-
sandten Gottes, getòdtet. Sie haben ihn aber nictif getòdtet und uiclit
gelcrcuzigt, sondem cinen Andern, der ihm Shnllcb war. . * Gott hat
ihn zu sich erIiol>en; denu Gott ist aUinachtig nnd ailweise. Aber vor
Ih rem Tode worden die Schriftbesitser alle an ihn glauben, aber ara
Anierstehnngatage *wlrd er Zeuge g^géa. aie aetn. . . Wabrlicb, wir

Digitized by Google

DI FBINdPIO TBEOLOGIAB. 13t

•

baben uns dir offenbaret, wie wir uns offcnbaret haben (lem Noah und
den Propheten nacb thm, «od wle wir un» oifènbart hftben dem Abr»>

ham, Ismael, Isaak und Jacob ond den Stiinimen, dem Jexus, Hlob,
Joiias, Aaron und Salomon. Wir habcn auch dem David die rsalmen
elngcfi^eben. . . Wahrlich, der Messia» Jeans, dcr Sohn Marìas, tst ein
Gpsundtcr Gottos, und seln Wort, das or in die Miirln uher?retra<;cn,
und .sein Geiist. Ghiubet duher an Gott und seiiu i) Gesandten, suget
aber nichts von eincr Dreiheit. Vermeldet das, und es wlrd besser um
•neh steben. £s gibt nur Kinen einzigen Gott. Fern von llim, dass er
elnen Sohn habe. . . Cliristus ist nicht Stolz, um nlcht ein I)i< ner Got-
tes sein zu wollen.'* (Surae 4. e: Die Weiber.) — ,,WalirIich, das
Bind Unglaubise, welche sagen : Gott ist Uhristus, der Sobn Marias.
8age Ihnen; Werkdniite es Gott wehren, wenn er den Chrfstas, dea
Sohn Marias, sammt seitu r Multer, sammt alien Erdbewohni rn ver-
tilgeu wullte? . . . Wir habcn Jesus, den Sobn der Maria, in die Fuss*
Btapfen der Propheten folgen lansen, bestittlgend die Thora, welche in
Ihren HSnden war, und gaben Ihm da» Evanirelinm, enthaltend Lcitung
und Licht, und Bestiitigung der Tiiora, welche bcreits in ihren Hiindea
war, don Gottosfiirctitlgen sur Leitang und Krlnnemng. Die Besitser
des Kvangeliums sollen min nacli den Offenbaruniren Gottes darin ur-
theilen ; wer aber nicht nach den Offenbaruugen G»Jltes darin urtheilt,
der gehòrt zu den Frevlern. Wir haben nun auch dir das Buch (den
Koran) in Walirheit geoffenbaret, die friihem Schriften, welche in
fhren Hinden, bestUtlgend, und zum Wachter dariiber eingeseizt. Ur-
theile du nun nach dem, was Gott gcoflV-nbart , iiud folire durchans nicht
Ihrem Veriaugeu, Uass du abgebest von der Wahrbeit, welche dir ge-
worden. Binem jeden Volke geben wir eine Religion und elnen oflfenen
Wcir (rolisioson Gebraiirh). . . O du Jesus, Solin der Maria, <:edeuke
meiner Gnude gegen dicli und deine Mutter, ich habe dich ausgeriistet
mit dem heillgra Gelate, auf dass du schon in der Wiege, nnd auch ala
du hcrangewachsen, zu den Menschen reden kònntest. . . Du schufst
mit nicinem Willeu die Gestalt eines Vogels ausThon; du luiuchtest
in ihn, und mit meinem Wilien ward er ein wirkiicher Vogel ; mit mei-
nem Willeu helltest^du einen Biindgeborncn und chien Ausufitzigen,
und mit meinem Willeu brachtest du die Todten aus ihren Grabern."
(Sur. 5.) — ,,Sic schiitzen Gott nicht so hoch, wie sic sollten, weil «le
aagen: Gott liabe Menschen nio etwas geofieubart. Spricb: Werhat
denn das Buch geoflhnlNiTt. welcbes Moses «Is Licht nnd Leitnnsr
Menschen gel)raclit, welches Ihr auf Perganient geschrieben, wovoB
ihr Einiges òffeutlich bekennet, aber den gròssten Theil verbeimliclie^
nnd wodarch Ihr lemtet, was ihr nnd enre VXter nicht ge%ni«8tf . . .
Der Schopfer des Himmels und der Erde, wie solile er einen Sohn
haben, da er ja kelne Frau hat? ... Weu Gott leiteu wiil, deuì uffnet
er die Brunt fiìr den Islanit wen er aber in denlrrtbnnn ftilin iì will,
des.«<en Brust will er so verengen, als wolle er znm Himniei liinauf-
stcigen." (Sur. 6.) — (Der Koran. Aus dem Arabischen wortgetreu
Uberaetst etc. Ton Dr. L. Ullnuuin. Crefeld 1840.)

§ 31.

Denique etiam nono aocenseri merentur esempla vhh
dUstae divìnae* manifesta atque admiranda adversuB fer*
tecutores et violatoréa hujus doctrìnae.^

a) De quibuB vid. Eunmiu arg. 21., Schroederus nnm, 18.

b) Haec eniro ustendunt, Denm Scripturam ipsam, Telut a se
profectam, agnosci et coli velie» quando in illos» qui Mcua agunt, tam
graviter auimadvertit.

Digitized by Google

132 PROLEGOM. CAP. U.

§ 32.

Diomom fidem, qua Scrìpturae sacrae ex parte /ormo-
lis (seu sensus aut doctrmae) diTÌna or^jo* agnoscatur,

dootrina ipsa Scrìpturae omni tempore^ gignit, quatenus

cum attentione lecta aut voce docentis proposita, explicata
et auditu percepta, per se immediate'' quidem, sed virtufe^
divina, quam sibi sempor et indissolubili ter conjunctam*
habet, adeoque, concurrente et virtutem hanc exserente
Deo, infellecfum quidem hominis illuminat, seu, excitata
cogitatione sanctti et objecto congrua, in assensum incli-
nat;*^ volunfatem vero ejus allicit ac movet,^ ut intellectui
assensum, sibi ipsi (doctrinae in Scripturis comprehensae)
tanquam a Deo profectae praebendum imperet ; et sic in-
tellectum ipsum ad assentiendum sub ratione revelatiouis
divinae deterDainet."*

a) Utìque enira ad assensum fidei divinae, doctrinis rcvclatis prae-
bendum, requiritur, ut ipsa illarum revelatio fide divina credatur.
Vid. Mus. Introd. P. II. cap. VI. § 2. p. 463. sqq.

b) Nempe conceptus, per revelationis actuni olim in sacrorum
■crìptorum intelleeto prodacti, yerbis Scrìptane adhuc hodie conipre-

hensi extant, et per verba Scrìpturae, sive docentium voce, si ve Scrì-
pturarum lectione, ad nostrum intellectum transmissa, hodie in nobis
aimiliter producuntur, moventque intellectum in assensum supernatu-
nlflai depeudeiitìae iuae a Deo. VId. b. Mu», L e § 12. p. 4B8. sqq.

c) Seu ita, nt ratio aasentiendi fide! divinae ultima eit ip« reve-
latio divina in Scripturìs comprehensa, in qua vetat unemugn, neque

in aliam revelationem distinetam, aut qualemcunque rationem niMOlì
tiendi ulteriorem resolvatur. Mus. 1. e. § 2. p. 466.

d) Nam revelatio divina» seu Scriptura sacra, per se sola ct^
m/pematuralem DM.coiuurmm, non est tomplda latio motiva intdlectiis
In sai, aut raaé a Deo dependentlaa aaeensum supematuralem.- IMa

enim, ut talia, et praeciso omiti concursu Dei supematurali, non pos-
Bunt intellectum ulterius movere, quam ad simplicem rerum, quas
significant, apprehensionem ; res autem, verbis revelationis intellectui
leptaesentatae, etìam tunc, quando apprebenduntor, in le inevidentet
lunt; et quam vis sua bonitate insigni poUeant, qua voluntatem in con-
sensum trahere et ad imperandura intellectui assensum movere videri
poflsent: quia tamen voluntas, in ordine ad spiritualia, natura inepta
ac velut mortua est, ideo voluntas, deficiente supematurali Dei con-
cursu, non roovetur ad imperandam intelleetui nwoiniim, JAm. 1. e.
1 6. p. 481. 482.

Reuschius: ,,Fechtlus . . . imperlutn voluiitatis in intellectum vocat
aiAiìpóivXov a Scbolaaticis conflctum. Generatim ex bis patet, alios the<^
logos «odsttmare, quod natarae animae repugnet, Tolantatem lnqpenn

Digitized by Google

yy y ' ^ ^

' . -«5» • 1 t

■ ^ ■ • X ' ' ' V . ' /

^ / ^ y . ^*': y ♦

^ , , y , ;i t/ ^ ^. . . y ' yy ' ^ < ^^^^

Digitized by Google

DB PRINCIPIO TUBOLOQIAB

133

adeensum intelleetiil, nam adMosam a eognltloois eUoritate dependere,

qaam anima per facultatem cogno8cItl\ am, vi characterum In objectls
perceptorum atque rationum ex bis deductarum, obtiueat, decere pa->
tant experlentiain. Sed quoniam b. Musaeus pqndiologiae non adeo
Imperitus fuit, ut ejus prlnclpils contrarle lllum pronuntiasse, cum ra-
tione sumi queat, aTlus procul dubio sensus erit verborum Musaei, ac
a b. Fechtio aliisquc pòliibetar.** (Annotati, etc. p* 89*) Gf.' Apol.
A. C. art. 4. p. 139.

Mu8A£us: „£8 ist bekannt, dass die logici die operatlonea meatìa
oder die Wliìrangen dea Verstandes abthellen in apprehensionemtimfiU»

cium, in compositionem et divisionein simpliclum s. judicivm, et in
discuraum. Apprehemionem aimplicium ueunen siCi wenn der Verstand
einen tcrroinuro simplicem concipirt, v. g. lignum, lapidem, und davon
nichts afflrmirt oder negirt ; wohin denn auch gezogen wird, wenn der
Verstand cine ganze Proposition concipirt und fasset, abcr absque ju-
dicio, so, dass er (lifsf'll)e wedcr bejahe, noch venicine, wclchen actum
eognosceudi wir apprebensionem i»implicem neunen, auch in oppoaitione
ad jndldnm. Die oompoattlonem et dlvlalonem slmplldam oder judt-
cium nenncn sie, wenn der Verstand die terniinos simplicrs apprclien-
808 durch die copulam ,e8t* zusammenfùget und elne attlrmativam oder
negatlvam propoaitlonem darana mactaett ao daaa er dfeaelbe ffir recht
oder fiir falsch lialte. Dincur.'tum nennen sie, wenn der Verstand aus
deu erkauntcu und augenommenen prlnclpils etwas ander8 folgert und
schleusst. . . Was wir mit dem (auch tyronibus logicea bcsaanten)
Schultcrniino ,apprehensloneni sinijtlicem credendorutn' nennen, — daa
pflegen sonst die Tlìeologl cognitioncm sensus literalis der Glaubena
und Lebenslebre zu nennen.** (Dar Janatochen Theologpen attaffihriicha
ErUiirung. p. M4. 860.)

e) Qoamyia enim muiorUm Scripturac et ejiia ^^^eaeia oonfundi

non debeant, certum tamen est, hanc cuin illa eatenus conjiin^I, <]ua-
tenus concursus Dei, seu potentiae ejus, per quam Scriptura eiìicax
est, in ordine ad dependentiam Scripturae a Deo asseusu iidei cogno-
aoendam requlritur. JUut. 1. c. p. 490. De hac autem virtutis
nae cum verbo divino conjunctione plam videbimua infra, ubi de
efficacia Scripturae agendum erit.

f) Nenipe alias intellectus bominis sibi relictus, quando cogita-
tiones 8uas in doctrinam sacram scripto aut viva voce sibi propositam
et vi verborum atmplici appreheoaione cognitam defìgit, adbiDitoqne
judicio de ejus ventate aut iGdaitate (humana aut divina ori<:ine) dis-
quirit; incptus potiusest, incitar cocci, ad recte judicanduin. imo itu li-
natus potins ad negandum, quae attìrmantur, et affirniuiuluni, quae
illic negantur: juxta 1 Cor. 2^ 14- Itaque, ut ad rectius judicandum
aasensumque oommodandum inclinetur, divinae yirtutis concunni in*
digét Gonf. Jfi». 1. 0. § 8. p. 402. aqq. 509. 510.

g) Nam, quia objeota spiritualta nobis incvidontia aunt, ideo ad

superanda, quae ex parte intellectus oboriri solcnt, judieia perversa
et actuuleni cuuique supernaturalem assensum ductriuae saerae prae-
bendum neceasartum eat, ut voluntas (quae aliaa conditìonem intel-
leotua natura corrupti sequitur et niortua est ad spiritualia, aeu ab illia

alienata, Ephr.-*. ?, J. Col. a?, L'i.), diviuitus excitata, in consensum
trahatur ejusque imperio intellectus (nihil quicquani oìistantibus, quae
bino inde enierguut, dubitiitiouibus) adasseusuui deteruiinetur. Couf.
Jfui. L c. § 9. p. 516. eqq.

Digitized by Google

134 PBOLKaOM. CAP. IL

h) Probautur autem ea, ^uae diximus, 1; ex i Thm. 2, 13., ubi
Fftaltii, hilarà animo et gratum agem Deo, memorat, quod auditoret
sui XAyw òx»/;?, semumem, a se viva voce praedicatum auàUuqtte per-

ceptum, aceeperlnt, non nt nermonpm hfwìimnn, »ed, sìcut eM revera, ut Dei
aenmnem, ftdeoque, doctrinain illam esse a Deo profectam, aguoverint;
addii autem, id inde factum esse, quod Deus in ipsis, qui credunt^ iye/tyuth'
/utwz, ^^Seotftter operatuaJuerU, seu qnod, sui)croataraliter concurrendo
cnm verbo, testatus fuerit, hoc esse verbum suum, atque aniraos eorum
adcredendum fide divina illi, tiìiiquam Dei vcr^o. moverit. 2) ex / Cor.
iè,4*6.^ ubi Faulus dicit : éienm meun et praedicaiio viea non eroi iìi per-
matorUg hmanM mpienMae «erfrù, èed h àrttdsiSst lotùfiaieo^ xaì 8w>d,ntef^f
tfi ostensione Splriti(.< f i vlrtutia: ttt fides vedrà non «U èopientia hominuim^
sed m potentia Dei. Hoc eniin iiiliil nliiid est, quani qund doctrina a
Paulo tradita, rum non raoveret ad ussonsuni per arf^umenta ex sa-
pientia h umana depromta, moverit tuuieii per puteutiam Dei et Spiri-
tas B. sibi conjunctam et habuerit ▼im demoostrationis Bolidissimae,
ita ut, quamvìs piena esset mysterlis inevidentibus, juxta v. 7. suam
tamen a Spiritu Sancto depcndcntiam, fide divina credcndam, notam
fiuseret et ad fide! assensum etiicaciter moverei animus illurum. Conf.
Mas. 1. c. § 4. p. 475. 476. Quomodo autem, cum Spiritus S. per
verbum ex parte intellecius lucera quandam spirituaiem operatur,
eimul ex parte voluntatis pulsum aliquem et motus sauctos praestet,
cxemplo conversoriiin : Eunuchi, Ad. <V, .'^(!. ST., Lydiae, cap. IC», 14. et
auditorum Fetri, cap. 2, 37., osiendii Mumeus 1. c. § 9. p. 522. 523.
Oneteram et hie notanduro est, quod, qmbut arpementàt wm penwui
fiuarunt audOores, ut credermt apostioUtae praedicabonif Utdan orgrumail»
etiam hodir peri^uadeamiir, credere ìpsonnn scriptis; eadem enim, quae do-
cuerurU, scripserunt, ait b. Gerh. T. 1. LL. de Script. S. § 31. Nempe
verhum Dei ab apoatolis ex divina inspiratione praedicatum et Scripturae
e» émna impiratùme eonànnaUMe non differuatj mti aceidentamer, m
quantum Uluaverbis ore prolatis^ hae verbis scripto comignatis Constant. In
ordim aufem ad intellectum hominU credentia vna et eadem utrivsque est vià
motiva ad assensum. Mus. 1. c. p. 476.

« 33.

Atque hoc quideni arL^umeiitum unicum^ est, quo
fides divina de divina orio-ine doctrinae in Seripturis
comprehensae singulis hominibus ingeneratur; licei ar-
gumentorum fidem humanani gignentiurn usus fortasse
non^ intercesserit. Sed tamen fatendum est, in ordine
ad convertendos alios de lege communi praemittenda esse
argumcnta ista," imo etiam in casu tentationis Melibua
ipsis ad reniovendas difficultates quasdam ea non inutili-
ter^ adhiberi, imo, prò ratione status illorum, esse quo-
dammodo necessaria.

Digitized by Google

DB PBINOIPIO THBOLOaUS

a) Netnpe rel'upin argìimenta condìicìiiif (jiiìdem, cum ad Vìovendum
et suadendum, tum ad convinceìidiim advernariuìn^ sed ìion (id jyersuaderi'
dum, ita ut vd accendant, vel foveant aut sustineant fidei iilam plerovho-
riam, qua veht codesti radio omnes nebulae animi èeeum dtseeptanlit mil^
paniur. Qnae plerophoria est benejiciiim Spiritili 8., qid, vt loquitur
An^uxtinm, catliedratn in coelo haSet et docet corda intn.^: verità siint
b. tkìiroederi i. c. uum. 16., ubi t^it de Testiìmnio Spiritius ò'. interno.
Coni b. Rudmn. Fhiel. in Form. Gonc. Art. I. C. II. ^ 6. p. 217. 218.
et quos ilio practcr Schroederum consiili juhet, b. Hniiinitni Comment.
in i Cor. 2, 1. et Mr'txncrum in dica pontificii^ scripta oh (^rinten cnlum-
niae, Th. 25. 26, IJudesimul p-.vtet, «juoraodo argmiicntum ab efficacia
Scripturae desumtuin, prò diversa acceptiune vocis, nuiic ad classem
eorum, quae humanam tantam fidem gignunt, referendum mi, «urne
vero ad hoc ipsum unum argumontum, quod fìdem divinam gignit,
redeat. Neinpe quatenus ex aAihus cxteriii? et son.sibilìhus aliorum
huminum, v. g. coufessionis doctrinae tìdei, vitae sanctioris ipsiusque
martiri!, colligimus, profidsci illus ab ipsa SOTipturae efficada, sea
argfUere dodrinae, qìiam compìeclinitur Scripturae, in ciendis, jyercellendis,
acoendfiiilis rt (ìrmulcrudì^ 'ut'ntnx efficwUiitrm : sic, judice b. Schroedero
1. c. et mini. 9., argiinieiituin lioc non acccndit fideiii divinam, nempe,
aniequam accedit iidrinsecum SjHritu» Sancii tesiimotiiwn, Jonnans in mente
tm^darwn fiddkm hane minorem et eandndonem: Hoe verlnm Mb ISbri»
ùonteninm ed tale: Ergo ed divininn; quae verba b. ITìielHemanìn siint 1. c
Conf. b. Cnmli<. X<>t. ad C »mp. Ilutt. L. 1. Q. IV. p. 22. 23. Quando
autem efficacia Scripturae spectatur, auatenus se interius in singulo-
rum oordibus per actus spirituales illuminationis, conversionis etc.
exserit; sic ninil idiud est, qnam ipsum illud testimonium Spiritus
Sanctì, (juod is per suum cum doctrina illa concursuni de doctrinae
hujus origine divina in horum honiinum cordibu.s cdit et a.ssensum
operatur. Et sic efiìcaciam Scripturae concurrere ad cognoscendam
Scripturae a Deo dependentiam, quae ad auctorìtatem Scripturae re-
quintur, diximus ad 32. not. d. Conf. Muè. Tr. de Syncr. et Scr. S.
Q. I. L. do Si r. S. ^ 8. |). 185. et 196. aqq. Item Ausfùhri. Erkla-
rung L. I. (c^. V. p. 41. 42.

QuEN'STKDTius: ,,1 Joh. 5, G. : , Spiritus est, qui testatur, quoniam
Spiritus est verità.»*.' . . Voccm , Spiritus' in subjecto pobitam proprie
sutnl prò tenia peniona SS. Trinitatis, extra dubium est; statim enim
V. 7. cum eadem nnnrvp'tnc attributione vocatur rò nytnv Trvev/m. In prae-
dlcato vero por Spiritum mctonymice intelligiraus verbum Spiritus S.
Evanjrelium de Clu isto, quod est peculiare ìi>}ov et Òpyivov Spiritus S.,
onde et ministcrium Spiritus vocatur 2 Cor. 8, 6. Hoc ipsum itaque
evani^eliani de veritate sua attestatlonem accipit ex Spiritus 8. testi-
moiiio, quod is intus in conlibus nostrls peiiiibet. Est autem Illud
testimonium (verba suut D. Dorscbei), ,a Spiritu S. per Scripturam et
ex Seriptara et fn Scriptara sensns ma» diviiios Imprimente promanans
adeoqne sese siusnlìs homiuibus etlam ìusIiukhis ìllisque de divlnarnm
Scripturaruin majcstiite ll(icm faciens, nequa'jiiam privatuiiif sed est ip-
sum publicum et solenne divinitatis testimouium, ordinarlum testifica»
tionis principluin, in ecclesia unus Idemquc Spiritus.* Testatur nutcm
Spiritus, quod dociriya Spiritus S. sit vcritus li. c. verissima, quando
interius per doctrinam a se patefactam et in Scripturis coinprehensam
in hominum oordibus operatur, ea pnlsat, trabit ac movet, ut, eam a

Digitized by Google

186

FEQLMOM. CAP. IL

Deo profectam slve vere divlnam esse, credant. Hlnc v. 10. «ubjanfrft
Johannes: ,Qui credit in Filium Dei, babet testimonium in seipso.*
Cf. 1 Cor. 2, 11. 12. Job. 7, 1«. 17.** (Tlwol. dld.-pol. P. I. e. 4. t. 9.
q. 9. f . 146.)

Amdrbas KMOS8IU8: „H&nc «ijffkaeiam experitur, quicnnque Scrl-
pturara sine repngnantla morosa adeoque cum animo veritatis cupido
legit ve! audit, quam conditionem subject! Icgitimam Christus Job. 7,
17. describit, probe notandum. . . Excitantur in corde motus efflca-
cissinii, et quidem cum conscicntia ori<;iuis, ita quidem, ut homo con-
BGius sibi 8Ìt» quod proptor lume vel illam veritatem divinam in con-
sdentla agnftam Ita moveatar. DlTent sinit tal mvta» prò diTefsltate
subjectonini, affectuum aliarumque circumstantlarum ; interdum inl-
tium sumunt a dolore, utl éKavooitùaeii s. Scripturae vim suam demon-
■tmnt, interdirai a laetitia, admfratione ete. Ht motaa éharaeterem
quendara divinitatis habent ita evldenteni, ut per aliquod tempus ob-
jectiones fere sileant, nec in animo quidquam obstrepere audeat et
veneratio quaedam divlnae verità^ in mente prodncatnr. . . Quem-
admodum Deus caeteris operlbus s"is, inde a sole usque ad contemtissi-
mum vermem et gramen, ea impressit attributorum suorum vestigia,
qnibus opera divina esse cognoscuntur et ab humanis sine docta de-
monatratione distingauutur per nudum sensnm majoris, quam habent,
perfectionis : ita sanae ratloni absonum videri non potest, quod Deum
voluisse statuamus, ut liber illu, «jui speciiilein ejus revelationcin con-
tinet, eodem modo a scriptia humanis internoscatnr. . . Permagna est
dlfferentia Inter hoc testtmonf am, qnod regenitl in statu gratiae experi-
untur, et informatorlum illud, de (ino licic airimus, quod impiis quoqne
competit, quatenus per gratiam praevenientem iilud in iis sese subinde
exserit eosqne de veritate verbi eonvlnclt. . . Qaemadmodnm la, qnl
solem ìntnetur, lucidum esse ex ipso sensu lucls in oculos labentis
eumque atHcientLs, colligit: ita ex seusu divinitatis in s. S. latenti» di-
vlnitas ejus indubie cognoscitur; ideoqne qui divinltatem Scripturae ex
ipsa ejus divinitato h. e. divinitatis sensu probat, aeque non petit prin-
dpium, at ille nuu petit, qui aquam humidam esse probat ex ipso sensu
humiditutis, ut bene docet Fcchlius Comp. theol. p. 34. sq. . . Nullius
piane momenti est oblectio iila, quam non doctissimus solum Michae-
1Ì9, sed etlnficeta plebs saepentnnero nrget, dfoens: ,B1blla persaepe
legì, nec expertus sum hanc Scripturae eflìcaciam : ergo nullani habet.*
Quum enim edicacia s. Scripturae sit ordinata et resistibilis, ut ex di-
ctÌ8 constat, a defectn ezperientfae propriae male concinditur, qnod
nobilissima hacc affectio Scripturae s. desit. Aequeparuin haec con-
sequentia valet a defectu experieutiae, atquc in physica ab experimento
qnodam male snocedente falsitas proposltionia evicta dici potest, ante-
quam ostensum sit, experimentum exacte secundum regulas esse lu-
stitutum. Etenim dudum monuimus, conditionem subjecjti legitimam
describi a Chrislo Job. 7, 17.** (Instttatt. th. piacdcae. Holmiae 1768.

4. p. (K! — 71.)

QuKNHTKDTius: „DÌ8t. Inter circulumf et regrtisum apodicticum
sen demonstrativum. Circuìus proprie est, quando probatio in orbem

redlt et ab ignoto ad aoque ignotum progrediniur, slve quando resolu-
tio non lii in aotius et certius, sed in aecpie ignotum. Eegressus de-
monstrativus est, quando a cognitione confusa ad diatinctam procedimus.
Quando auctoritatem et diviuitatem s. Scripturae ex testimonio intrin-
seco Spiritus S., et ex Scrlptura s. testimonium Spiritus S. probamus,
non connnittimus circuhuu, sed est regressus demonstrativus. Diffe-
rout cnim tamquam causa et effcctus ; Spiritus S. enim primario operai
tor et efficlt talem probatlonem et obsignatlonem per verbom de verbo
Dei in eorde tidolium, et haec obsignatlo Iterum testatur de Spiritu S.
tamquam eifectus de sua causa. Fesantius in Tom. II. fol. 467. scribit:
,tunc demnm committl clrcalam, quando probatio Ut ejusdem ab eodem
«ecnndum idem*, qnod In hac nostra probatione non flt. Male ergo

Digitized by Google

DI ramomo tbboiiOGiab.

137

nob!s afflngunt pontlflcll, . . ac si hlc circulnm commlttamns, dura ex
testimonio Spiritati Scrlpturam sacram et ex Scriptura s. testimo-
nlnm Spiritus S. probomiis. Hac enim ratione ctiam clrculus esset,
quando Moses et prophetae probant Christuni, et Chrìstus Mosen et
prophetas, vel etiatn, quando Joiianues Baptista, Cliristum Messiam,
et rursus Chrìstus, Johannem BaptlBttlll propheCMn aaM, tMtirtlir,
Job. 1. Lac. 7." (L. c. 1. 146.)

b) Vid. exemplum Qurùtiani r/'r/.so/u',^, ex Judaeu christiani, apud
MummmTr. deSyncr. etScr. a <^ U. L. de Scr. § 24. p. 244.

MnsAKUS: ,,Non ergo ecclesiae testiflcatio necessario requiritur
ad hoc, ut iutemum 6p. Sancii testimonium de Scripturanuu diviM
verìtate In hominnm cordlbus se exnerere pomit. Idem evtneniit esem-
pla convorsorum plnrima. Inter alia illustre exemplum liane in rem
praebet Christiaiius Qerson, Judaeas conversus, qui in historla suae
convenlonis refert, se saepe mlratnm esse, qalnam iHe tam efflcaz
error sii, ut tot myriades hominum In superstitionc chrlstianorum de-
tincat, et cuntigi^se aliquando, ut libri N. T. a foemella in vemaculo
Idlomate albi pignori darentur, a se autem, occasione Inde sumta, lege*
rentur, non quod ullam ecclesiae chrlstianae auctorìtatcra ipso ajrno-
sceret aut aliquid veri iis inesse existimaret, sed tantum, ut, quiuam
cIiristlaBorani erroree essent» oognosccrct. Inter legendum autem,
dicit, esse animum suum percassum, ut librorum divinitatem et maje-
statem quadantcnus agnoscere inciperet, eosque desiderio discendi
excitatus iterum legeret et cum Scripturis V. T. ronferret, et tum esse
in animo suo lucem tantam accensam, ut piena fide librorum auctorl-
tatem et divinitatem afirnosoeret et (Idem christfanam proflteretnr. Hio
sane testimonium illiul iiiternuni Sp. Sancti exseruit se in legentis corde
per Scripturas lingua veruacula lectas absque ulla praecedente eccle-
siae testUeatiODe, qnae quidem ab ipso fnisset agnita.** (QQ. tiwolQg.
de Sjncretlsmo et 8. 8. 1679. p. 244l)

Melchior Adami : ^^Franciscus Jnnius (f \C,ri2.), LuErdnnnm ado-
lescens missus, cum iegeret TullU de legibus libros, veuit ad ipsum
homo quidam et illa Epicuri verbas yNlhil curare Denm nec sui, iiec
alieni*, multis conflrmavit. Hoc venenum ita fuit in Ipso eorroboratam
auctoritate hominis et argutlis dictorum, ut animus ejuB in malo iato
baereus occalluerit. Ex immani autem isto porditionis barathro inlrl-
fice ipsum eripuit Deus, postquam amplius anuum perditissimis in de-
licHs jncuisset. A patre, qui resciverat tillnm, tali a^rtfnTrof veneno Im-
butum, doinuin revocalus ac ad lectionem N. T. invitatus, pestilcntissl-
mam illam sententiam abjecit. Sed praestat audire ipsum de se con-
fitente: ,Novnm Testamentom', hiqiiit, «divfnitiis oblatnm aporio;
allud aiientl exhibet se mlhi adspectu primo augnstisslmum illud caput
Johannis evangelistae et apostoli: In principio erat Verbum. Lego
partem capitis, et ita commoveor legens, nt repente divinitatem argu-
mentl et scrlpti majestatem auctoritatemqne senserim, longo intervallo
omnibus eloquentiae humanae fluiniuibus praeeuntem. Horrebat cor-
pus, stupebat animus, et totum illum diera sic afflciebar, ut qui essem,
ipse mihi incertus vldercr esse. Eecordatus es mei, Domine Deus mi,
prò immensa misericordia tua, ovemqne pcrditam in grcgera tuum re-
ccpisti.' Haec Junius. Ab eo itaque temiiore frigide alia omnia, fer-
vide autem, quae ad pletatem faciunt, cepit tractare.*' (Vitae German.
theologor. etc. Franoof. 1668. n, 194. sq.)

Vid., quae diximus ad ^ 17. in nota, et conf. Gerk L. I. de
Sor. 0. § 22., ubi monet, non esse jubendo» eoa, qui auctoritatem Bcri-
pturae ncgant, ut expeetent, donec Spiritiu 8, in tpsonm cordUnu im-
mediate de Scripturae audmtate tedetur; sed ducendoe esse ad aigu-

Digitized by Google

138 PKOLEOOM. CAP. IL

menta, cum externa, tum interna. Add. Munnim Tr. de Mi^. Ser.
sub initium. Confer h. 1. § 17. notam.

d) Nempe, si fìdeles iti tenUUionibm de auetoritate Scripturae <2u&i-
tare incipiant, perinde cum Ulta agendium atqiie cum iisy qui nem.nt. Età
entm àwnt/atìo fM^aiÙHii firmaat verba aunt b. QerK L e § 20.

§ 34.

Auctoritas Scripturae s. canonica^'^ seu normativa,
quam ex parte non soliim sensus, sed ipsarum vocum^
divinitus inspiratariini, seu textus primigenii, in ordine
ad versiones^ pariter, hiiinano studio consignatas, et
scripta ac doctrinas*' alias judicandas habet, prout in se
et absolute spectata,^ fundatur in Dei inspirantis veraci-
tate, et Scripturae, ratione vocuin textus primigenii, a
Dco dependentia ; ita etiam in ordine ad nos, seu ut fide
divina*^ credamus, Scripturae libros sub eo, quo nobis
exhibentur, idiomate, i. e. verborum in certa lingua de-
lectu, serie et contextu, esse divinitus inspiratos, et sic
habere vim illam normativam, seu dignitatem canonicam,
non sufficit solum ecclesiae testimonium^^ verum et hic in-
temum Sj^iritm 8, testimoniumy seu operationem, effica-
oem per ipsam Scripturam, ooncurrere'' oportet.

a) De qua vide h. 1, § 15. Vox antom r.a.ó'.nc^ ìd est normae aut
regidae, quae proprie mathematica est, inde aiitem ad legeè civileè, ordì-
nes ac sMiones muitores, nec non librarum^ quibus mercstores utuntur,
lingidas designandas transfertur (vid. b. Oiem. Exam. C. Tr. P. I.
S. de Lihb. Can. p, m. 81. 82., b. Cioidis. ad Com|>end. Hutt, L. I.
Q. III. p. 15. 16.), occurrit, jiixta similem analogiatn, in ipsis Scriptu-
rÌ8 ad designaudum certam regulam fìdei et actiouum christianarum,
ut, quae luì ooneraant, admittantur» discreiwntìa vero rejlciantur.
Sic enim S Cor» 10, 2S. Paulns dicit, se non gloriar!, nisì xarà rù fiérpov
-nù yji'M'ivti'^ sf'nmdvvi mrummtm rerfìiìne; et Gal. 6, 16. pacem et miseri-
cordiam precatiir et pollicetur omnibus, o(tiu rtù x«v«>t runrut ffT<>t^ij<Too~
fftv^ quotquot jusia kanc regulam^ velut in ordine militari, ineedent,
Eademque phiasis recurrit* P&il. S, 16.

b) Nempe doctrina quidem Scripturae movet ad aseensum sui,

tanquaiu diviiiae, per coiunirsuin Dei, in qnacunque proponatur lingua,
et quihuscunque verhis, modo doctrina ipsa, qualis revelata est, sin-
cere proponatur. Ut autem doctrina fìdei ac morum, quae hic aut
lllic tanquam divina proponitur, ad genuinam normam revooetur,
atque ejus seu òp^nòo^ia aut veritas, seu krzinfòozia, aut falsitas, accu-
rate cognoscatur, accedenduni est ad Script uram ex parte vcrhonira
infallibiiem, adeoque ad Scripturam sub eo idiomate, ubi verba ipsa

Digitized by C^nnglp

r r ^

Digitized by Google

Digitized by Googlc

DE PRUTGIPIO IHBOLOGIAS.

139

ex divina inspiratione, non intercedente humano ac Allibili jttdicio,
adhibita fuenint. Cnnf. 1. c. p. 540.

c) Vorsionum eiiim illarum aliquae revera erroribussunt obnoxiae;
et, bì maxime occurrant, quae textui antheutico sint exacte congniae»
tamen in ratione certitudinis ac veritatis a textu primigenio dejiendent;
adeoque auctoritatem nun hal>€nt, nisi postquam convenientia earum
oum textu authcntico investigata et cojjnitu est. }fìis. 1. c.

d) Unde, quando lil)ri no<1 ri alicjuando >jorma<? aut mw-
lìicdium librorum appellatione vciiiuut, non tamen iutelligitur norma
abuiute sic dieta, «ed seeiindum ^tdd^ aut cum addito norma «ecimdo-
rio, normata, id est, minus proprie sic dieta. Vid. b. Hìmmeì. in F. 0.
dlap. 1., Orauer, in A. C. P. L p. 3. et Supplem. G. IV. p. 149.

Carpzovius: itfSm Impuliv i^fon-ve(»(TrvscrÌbantarlib.8ymb.,8Ìo>

uti biblici scriptores sua canonica scripta confecerunt, ncque OÒMltfta
nece.s.'^iuite et propter insufticlentium cauonis biblici, prout BellarmIiiiiB
1. i. de verbo Dei c. 4. in 11. biblicis desiderar, quod catet liesìs non
babeatur in UUs ; sed alia de causa scripti f uerunt, per necessiuitem sci.,
quae In scholls neeesitUas erpedlentia» vocntur, ut sci. contentlones non-
millonmi iiiiicnioruiii coinpescurcntur, soandala apud infirmos praevcr-
tereutur et vafrities et maiitia liaerettcorum agnoticeretur. . . Quod
ex Scriptura et ad ac secundtm eam componltur, Id non prlnclplam est,
9^ principi ntnm. Fateri ('qriiiiem oportet nos, libros symbolicos eti;\!Ti
In pracfationc pag. 34. sub nonnae uoinine veuire atque nomeu ìalud
libris symb. eccleslae nostrae tribai. Verum princlpinm et norma uoa
simpliciter et ex acquo ut synonynia ab auctoribns praefationis hujus
accipiuntur. Si(juidfm etiam nd id, quod principùUum cxt, ex conveii'
tione dirigi ac dijudicari aliquid potest et nomen normaf proptere.a mererì.
Et taliter vocabuluiu norviae accipitur hoc in loco (in praefat. libri
Conc. p. 21 .) et apud scriptores primitivac ecclesiae, v. p;. quando sym-
bola (lecuiin iii< ;ì et iniprimìs apostolicum (tiii/M:,r t-t H'nntrui: ila di-
ctuni) vocuutur a patribus koiùv rijt; n/i/ii.uiì(: ax/<i^r, , canon veritatis
minime versatllis* (Iren. 1. 1. c. 1. § 19.), ,re^la fidei Immobllls* et
jirrefonnabills' rTertull.), , norma praedieationis in commur.e per om-
nes gentes constituta* (KuQla. et Vernante Honor.), ,certa tldci regula,
perquam credentes cathollcam teneant nnltatero, hacreticam convin-
cant pravltatem* (Au}?. serm. de temp. lioni. 181.). Et sic t»tiaTn nor-
mae vocabiilum h. 1. nil aliud signiilcat, quam priucipiuin co^nosceudi,
n qno deducimur in cognitionem alicujusconclusìonis seu quacstionis,
de qua controvcrtitur. Quale princlpium etiara est id, quod ab alio
pendet, et aliundeprobatum est, uti ostendit Ari.stotelc» 1. prior. analyt.
c. 2. et 8. Non ergo absolute et simpliciter norma i-st syinbolum, scd
in respectu ad ecclesias cfrtas, quae veritatem et certitudiuem ejus ex
Scriptura probatam pracsupponunt. . . Quamvls vero neitarl non pos-
sit, iioiiKMK-latioiit' li;ic aul encomio non l<iati'm discrHitme, sed etiam
d^nitivae iiormae rationcm librlii symb. fuisse attributam ; tamen cum
maxime discrimine id fecenint et . . . libros symbol, nonnisl prò «ect«i«-
dariis normis habuerunt, ad modum lllorum postulatorum, quae uti
probationiH indiga, ita tamen alibi probata sunt et etiam In disciplina
certa ut indubia admittuntur." (Imgoge in lilnros ecdes. Intberanamm
Siymbollcos. p. 5. e. 'il. ih.)

Id£m: „Nou uegaut auctores libri Coucordiae, solam Scrlpturam
esse nnicam normam, ad et secundum quam omnia dogmata exlgenda
et judicauda sìnt, quin tot verbis proflteiilur . . ., nec tamen inflciantur,
suo modo et sensu cliam liaec scripia normam esse. . . Plus trìbuunt
Ulie, qwm ntidam teatiftcandi rationem. . . Quando vero 8. Uber syinb.
norma appellatur et forma doctrinae, ad et secundam qnam etc.» tuae

Digitized by Google

140

nmxaoM, cap. n.

Id DonnUri secnndnm quid Intelli^ttir propter analogiam allqnam, sci.
externjuu, in eo cooiilsteDtem, qaud etiam secandum eam aliqoid jodi-
cetar et aestimetar, Ucet nonslt priiK-ìpiuro ejas, qaod jndicaliir «e
ae-timatnr. Et qnirlem 3. In quaestioiu* in»;titiita non tam de veritate
doclrinae, quaui <W ejus receptione, vi^ort- ac api>rubatione in certa ec-
clesìa; an hoc dogma, v. g., Flacianum de peccato orìginis in ecclesia
luthenuut amqnam foerlt receptum et approbatura? an doctrin* Fladi
ctim doctrina ab Inltio reformationis tradita et approbata in ecclesia
lulht-rana con^ t-niat? Ut ita 4. lil)er synlbolicu^ norma appelletar non
ipains fldei, sed professionia fldei, 5. non onmli», sed tanuun quoad certa
oolite ooBtrovem, et qnldem prout 6. fila tal oertla eodeslto peramat.
. . . Atque ita nlhil nonna ab>olutf ita flicta doctrinae nostrae detraxe-
ruut notitrates, nec eidem librum symbulicuro exaeqaarunt, sed qaod
•jBib. libri natim et ratio ezigit, suo aymbotteo quoque Hbro «ttrtbii-
emilt et ad nullum cxtremnm hic declinarunt. Nimirum 1. non tantum
tettari volueruut de apprehensiune ductrìnac ac tidei, et quomodo eam
ex verbo Dei baastam publicc docerent, sed et 2. iusuper libidini lo-
quendi ac prostendi in nostrin ecclesiis terrainos ac limites ponere,
Inter quos docente» maxime se continere deberent, ac 3. quoque nor-
mam nippedUare ac constitnere, secundum quam df alwrum scriptis judù
earipwH, non, aa «ini vera aia faUa (de hoc tuim ex tota Scriptura
fiuUeandvrn) , Kcd an atm doetrina ab initio in vedetta hUherma reeepta
et tradita rnur-.-nirf-nt, quo 4. ab alionini spuriis scriptis puritatem
doctrinae »cmel receptae turbantibus prohiberentur simplices et
9. aanctnm purae doctrinae Latheri deposi tum ad seram posteritatem
hac ratione transmitteretur. Cf. p. «38." (L. c. p. 1143 — 45.)

G. Walchius: |»Norma primaria eat, quae per se, id est, sua et
propria yirtate Tim nonnae habet; teewndarta rero, quae non per se,
s*.'d per Scriptane sacrae anetoritatem ac consensum cum ista virtote
nonnae praedita est liincquc a primaria depeuUet. . . Alii, quiboa bae
distincttoneB adhne a nobts auumtae dispUcent, dlsttngnunt Inter nor>
mAva decvdonis et discretionh. Tlln sit principium illud nrov et

piane infallibile, in cujus sententia utraque pars dissentientium ad-
qulescere debeat; haec autem, sive norma discretionia, quacstionem
controversam non quidem detiniat, discernat tamen orthodoxos ab
heterodoxi.s atque ostendat, quinaui puriori doctrinae sint addlcti. . .
Exiatlmat Wern.sdorfiu.s, symboia normam cognitionis dici posse, ita ut
flint principium alìquod, cùjus beneficio veritatum quarundam coguitio-
nem conseqnamnr; sed hoc onice ad Scripturam, tanquam normam,
referendum e-sc videtur. . . Quae si quis consideret, facile intelliget,
fljmtMla adpullanda esse cognitionis normam, ubi cognitio non ad
ipsom Teritatem ejnsqne fnndamentam, sed ad professionem refèntor.
Siint sytnbohi nonna cognitionis, quatenus ex illis intelligatur, (juacnara
dogniata ucclesiae cujusduni sint propria. Quando igitur quaeris,
niim hoc illadne dogma sit Lutheranum, hoc cognosoere debes ex sym-
bol is, tuinquo sunt norma hujus cognitionis. Ubi autem qnaeris, nura
lioc illudne dogma venim an falsiira sit, id certe non ex symbolis tau-
quam norma, sed ex Scriptura sacra cognoscendtim est." (Introd. in
ill)b. eccl. Luth. symb. p. '.i;U— 3(;.)

iloLLAZius: ,,(/. Myliua in explic. A. C. p. 2. inqnit: ,Quia A. C.
flrmissimo Scripturarum a. fundamento nititur, cani ■. ó^rvevarov ap-
pellare jure optimo et possumus et debcmus.* D. HnUenu in explic.
1. conc. p. 1. scrlblt, anctorem libri conc. i^rìmarium s. eUnov lAptov
constituinuis non hominem aliquein, si\t' thcoloj^um, s. politicum, sed
ijpsum Deum Sp. S., fontem et largitorcm omnis boni ; usque adeo, ut
veAirvevaroPf dlWnitus inspiratnm, ipsum appellare minime dabitemns.
Hesp. , . Memorati tlieulogi libros symb. sensu latiori vocant mediate
^eoirvevaTov( . . ..1. ratione objecti ... 2. ratione medtatae illuminatio-
nifl.** (Bxam. Frol^. II. q. 27. p. 58.) S^eltoigUu et J. Q, Neuma^
wua Itioem, libros sjmb. éeoKvebarovc vocali posse, contendunt, jnr»

D£ PiU^CIPIO imOLOUIAE.

141

dissentientibus Loeschero (vid. Unschuld. Naehir. 1707, p« 117* 1710^

p. 4U. 735.), Carpzovio (Tsa^. p. 3.), aliis.

LuTHKHDS : },Die chrlstUche Kirche hat keine Machti Artikel dea
Olanbent oder gote Werke, oder die Evangelia Qnd hetlige Sebrift va

bestatigcn als ein Rlchter oder Oberherr, hat's auch noch nie gethan,
wird's auch uimmerinehr thun. Die chrlstllche Kirche wird aber wohl
wiedtrum von dem Evangelio und von der heiligen Schrift bestàtigt&Ul
vom Richter und Oberherrn. Die christliche Kirche bestiiligt das
Evangelium und heillge Schrift als ein Uuterthan, zeigt und beliennet
gleichwie ein Knecht seines Herrn Farbe und Wappen. Denn das ist

evrìaa, wer nictat Macht hat> dos kiinftlge und zeitige Leben za ver-
Issen and zu geben, der hat auch keine Maclit, Artikel dea Olaabena
zu 8ctzen.« (Artikel von der diristlidieii Kirehen Qewalt. 1580.
XIX, 1191.)

e) Sic enim dizinus «d § 15* nota 6.» anam a parte rei 6M» SoiÌp

Sturae auctoritatem, qiiae et causativa aasetuias fidei tit, et normativa
octrinae.

f) Posse autem istud ac debere fide divina credi, iatemur. Conf.
Jlu8. iDtrod. 1. e. p. 552.

g) Sic expresae dooet b. Mumem Introd. P. IL Gap. VIL % B,
p. 589.

QuKNSTEDTirs : , , Aiictoritas Scrlpturae nec ratione sai, hoc est,
istrinaecae coostitutiools, nec ratione nostri, hoc est, respectn oogai-
tlonls et nianlfestationte, ab eeelssfoe Cesflnirali» nnloe vei neeeuuio
dependet." (L. c. s. 2. q. 8. f. 129.)

Idkm: jfProbatur theMs: 1. ez cUcto GhrÌ8ti Job. 5, 34.: ,Ego non
ab homine testimonium accipio*. . . 2. Ex testimonio Samaritanorum
Job. 4, 42., qui niulieri dicebant: ,QuÌa non amplius propter tuam
loquelam credimos; ipsi enim aadivimns et scimus, quia bic est vere
«uvator nrandi, Chilstns.' . . 8. Ac ntOura et eondftfone t. Scrtfftume.
... 4. Ez natura et conditione ecclesiae. . . 5. Deiiique ah inconve-
niente. Si auctoritas ecclesiae esset praeclpuum inotivum et medium,
quo Sp. S. probaret ^as air&evrla»f eeqneretnr: 1. fldem nostrani primo
fundari in testimonio humano et ultimo in Id resolvi; 2. vel intelligltur
ecclesia universalis, et illius testimonium non datur; vel ecclesia par-
ticalaris, et tale insofflctens est ac incertum ; 3. vel auctoritas ecclesiae
est praeclpuum motivum respectu fidelium^ at illi jam receperunt
8cripturam ; vel respectu infideliimf at illi non magis ecclesiae aucto-
rltaton, qnam Scriptane, adnilttent.*< (L. e. f . 188. sqq.)

CHKMNirrus: ,,ScrIpta illa divinltus inspirata tunc, cum scribe-
rentur, publica testiflcatione proposita, tradita et commendata sunt
eodeslae, ut ea, adhibtta snnuna cara et provldentia, incorrupta con-
■ervaret et quasi per manus traderet et commendaret posteritatl. Et
Slcut vetUH ecclesia tempore Mosis, Jo^uae et prophetarum, ita etiam
primitiva ecclesia tempore apostolorum certo potult testiflcari, quae
Bcripta essent divinltus inspirata. Noverat enim auctores, quos Deus
peculiaribus testimoniis ecclesiae commendarat ; noverat etIam, quae
essent illa, quae ab ipsls scripta erant, et ex IIs, quae traditione vivae
vocis ab apostolis acce pe rat, poterat judicare, illa, quae scrlpta erant,
esse illam ipeam doctrlnam, qnam apostoli viva voce tradebant. Ita
Joh. 21. apostoli testimonium et ecclesiae testiflcatlo conjnni;iintur:
,Uic est discipulus ille, qui scripsit baec, et scimus, quia verum est
testimonium ejus.' Ita Paulus certo signo notavit gennlnas soas ep|p
stolas, 2 Tliess. 3, 17. 18. Habet igitur Scriptura cnnonicam auctori-
tatem prindpaliter a Spiritu ó'., cujus impulsu et inspiratlone prodita
est} oeMé aserì^pforibiit, qulbus Deos Ipae eerta et pecoUnria verl^

Digitized by Google

PR0L8QQM. CAP. n,

tatis testimonia perhibuit; postea a primitiva pccleaia habet atictoritatem
Ut a tette, cujns tempore scripta illa edita et apprubata fuerunt. Haec
vero testiflcatlo priinitivae eccleslae de scriptls dlvinitus insplratis
postea perpetua successione perniauus tradita est posteritatl et In cer-
tis antiquitatis iilstorlls dillgcntcr conservala, ita ut iequem fcclesia
euBto* enet teat^ficationia primUivae eoclettiae de Scriptura* Maxima igi-
tur est dtferenHat 1. Inter testffleattoiieni prtmithae «edettttet qoae
fuit tempore apostolorum ; 2. Inter tustifltntioncm ecclosiae, quae prò-
xime post apoatolorum tempora »ecuta e»t, quacque primae eccleslaa
tetttlflcatlonem accepent; 8. et Inter testlmoninm praeeentt» eedeslae
de Scriptura. Quae eniin et nunc est et antea fuit ecclesia, si potest
estendere testimonia corum, qui acceperant et noverant testiflcatlonem
primae ecclei*iae de germanis sorlptls, credimus ci ut tetti probanti sua
dieta. Non autem habet potestatem statuentll aut decernendl aliquld
de libris sacris, cujus nou possit certa documenta ex testiflcatione
primltlvae eeclesiaie profem.** (Bzam. Conc. Tild. Sess. 4. decr. 1.
fol. Al.)

QuENSTEDTius: „Si accuiate loqui velimus, aliud est dependere ab
eecìeiàii, et aliud cfìgnosci eedesia» bett^Jbsto sive per ecclesiam. . .
Distiììfj. inter ecrlesimn antìquam ... et Inter ecclesiam hodifmam, . .
Si vel maxime concederemus, ecclesiam esse medium cognoscendl
auctoritatem Scrlpturae necessarium, nou tamen Aaae, sed illam potius
intelli^eremus. . . Aliud est, Scripturam dlvinam cognosci ex eccle-
siae testimonio, et aliud, cam cojsmosci ex solo ecclesiae testimonio.
Testatur enim experientia, plurimos sola s. Literarum kctionc esse
couveri^os sine ecclesiae propositione et aactoritiitc. . . excmpla recen-
■et D. Doradiens, Theol. Zachar. P. II. 1. 1. q. i . p. 48." (L. e. f. 180.)

Idvm: „Bene Aeg. Hunnius in Coli. Ratlsbon. anno 1601. habito^
8088.11. p. 247. alt: ,Quod epistola ad liomanos sit Pauli, liabemus
ex ecclesiae primitivae testimonio ; quod autem sit sacrosancta, caaoniea
etlldeì regula, id non ex testifleatione ecclesiae, sed eatiKterafo npirif'

ptof( liabemus et desumimus.' " (L. c. f. 135.)

Kkomayerus: ,, Inter phrascs : ciedere per testimonium ecclesiae,
et credere propter testimonium ecclesiae (fide sei. divina), scriptum
hcc esse ìifómn-rrTov^ distinguendum. Non pmptcr testimonium, sed
per testimonium ecclesiae, scriptum hoc Deum auctorem habere, credi-
mvM,** (Scrotin. rei. p. 14.)

QiJKNSTEDTUTS: ,, Drcicrus : Nuspiam scriptum extat, qnod

bic aut ille liber sit canonicus, et quod haec scripta sint divina, alla
non, quod haec scripta slot integra, illa vero motUata: ergo ecclesiae
testimonio ad id opus esse, quia sine verbo credi nequit. Eesp. . .
Ulut scriptum id non sit expresse, quoad sensttm tamen et factum
abunde id in Scriptura liabetur. . . Nihil enim aliud est Scriptura
Baerà, quam illi ip»i divini libri ordine digesti. Quis ergo neget, extare
in Scriptura, qulnam sint libri divini? . . . Non esse autem corruptam
aut muiilatain Scripturam, e divina providentla et expressa Christi
assertione Matth. 5. constai, etiamsi non accedat ecclesiae testificalo.**
(L. e. f . 188.)

IDBM: ,,Ad nind Augvattni libr. contm epist. fundamenti c. 6.:
^Evangelio non erederem, nisi me ecclesiae commoveret auctorita»,* Ibi
enim Augostinns 1. non causata suae fldei, ut jam catholicus est, sed
ocraniunem, qua a Manichaeisuio ad divinarum Scripturarum amorem
perveuerit, explicat. 2. Id, quod de ecclesia dicit Augnstinus, in prim^
Utam eeeteetam potisslmuni quadrat, quia pontificia ecclesia a primiti-
vae consonsii defeclt. 3. Loquitur Ilippoiiensis praesul de sua persona
tantum, sive de se in individuo, non vero prae.scrìbit omnibus regulam*
Posse antera aliqnem ecclesiae anctoritate deduci ad credendam Scrl-
pturae, non nej^amus; omnes autem deduci debcrc, hoc crat proban-
dum. 4. Loquitur de se non qualis tum erat, christiauus et episcopus^

DB PBINCIPIO THEOLOQIAS.

143

sed qaalis faenit, eum a Maniehaettmo ad orthodoxam reUffionem dé-
duceretur; se sci. haud crcditurum fuisse (,crcdercmS dlcit phrast
Aphricaua, sibi familiari, prò ,credidiaseni'}, uisi primum ecclesiae
aactorltate oommotiui fulsaet. . . Sniit praeterm ocàudones credendt
variM» litpote 1. fama de ecclesia ac vera religione, 2. convcr.satio hi-
fldeUDm cum fldeiibus, 3. auctoritas pareutum vel allorum, 4. miracula,
mur^mim eonstantta, 6. Int^nrltes vitae inoram, qui chiiittMiltmaiD
profltentur etc." (L. c. f. 137. sq.) Cf. Lutheri Bericht aa elnen gaten
Freund von beiderlei Gestalt, 1528. XIX, IGGO— 1665.)

A N T I T H E S I S :

QuENSTEDTius : „AntithesÌ8 : 1 . Pontijiciorum ; ubi tamen dlstin-
gnendi sunt antiquiorea a recentioribua. UH crudius et crassins Scri-
pturae canonicae auctoritatem ab ecclesiae et quidera suae Romanae
aoctoritate et testimonio suapendunt, etiam ratione mi seu iutrinsecae
eonstltntioiils alvo canonlsatlonUi; Uà ut Scriptara In ae non sft anihen-
tica sine auctoritnte ecclesiae. Hlnc Illa Audradil temeraria et Impia
vox lib. defens. Concil. Trldent. fol. 160. : ,NU diviuitatia iuest Scri-
ptnrae, ntel qnantnm aoceplt ab eecleala.* . . SI mttias et cantina,
Scrlpturam quidem in se divinam esse ejusque auctoritntem quoad rem
et secundum su dependere a Deo, censcnt, in ordine tamen ad nos
anctOTitatem divinam non obtinere Scriptaram, contendmit , nisi pro-
pter auctoritatem ecclesiae. . . 2. Novatnrum, ut D. JJumeji, qui
disput. theol. r. I. disp. 2, s. 2. de canon. Script, th. 77. sq. p. IIG. et
119. dicit: ,Verbum Dei non posse sine testimonio ecclesiae cognosol
aut veroa ejoa Ubros a fatala et supposltltUs dlscemi.*" (L. c<
fol. 181. aq.)

h) Fides divina enira altunde non oritur, quibuscunque etiam de
causis divinitas Scripturarum, non solum tanquam probabiliter vera,
sed etiam tanquam humanitus infaliibilis, oredatiir. Ckmf. b. Hiiebein.
Pradect ad F. C. Art. L C. IL ^ 118.

§ 35.

Testatur aiitem Spiritus S. de certo idiomate* libro-
rum Scripturae, quod tanquam ^eónvevarov agnoscendum
sit, non excluso, sed adsoito** testimonio ecclesiae, non
cujuslibet tamen, sed*^ primitivae, ita quidem, ut discur-
sus fidei fere huc'' redeat: Quo idiornafe Scriptura sacra
frhnitus consi guata est, eo idiomate ah ipso Leo inspirata
ad scrihendum, et sic etiam ex divina inspiratione consignata
est. Atqui Scriptura s. V. T. Ebraeo ilio, quod hactenus
usu receptum est^ et Scriptura N. T. Gracco ilio, quod usui
nostro servita idiomate primum cmisignata est. Ergo Seri'
ptura sacra V. T. Ebraeo illOy quod hactenus usu receptum
eat^ et Senptura sacra N, T. Qraeco illo^ quod ttsid nostro
. ierdt, idiomaté ab ipso Beo inspirata ad scnbendum^ et sic
etUm ex divina inspiratione eonsignata est. Major propo-
aitio, quae ipsìas doctrmae in Scrìpturis comprehensae*

Digitized by Google

144

PKOLSUOM. CAP. IL

pan est, haud dubie est fidai divìnae, et per vìrtutem
Bpirìtus Sancti, toti doctrìnae sacrae intime conjunctam,
movet ad assensum fidei diyìnae. Minor propositio, (juae
respicit fftctum aliquod singulare^ idque sensibile, ab ipsa
doetrina sacrae Scrìpturae distinctum, ex testiftcatione
testium aòràmiw xaì aèrvixóciv* pendei, prout alias in
probandis rebus fiictì et sensibilibus id fieri solet. Con'
elush interim non desinit esse de fide, prout alias non
solum ex duabus praemissis revelatis, verum etiam ex
una revelata et altera metaphysice aut moraliter evidente
seguitar condusio revelata et fide divina credenda.'

Brentius: „Non loqulmur nane de ea traditione, qua nobis S. s.,
et quae in ea contincntur, a m^orllms in manus tradita su ut. Nam
batic traditionem afHrmamas esse certam, flrniam et indabitatam."
(Frolegom. Apolog. Wirtemberg. Froncof. 1556. f. 141.)

Chemnitius: „Secundum ^enns tradltionum est, qnod libri Scri-
pturae sacrae non iuterrupta serie temporum (sicut Aiigustinus loqui-
tur) et certa connexionis successione ab ecclesia custoditi et fldeliter
ad posteroa traoBinlssl nobisque quasi per manas traditi aiint. Ita
Origenes dicit, se -npn^unn (per traditionem) didicisse, quod quatuor
evangella in universa ecclesia sint indubitata. Et Eusebius, de librla
eanonlcla diapntans, aliqootles ntttur verbis traditionis, Iioc est, eccle-
siae testiflcantis de germanls et canonicls Scripturae llbris. Et hanc
traditionem, qua nobis in manum dantur sacrae Scripturae libri, reve-
renter acciplnnii; nihil autem patrocinatur pontiticiis, qui pugnant prò
dogmatibus, quae nullo Scripturae testimonio probari possunt. Eccle-
sia enim illa traditione fatetur, se alligatam esse ad vocem doctrinae
Bonautis in Scripturis, et propugatioue illius traditionis, posteritatem
etiam ad Scriptuiam alligatam esse, docult.'* (Exam. Conc. Trldent.
fol. 63.)

CteRHAXDVS : hNod cst qiiaeftio de tnidittoiinms MMorie^s, quibnt

ecclesia primitiva libros bibliconnil horum vel illorum auctorum ex
autographls et alila rationibus a aeD»u petitia probavit et ad eccleaiaa
Buccedaneas banc avam aensltivaro eogiiiti<niem conttamavit. Haaoe

enlm historicas tradltiones sive ecclesiae testitìcationes concedimus non
contineri universini omnes in Scriptura sacra; sed negamus, eam con-
cernere ipsam v erbi revelati substantiam et in se continere artlealoa
fidei. Quamvis enim sit fldei arliculus, -rrànav ypa<^ i^ió^rvttwm', im-
mediate inspiratas a Deo rcvLlationes in se continentero, esse divinam
et canonicam; non tamen eat fidei articulw, sed historica assertio, cum
ecclesia in particulari testatur, hunc vel iUum librum esse huìus vel
UlinsMielorls; t. g. evangelium Matthael esse Mattbaei, epistolam ad
Hebxaeofl esse Paul." (Conf. catbol. Ub. 1. p. 2. e, 5. f. 1S6. b.)

a) Intelligitur autem nomine idùìmatì» h. 1. non tantum lingua
ipsa certae gentis, aliarum gentium lingub contradistìncts; aed (quem-

admodum jam priore § 34. dictum est) ipse verborum in certa lingua
delectm, series, contextus etc, cui respondet nomen syngrammatis, quo in
hoc negotio usus est b. G. Zeaemannm in Tract. de Golloq. Batisb.
Gap. lA. geu Exegesi Quaest. de LlbrÌB Oan. p&g. 91. 106. 112. Unde
noBdam probant idioma Sorìptune juimigeiiium ex ipea Scriptuia,

DE PRINCU^IO TUEOLOOIAB.

145

qui ex assertionìbus quibiudum Scrìpturae probant, Scriptumm V. T.
€186 primum Ebraice, et 8crìptunim N. T. esse primum Graece con-
•criptam ; ad idioma enim aut syngramina certum plus requiritur.

b) Narri interna vis illuniiniitrix Scrìpturae ita est corijuncta gensui
in quavis lingua, ut nou inoustret praecise verha tcxtus priinigenii
ab alìis verbis aequipulleutibus ejusdeni aut alterius cujusvis linguae,
textus ant venionia dietinguenda. Oaetera vero, quae ^toTrvsoarfe»
doctiiDae, iti Scriptorìscomprehensae, probant, xf>tTr}pia, vel piane non
attinent ad materiale seu verba Scrìpturae, sed ad formale aut doctri-
nam praecise ; vel, quando suo modo ad materiale si ve verba et con-
teztmn eoram pertinent, et confuse Deum etìam materialis Scrìpturae
in aliquo, quodeunque illud sit, idiomate aoetorem arguunt ; non tamen
eertum et aeterminatum idioma aut si/ngramma, quo primitus quisque
lil^er Scripturae consignatus sit, certo ostenduut. Suporest itaque
tediìnonium ecclmae, quod non quidein dignitaieìn cunonicam aut norma-
tìvam lar^Uur libris Scrìptniae in aliquo certo idiomate, ne^ue ad a»>
tenmmfidei divinaef qua ^*nrveuar(a talis idiomatis credatur, ipsum sua
virtute movei: acd tamen, quatenus bistorice ostendit certum idioma
aut B^ngramma, tanquam primigenium librorum Scripturae, sub quo
a Bcriptoribus ipsis eosoonugnatoeacceperit, ac certitudìnem moralem
de eo gignit, ita conjunetum cura eo, quod Scriptura ipsa docet, et cum
quo Spiritus S. virtutcm suam intime conjunxit, jam in discursu fidei
locura habet ; prout ex sequcntc (in thesi) arguraento constat. Interim
vid. b. Miui. 1. c. ^6. p. 542. 543. 544. Itera Tract. QQ. de Syncret.
et Script. S. Q. IL L. I. de Script. § 5. 6. 7. p. 227. 228. et 273.
ÀusfubrL Erkkrung p. 9. sqq.

"HOLLAZius: ,, Quando quaeritur: Estne evan^reliura Matthael
gnece, an hebraice, primum scriptum? quaestio iila non dogmatica,
sed hlstorlca est. Est entm quaestio fiictl fn sensus 1nciinrentÌ8, de quo
et scriptoros canonici ip'^i ore, subscriptinno maiins et Traditione auto-
grapliorum et ipsa auto^rapim, ecclesiae tradita iuqiie ea sumiuo studio
asservata, ad sensum testabantar. Hajas factf senstbllis testìs est
eccJpsin primitiva, quae scriptoril)us In carne vlvenUbus sub vexIUo
Christì ili tcrri.s miiitavit eurumque avTuyfm<j>a ab illorum maaibus aooe-
pit, nec non ecclesia «ubsequens, quae temporOnu proaUme aé^HoUibuB,
cum ipsa librorum canonicorum nrrójyìacvi adliuc superesseut, mauibus
tererentur oculisqne lej^cntium, quo essent idiomate consign'ata, con-
spiccrentur, floruìt. Ecclesia auteru recentior de canonicae Scriptu-
rae 8. auctoritate testati per se nou potest; scd si testar! velit. Decesse
est, ut ad ecclestam primltivam atque subsequcntem recurrat et ab ea
tcstinioninni textus authi iitit i mutuo sumat. Sic ab occli'sia Jodalca
hebraei idiomatis iu veteri et ab ecclesia cturistiana primitiva teztos
-orfginallsorraeef In novo testamento testimonium petiraus. Labentes
accL'ptamus testimnniìim ecclesine prhnitivac, scd non solìon illud.
Adjungimus ci testi nioulum Scripturae, diuturuam couser\'atiouera In
usum hoiniimm salutarem et stili qualltatero. — Yetus testanientum
stilo hebralco consi<;nutum osso, collijriinus ex Rom. 3, 2., ubi Paulus
diserte scribit, Judaeis Gracula Dei concredita esse. Ex quo effato
Paulino argumcntaniur: Quaecunque oracula Jodaeis concredita sunt,
nt per ea sapicntcs redderentur in ualutem per fldera, quae est In
Otiristo Jcsu, Illa ipsIs concredita sunt idiomate hcbraeo. Atqut ora-
cula Dei in sacro codice V. T. coraprehensa etc. Ergo. Major constat,
quia per nulla oracula, nulla dieta homo aut tota natio sapiens reddl
potest in saintem, uisi verba vel eiacula proponantnr iiomini vel natimil

Baiati Comp. ed. Wsliber. I. 10

Digitized by Google

146

FROUEQOM. CAP. n.

Idiomate familiari et vernaculo, quod illa natio intelllgit atque adeo
8ibi ad aalutarem usum applicare potest. Minor llqnet ex citato dicto
Fanltno Bom. 3, 2., coli, cam efftito ejnsdem apostoli 2 Tim. 3, 15. —
Applicamus testimonium Pauli ad linguam Graecam Novi Testamenti,
- et probabiliter coiligimus: Quaecunqae oracula coucredita sunt omni-
bus foitibiis, nt per ea saplentes redderentur In aalvtem per ildenu
quae est in Cliristo Jcsu, vii lìntrim r.raeca lilla concredita sunt, Atqiu
oracula Christi et apostolorum iu Kacro codice novi testamenti compre^
hensa etc. Ergo. Bflnorls connexio ostenditur : Quemadmodnm Dens
et prophetae oracula sua roncrediderunt Judaels Ihij^im ipsis vemacula,
quam omnes Judaei iiitelligebant, nempe hebraca, ita CÙristus et apo-
stoli sua oracula concrediderunt omnibus gentibus per totnm curbea
terrarum latisaime diffiisìs lingua vulgatissima omnibusquc gentibus
notissima, nempe Gracca, ut per eam omnes gentes sapientes redderen-
tnr ad salutem. Gravitar iuquit Cicero in orat. prò Arcliia poeta:
fOraeca l^nntar in omnibus fere gentibus, latina saia Anibus» ezigoia
sane, contmentnr.*** (Bzam. tbeol. Ftoleg. c. 8. p. 127. sq.)

e) Intelligitur autem ccclesiae priniitivae api>cllatione ecclesia illa,
quae istis temporibus tiuruit, quibus scriutures librorum sacrorum vixe-
rant: nempe quoad librofl F. 21 eodeoa JUdotea, a Mose ad Malachiam,
qnoad libros JV^ T. autem ecdeaia flArtsftona, apodolis et eorum coope-
rariis coaeva, cui libri ^'ttÓTr-^eonzin a suis 8cri])toribiis traditi fuerunt,
quaeque, seusuum testimouio nixa, nosse pariter et testari certo potuit,
quos libros, quo linguae et aermonis idiomate verborumque delectu ac
serie scriptos ex eorum, qui Bcrìpserant, manibus accepisset Vid.
Mu». 1. e. p. 545. Ecclesia vero sequentium temporum, in hac quae-
stioue facti veteris nihil definire potest, uisi nixa testimonio eodesiae
primitivae. Idem 1. e. p. 551.

d) Extat hoc argumentum in b. Musaci lutrod. 1. e. § 7. p. 554.
CSonf. AnsAlirL ErU&rung p. 20., Tr. Qoaest de Byaer. et Ber. 8.
L. I. n. § 18. p. 237.

e) Huc enim pertmet, quod 2 S, 16. legimus: r.àtrav ypaip^v^
totani Scrìj)turam esf^e dìvìnitus iììspirafam, quod idem est atque eam,
cum primum scriberetur, quoad ipeum etiam idioma, seu verba certae
linguae eorumque delectum, seriem et contextum esse ex ìnspiTatione
divina profóctam. CSonf. h. 1. % 10. et notam e,

f) Sane quod primitìTae ecclesiae testimonium ad agnoacendnm

certitudine morali idioma primigenium librorum Scripturae non solura
olim revera editum fuerit, verum etiara ita supersit, ut hodienum eo
Bufficiat, licet in ecclesia moderna nemo sit, qui -ftiururu-a viderit, lu-
oulenter oetendit b. Mwamt Introd. p. 545. s^iq. et Tr. QQ. de Syncr.
et Scr. S. 1. c. p. 247. sqq., adductis simul prò hac sententia discursi-
bus bb. DD. Martini Chemnitii p. 259. , Jacobi Andreae p. 263. , Aeg.
Htinnii p. 266. et G. Zeaemanni p. 296. Quibus alii plures jungi pos-
sent, illi praesertim, qui contra pontificios (quorum nota fraus est, qua
a pvunitìvae eodesiae testimonio, in bis scrutando et sectando, noe ab-
duoere nituntur) disputarunt ; v. g. b. Alh. Grmierus Disp. Inaug. de
Scr. S. contra Costerum, praes. P. l*iscatore, ^ 126., b. J. Major Tr,
contra Yalerianum M. de Kegula Cred. Reso, ad quartam Gonsea.
C^p. 3. ^ 7. p. 367., b. Chrhami» in Exeg. L. L J 75. sqq., b. 8aL
Gìatnm in iMnAentgrund G»p. II. p. 38. sqq. et Gap. VEL p. 231.,

l>fi PJUNCUUO XUEOLOOIA£,

147

b. F, Maberìcontiuè con tra Valer. M. DÌBD. II. Gap. IV. p. 71. 79.
102. 107. Add. b. Oe&rg. Mylim Foeit. de Y. D. g 70. sqq., Kro-
mayeru» 'Dieol. Prof. Poi. Art. I. p. 37. Fatendam autem est, lauda-

t08 doctores unir mìnm de aiiHnnhm secwuhrriìs libroriim Scripturae,
veruni etiam de idiomate, imo maxime de eo agere 11. ce., seilìcet, quod
penea eccloiiam veterem écriptorum sacroruin rrftiitTÓruTza et wnuyiiatfa as><er'
voto ab tùgue «ùw, ieeto, fiddUerque deseripta fuerint: quae sunt verba
h. J. 3ù^orÌ8\. e. B. Grrhar(hi$ autcni, ut et Glassim atque JEbfter-
komivs urgeiit illud Tertulliaid de auth<'niici,'< literis ay»osfo/on/m, qìute
in eccU'-xii^ ( (pi >M< d'iris fuerint recitatae, aervaiUes voeem apodolorum etc.
&omayeriu quoque inter xftiTìj/Ha Ubri canmiei N. T. quiurto loco refert,
quod daeai htAen teriimonik^ primitivae diridianoé^ quae aùró'

Yu'ic'i xnàemly legerrd, cognoverat. Denique b. Dan. Ornmerus in Isag.
ad lAhh. Prophet. et Apost. p. 15., ubi de discrimine librorum apo-
ciypliorum a canunìcis agit: Feiuietf ait, tota 2sB. ha£c tedijìcaiio a prima
inipedioM autographi eorum, ad quorum id manu» pervenit. MuméstìB-
tòme vero b. 2eaemaimi/« (eo loco, quem b. Mvmem in Tract, QQ. de
Syncrct. et iScr. S. pag. 226. allegat, videlieet in Tr. Theol. et S<;hola8t.
de (Jolloq. Eatisb. Cap. LX. seu Exeg. Quaest. de Libb. Can. p. 91.
et 108.) Aisforteom ImaitiofneTìi veteris ecclesiae non soluni ad quaestio-
nem de auctorìbua librorum sacrorum, verum etiam ad eam, quae eet
de «yngrammate (ut nominat, quod alias idioma dici tur) refert, et de eo,
tanc[uam objccto ainHr-w aut «enw&iZt, ecclesiam testari eique teetimonio
iunitendum esse, atiirmat.

TBBTUI.UAI7US : ,,Agc jam, qui voles curiositatem mellns exercere
In negotio siilutis tuae, percurre ecclt sias apostollca.s, apud quas ipsne
adhnc cathednte apostoloruiQ suis locis praesidentur, apud quas authen-
ttcae Uterae eormn recltanlnr, sonaotes ▼ocem, repraeseiitaiites lÉclem.
Proxima tibl est Achaja? Habes Corinthum. S5 non longe es a Mace-
donia, habes Philippos. Si potes in Asiani tendere, habes Ephesum.
SI aatem Itallae adjiceris, habea Bomam. nude nobis quoque anelOfltM
praesto est statota.** (De prae.scriptfonumB adr. haeret.)

g) Sic enim v. g. conclusio de fide est, qua bonio renatus de se in
individuo colligit: Ego per baptimium factita i*Hmfiliu,'< Dei et haere^ viiae
<ieterìui€. Praemissae autem, quibus illa nititur conclusio, hae sunt:
Major quidem reyelata : Qidcunqiu haptìaatM est, U per bapfymumfiich»
eet fiUm Dei et haerea vitae aeternae; quod dooetur Gal. 3, MnOT
autem, non revelata, sed vel aliorum bominum fide dignorum asser-
tione, si quis in infantia, vel proprio sensuum testimonio, si in adulta
aetate baptizatus sit, nixa, haec ^t: Atqui ego mm baptizatu» (i. e. mihi
aftisa ftiit aqua in nomine Fàtris, Filii et Spiri tus Sancti, quod partim
visu, partim auditu perceptum fuit). Couf. b. Mm. Introd. 1. c.

5. 554. 555. , (jui pluribus de bac rat ione concludendi disseniit in Tract.
e Usu princip. Rat. in Tbeol. Lib. II. c. XIII. sqq. p. 435. aqq. et
Tr, de Oonvers. Disp. EL p. 669. tqq.

% 36.

Itaque libri canonici V. T., quos vetus ecclesia Ju-
daica accepit et christianae tradidit,* sunt sequeutes:**

Digitized by Google

148 PBOLBaOM* CAP. u.

Libri quinqtie Mosis, liber Josuae, Judhum, Ruth, duo Sa-
muelis, duo Regum, duo C'hrmicorum, Esdrae unus^ unus
Neheiniae (aut Esdrae posterior), liber Edherae, Jobiy
Psalmorum, Frorf^rbioruìu, Ecde^iiaHfeSy Canticum Canti-
corum, libri qua f uor Frophetarum majorum, qui sunt:
Esaias, Jereniias (cujus etiaiii sunt Threni), Ezechiele Da-
niel, libri duodeciììi Frophetarum ìninorum, qui sunt:
Hoseas, Joèl, Amos^ Ohadias, Jonas, Micliaeas, Nahum,
Hahacuc, Zephaìiias, Hagga^m, Zacharias, Malachias: qui
omnes iiicorrupti^ in ecclesia sapersi un t,

a) 8ic enim memorantur a Christo tanquaro apud Judaeos inda-
IHtato invenieudi, et dividuutur in Moaen et Prophetas Lue. 16^ 29. 31,,
in Moien, Prophetas et Pm&iu» Lue 24^ 44- C^um qua divinone mio>
dammodo oonvenit il]a Jodaeonini in n^^n seu Legtm, 0*1^?^ mu m-

phetas (quos porro dividimt in D'J.ìb^*? prìores, et O'^nqil posteriorea) et

D'3in3 i^rrlpfa, qiiae alias dicuntur dy(n)'f>a<fa; licet cavendum sit, ne
inaequalitulcni j)crfcctionis ac dignitatis, cxemplo rccentionim Judaeo-
rum, scrìptis aeque divinitus ius|>iratis tribuaiuus. Vid. Do. FrUch-
muAi Dissert. pecul. de hac divisione Scripturae.

b) De quibus singulis vidd. b. X Gerh. in Exeg. L. I. CSap. VII.

p. 118. sqq., b. Mch. WaUJienis in Officina bibl., b. Dan, Oramerus in
Isag. ad Libb. Proph. et Apost. et b. Laur. Fabridm in partitione co-
dicis Ebraei. Haec euiin rccensere prolixius, non fert ratio instituti.

c) Chrìsti tempore libros illos incorruptos superfuisse, negari non
potest, qui sane alias non ita absolute dixisset: Mabeni Mòten et Prth
fhdm. Lue. 16, 29., ScndcaaiHiScripturas, etiUaetuml, quaeted^eautuir
de me, Joh. .5, 39. 40. De corruptelis potius, si quae tiinc fuissent,
monuisset suos. Ac licet Judaeorum in tuenda vera doctrina et agno-
Bcendo Messia exhibito coecitatem et infidelitatem reprehendat, custo-
diam tamen ipstus codicis sacri, apud se depositi, fidelem iis tribuit ac
praedicat Paulus Rom. 5, 2. c. P, 4- Post ista vero tempora, multi-
plicatis Inter ohrìstianos apographìs Scripturae, ne quidem locus relictus
fuit corruptioni univer&ali^ quae ad omnes codices se extenderet, prae-
■ertim si oogites, vigilasse prò verbo suo Dei providentiam. FàfÙBuilarìM
autem oomiptio quorundam codicum non tollit certitudinem Scripturae
^oxvtwnoo. Confi, b. G^osmFhiloL & Lib. L Tiact L

§ 37.

Qui autem practer istos in codice biblico V. T. ali-
quando* comparent libri : Judith, Sapientiae, Tobiae, Ec-
clesias ficus, Baruch, duo (aut fres) Maccàbaeorum, {tertius
et quarius Esdrae), fragmenta Estkerae, Danielis de Su-
sanna, de Bel et Dracene Bahylonico, oratimes Asariae,

Digitized by Google

DE PaiNCIPIO XHBOLOQIAB.

149

triuin puerorum et ManassiSy cum iiec ab ecclesia veteri**
Israelitica, nec a Christo et apostolis,*^ neque a Christiana
ecclesia'^ proxime secuta prò ^eonvEvaroig habiti fueriiit,
aut canonicam* auctoritat^m apud illos habuerint, ideo
nec hodie eam habere' debent; sed ut disceruantur a ca-
nonicis istis, recte dicuntur* apocryphi.

a) Nerape non solum in versione vulgata canonicìs intermìxti
conspiciuntur, veruni et alias in diversis diversarum linguarum versio-
aibus editi leguntur, quippe non piane rejecti, utiliter legendi ad
■edificatìonem.

b) Hi enim non habebant prò canonicis, nisi eos, qui lingua po-

pulo Dei tunc recepta consignati, sacerdotibus oblati, cognitaque vo-
catione atque inspiratione divina scribentium, et quud hi libri ab illis,
hac verborum serie et contextu eseent conecripti, eccleaiae commen?
dati Aierunt Oònfer. OerL Ezeg. L. L § 78. 74.

c) Nusquam certe in N. T. ad probandumaliquodoapntdoctrinae
fidei quisquam illorum citatur. Gonf. b. 1. §. 86. notam a.

d) Illa enim canonem Hebraeorum anxie secuta, ncque ullum ìlli
addcre librum ausa fuit. Testes sunt Melito Sardensis apud Euseb.
lib. IV^ Hist. Eccles. cap. XXVI., Origene^ apud eundem Lìb. VI.
c. XXV.» EueAiv» ipee lib. Ut. e. IX., inprimis Hiertm'ipma in Pio-
lego Graleato, et alii plures apud €hrh, in Confess. Cath. lib. II. art. L
Gàp. I. p. 19. Confer. ejusdem Exeg. L. I. § 75. sqq.

e) Quod enim aliquando, et ab ipso quidcm Angustino, canonici
appellautur, id in propria et principali significatioue uccipi nonpotest:
▼erom eo tantum sensu, ^en«rab'of«profecto dmtnii^ jpropto, dictnm
est, quo quemlibet librum in eodesu utiliter I^endum ita appellare
placuit. Gerh. Exeg. § 156.

f) Quia ecclesia sequentium temporum in quaestione facti veteris
nihil definire potest, nisi nixa testimonio ecclesiae primitivae; uti dizi»
mus ad § 35. not. e. sub finem.

g) i. e. o&MondtCi» seu quod de eorum origine ex inspiratione di-
Tina non constiterit ecclesiae ejus temporis, quo prodierunt, neque
adeo etiam constet ecclesiae succedentium saeculorum. Unde ipei nec
proferendì sunt in medium, cum canonica Scriptura postulatur; quam-
vis alias non piane abscondendi sint, verum utiliter legeudi. Conf.
(hmmtìMm P. L Exam. Gonc Tr. Loc. L Bect VL § 20.

§ 38.

Libri canonici N. T. sunt onines illi, qui in codice *
biblico habentur: nempe non solum illi, de quorum ^to-
nvevaria nunquam dubitatum* fuit, qui sunt:** Quatiwr
Evangelia^ Matthaeiy Marci, Lucae et Jóhmrm, Ada
apostolormiy Epistolae PmM^ ad Bmmm

Digitized by Google

PftOLEGOM. CAP. U.

thios (luae^ una ad Galata!*, ad EpJieshs, ad Philippenses^
ad Colossenses^ dime ad Thessalojiwmses, dua£ ad Timo-
tkeum, una ad Titiim, ad Fìiilemonem^ prior Petri et Jo-
hannvs prima; verum etiam reliqua scripta, de quorum
sicut scriptoribus, ita et origine® divina ab aliqùibus olim

dubìtatum^ fuit, hpdie binie n lls null.i ,sii|>t;rt;^l : VÌdeluSet

Epistola ad EbraeoSy pasterior Petri, seeimda et tertia Jih
JuinmSf Epistola Jacobi^ Epistola Jvàae et Apocafypsis Jo-
hanms: quae omnia etiam incorrupta* supersant.

a) Vocantur propterea -npuiroxaviiviKoì^ seu carwniei primi ardinis.

b) Vide de bis b. Mart Ckemnitium ì\ 1. £xam. sect. de scriptis
evang. et de torìntÌB at^ae epìitofis apottolonim, b. 6M. Ezeg.
S 248. sqq., b. WMmm m Omo. HbL, b. Oramertm in Ingoge, ete.

c) Negari profecto non potest, quod de scriptoribiis Ha dafaitaTe-

rint veteres, ut simul etiam auctoritatem libris ''fEi'-venaroK; propriam
bis denegarent. Sic enim Eiisebiui Lib. II. Hist. Eccl. c. XXIII. sub
finem de epistola Jcux^i: Uaréov^ vo^eòerat; quod Grynaeus vertit'.
Seimdium àt, e»e eam aduUerinam. ValesiuB autem: Quam nonnvIH
spuriam ac mpposUìeiam esistitnant. Et jam olim RuflBnus: Sdendum,
quod a nonmdlis 7Wìi recipiatur. Ita ut, epistolam illam vm'itntfrfia:, ex
mente Eusebii non quidem sit, esse spuriam, aed tamen haberi spu-
riam, adeoque non naberi ^èótcvw^w. Neque enim de scrìpto
itveòarifi^ quando acriptor, Dei amanuensia, flotum ignoratur aut contro-
vertitur, divinae autem originis esse ipsum scriptum constat, dixerìnt
christiaui : vn>f£usTat. Similiter Etisebius L. III. Gap. XXV. libro-
rum àvTtktYojxévutv ^ quibu8 contradiciturf aut qui in dvhium vocantar^
mentionem fìtdt, eoque refert epistolam, quae dieitur Jaeobif et quae
Judae, et secundam Petri, Johannw item alteram et tertiam. Imo
v*h%c<: seu spuriis accenseri patitur Apocalypsin Johannis, quam quidam
rejiciant, uveg àHmuatv^ ait. Conf. L. VI. e. XXV. Quod tamen
non de tota eoelena cbristiana, sed particuIarìbuB quibusdam ooetibus
(aui non ipsi autographa sibl oblata inspexerant, neque de origine
librorum illorum aliunde per testimonia satis certa edocti erant) in-
telligendum osse, 11. ce. indicatur. Expresjse jxjtius L. II. c. XXTTT. ,
Veruììiaimn, ait Eu&ebius de e^istolis Jacobi et Judae, has quoque cum
eaetaris in ^phuribm eedetOè piAhee leetUanri eopnooimut. Aut, si Buffinum
eequi malimus: No» tamen sdmtis, etiam istas cum caeteris ab ùtnnibm
paene erdemis recipi. Et Lib. III. Cap. XXV. de Apocalypsi Job.
Dost verba aliata: "Erspui^ ait, l/xfnvooat toì^ ó/xuXofou'iévoi^j alii inter
wòrot ofntiiitm contentu jynbutot wufMTonit.

Chkmnitius; „Tertia igitiir quaestio est, an ea scripta, de quibus
in aìitiqidxsima ecclesia propter quorimdam contradlctionem dubitatum
fnit, ideo quod testiflcationes piimitivae ecclesiae de bts non consen*
tfrent, an, inquam, praesm» eèeXeHa posHt Ula scripta faesn eanontea,
cath'ilic'i f'( paria illis, quae primi ordinis siint. Poutlflcli non tantum
dlsputaut, se hoc posse, scU de facto illam auctoritatem usurp&nt, in
unlTennm tollrates prlinltlvae et antiqulBslmae eocleaiae meoesBazlam

Digitized by Google

DB FRINGIPIO THBOLOGIAB.

151

distinctionem Inter Ubros canouicos et apocryphos seu ecclesiosticos.
8«d matdfésttasimiiin est ex iis, quae dlxlmns, eoclestam nullo modo

habere illam auctorltatem ; eadem enini ratione posset etiara vel cano-
uicos libros rejicere, vel adulterinos canonisare. Tota enim haec re»
(Hau dMmua) pendet tot eertt» tettifleattontìnu <tfM eeelesfoe» quae tem-
pore apoxtolorum fuit, quas acceptas proxitne seqiiens ecclesia certis et
lldc dignis historiis conservavit. Ubi Igitur non possent proferri cer-
ttasima dcoamenta prlmltlvae et tatiqiiiB«ÌiiMe eeetealM ex teittflotto-
nlbns veterani, qui non longe post apostoloram tempora vixenint,
libros illos, de quibus controre rtltur, fuisse slne contradictione et
dubitatione prò legìtimis et certis accepto.s et commendatos ecclesiae,
non valent ulla humaoa decreta. Quam iuaolens enim est audacia, ita
statnere : llcet prfmltiTa et seqnens antlqnlsstma ecclesia de Ubris lllls
propter mnltornm occlosiasticorura contrarlictioneni dubitnrit, ideo
quod non satis certa et Arma auctoritatls ipaorum testimonia extarent,
hoc tamen non obstante deo^lmns, debere illos prò omnino certto
pari auctoritate cum ilHs, qui legltlmi semper judicati sunt, reclpil
Sed quibus documentis hoc vestrum decretum probatis? Bespondet
Pigliias : Ecciesia halMt illam potestatem, quod potest scrlptìs quibna-
dam impertirl canoulcam auctorltatem, quam nec ex se, nec suisaucto-
ribus habLMit. Quin igitur impartlantur illam auctoritiitein vel fabulls
Aesopi vel veris narrationibus Luciani? Non quod libros illos, de qui-
bus controversia est, velim fabuiis Aesopi comparari (tribuo enim illlA
cum Cypriano et Hieronymo honoriflcum locum, quem in veterl eccle-
sia semper habuerunt), se<l t-'i] i-r.fj tir dfW r ,7 , , >icnt diaUcfici loquun-
tur, volai ostendere, in diapiualione de libiis Scripturae ecclenam non
httì>ere illam poteetakmt qvoa poeeit exfaM» wcriptia faeere «era, e« ««rif
falsa, ex dubiis et incertia fac^re certa, canonica et Ugitima sine ullis esf-
tisetjirmiadocumentù, quae ad liane rem requiri, supra diximas. . •
Ih bac testiflcatione alia etiam est ratto Ulius ecclesiae, qaae fuit Ulto
temporibus, cum libri illi i>rimum scriberentnr, et ejus ecclesiae, quae
postea secuta est. Illa euira tantum cousenat et ad posteros trans-
mittit testiflcationem t)rimae ecclesiae, non autem vel debet vel potest
aliquid de libris illis statuere, cnjus non Iiabeat certa documenta ex
testiflcatione primae ecclesiae. . . Tertia quaestio est: Qui libri sunt
in canone, et qui non sunt in canone? sicut Hleronymus locjaitur. Non
autem de suppositiciis, adulterinis et falsis scrìptis nunc loquimur,
quorum catalo^^us eztat apud Bnseblnm, et dlst. 16. can. ,Sancta Ro-
mana*. Sed de illis libris quaestio est, qui simul cxtant in Vulf^^ta
bibliorum editione, quique In ecclesiis a fldelibus legantur. De illls
qnaerltor ▼eterfs ecclesiae testiflcatto, «a omnes slot ejusdem certita*
dinis et paris auctoritatis. Est antera certissimum et manlfestisslmam,
yeterìs ecclesiae hauc esse testiflcationem, quod ex illis libris quidam
sint in canone, quidam non stnt In canone, sed stnt apociyphi. . . Kk
scriptis V. T. inter apocrypha, quae non sunt in canone, numerantur
liber Sapienliae, Syracli eie. Ex libris N. T., qui in prima et veteri
ecclesia non habuerunt satis certa, firma et consentientla certitudinis
et auctoritatis suae testimonia, bino recensentur : Eoseblas 1. 8. c. 26. t
, Scripta, quae non habentnr prò Indubltatis, sed quibus contradtcftur, ll-
cet multis slnt co^nitii, haec sunt : Ej)istolaJacobi, Judae, posterior Petrl
et altera cum tertia Jobanpis; Apocalypsin Johannls quidam reprobaut,
quidam certis et indubltatis scripturls adjudlcant.* . . ,Non est ignonui»
dum, quod quidam in Romana ecclesia epi.stolam ad Ebr. reprobarunt,
assereutes, contradici, qua^^i non sit Fauli.' . . Uaec veterum testimonia
ideo annotavi, ut non tantum notus sit catalogus scriptorum N. T., quae
non habent satis certa, firma et consentientla auctoritatis suae testimonia,
sed ut praecipue notari possint ratiunes, quare de illis dubitatutn fuerit:
1. Quia apud veteres non inventa Jìterunt satis certa^ firma et consen-
tientla testimonia de testiflcatione primae apostolicae ecclesiae, quod libri
illi essent ab apostolis comprobati et ecàesiae commendati. 2. Quia

152

PBOLBaOM. GAP. U.

non certo ex testlflcatione primae et veterls ecclesiae conttitit, an ab
illis, xtth quorum nomine editi sunt, lihri illi conscripli esHeiit, sed judl-
cftU fuerunt ab alila «ub apostoloram nomine editi. 8. Cam quidmn ex
v«tH$H$»tmt$ alfqnos ex tllls Ilbrls tribaerent apostolls, quidam rero^
eontradicerent, res illa, slcnt non enit indubitato certa, rellcta fult in
dnbio. PcuUet eulm tota liaec UUputatio a certis, llrmis et conj<entiea>
tlbns primae et veterls ecclesiae testlflcatlonibas, qoae obi desont,
sequens ecclesia, sicut non potcst tx falsis facere vera, ita necux dublls
potest certa facere stne inanifestls et flrmls documentis. Contra haec
tra manifesta antiquitati» ti stimonia THdcnlftiHm comeUtitm sessione
quarta Ita decemit: ,Si >juis librus integros cum omnibus suis partibuSy
prout in veteri Vulgata Ialina editione. hahentur, prò sacris et canonicig
non susceperit, anathema sit.* Sed unde hoc saura decrctura contra
antiquitatis testimonia probant et conflrmant? Num profcrunt certa et
manifesta quaedam documenta ex tcstiflcationibus primae apostolicae
et veterls ecclesiae, (luoil libri illi controversi eandem certitudinem et

Krem auctorltatem cum reliquia, de quibus nunquam dubitatum fult»
beantf Nlhll rainus; neque enim possnot boc facere. Sed raplnnt
sibl hanc potestatcìn, quod papa cuin suis praelatis possit et illis et
forsan alii8 etiam libris impertiri canonicam auctorltateui, quam noe ex
se, nec ex rais anetorlbas merentnr et quam tempore apostolorum et
prlmltlvac ecclesiae non liabuerunt, siciit Pi«j:hlus contendit. Quin igi-
tur aperte dìcunt, quod res est? Licet probari non possit, libros illos
vel a prophetis, vel ab apostoli» sive scriptMi sivc coinprobatos et a-
prima veterique ecclesia certo et coustanter receptos, Imo licet contra-
riuni manifestissinils antiquitatis tcstimoniis meridiana luce clariua
prolx'tur: hoc tamt-n non obstante statuimus et decernimus, ciTto hoc
credeudum esse, licet nulla a nobis hujus rei idonea proferautur doca*
menta, quia (si dls placet) plenitudo hnjnsmodl antlchrlstlanae potesta-
tis sepulta est in scrinio pectoris jionliUcli. — Dicnnt anatlicma omni-
bus, qui libros apocrypbos nou recipiunt eadem cerlitudiue et auctori-
.tate, sleat eanonlooa. -Anathema igltor erit Euseblna, Hleronymus».
Origenes, Molito et tota prima apostolica ea ecclesia, ex cujus testlfl-
catione illa, quae supra de libris istis reciUiviuuis, acccpta suut. . .
Totai^tur disputatio in hac quaestlonc consistit: an certum et ludnbi-
tatum sit, libros illos, de quibus haec controversia est, esse Scripturam
diviuitus inspiratam a prophetis etapostolis, quae divinitus auclorila-
tem illam habuerunt vel editam vel approbatuin. Tota antiquitas re-
spondet, non esse certum, sed propter muitorum coutradictlones fuisse
dubitatum. Trldenttnnm vero snperclllnm anathema mlnatnr, nlsi qnls
illos susceperit pari, imo eadem certitudine et auctorilate, sicut reli-
quos libros, de quibus nunquam dubitatum fuit. Quid igitur mirum
est, quod paraslti quidam pontificii dispntarant, papam posse novoa
fldel articuios conderc, cum hoc loco novam Scripturam canonicam
fabricare nou vereatur? ut nullum aniplius sit dubium, quis sit ille,.
qnl. In tempio Del sedens, super orane, quod Deus dicitur, extoUitur,
2 Thess. 2. — Numquid igitur sirapliciter abjicicndi et dainnandi sunt
libri illi? Nequaquam hoc quaerimus. Quem igitur usum hahet haec
disputano? liespondeo: ut regula fldei sive »anae in eeeletia doctriiiae
eerta sit. Ex solis enim libris canonicis auctorltatem ecclesiasticorum
dogmatum conrtrmandara veteres censuerunt, sicnt testimonia supra
allegata sunt. Solius canonlcae Scrlpturae auctoritas idonea jndicata
fnit ad roboranda illa, quae in contentlonem vcnluut; reliquos vero
libros, (]uos Cyprianns «oefcsfosffeos, Hleronyrous apocrypho» nominat,
legi quidem volnerunt in ecclesia ad nedijìmtioninn |)lebis, uon ad nvrto-
rUatem ecclesiarum dogmatum cot{finnanUam. ìiou enim volueruut illoa
proferrl ad auctorltatem ex hls fldel Gonflrmandaro. Et illorum aucto-
ritas ad roboranda ea, quae in contentionem vcniunt, minns idonea,
judicata fuit. Nullum igitur dogma ex istis libris exstrui debet, quod
non taabet certa et manifesta fandra«ita et testimonia in aUls anioni^

Googip

DB FBnramo imoLoeiAi.

153

cis Ubris. Nlbll, quod controversum est, ex istis libriipiolMtfi potefi»
al non extent all«e probfttlones et oonflrmntlone» In nbrls esnonlel».

Sedquae in lllls libris dìcuntur, exponenda et intelHgenda sunt juxta
malogiam eorum, quae manifeste tracluntur in Ubris cauouicis. Hanc
esse vetQBtatis scntentUm, nnllnm est dnbium. 8ed conciliom Tri-
dentlnuin proptcr lllam ipsam cansam neccssarìam et verisslniain liane
vetcris ecclesiae distinctloneni iufriugit, subvertit et toliit, quia (slcut
Andradins roeas inquit) non volunt se in has conjlcere angustias, ut
omnibas alUs praesidiis destitati a sola canonica Scriptara fldem
mutuentur. Inquit enim synodus Tridentina, se ideo ex libris apocry-
pliis facere canonicos, ut ostendat, quibiis putlssiraum testimoniis et
. praesidlU in conllnnaudis dogmatibus et instauraadis moribas sii
nsnni.** (Bzani. Conc. Trid. Ed. Oenev. f. 48. sq. 60. 81. sq.) Idem
docent Flacins, A. Osiander (f 1G17), Acg. Hunnius, Hafenreflfcrus, C.
Dietericus, F. Balduinus, Tb. Tbummius et a. Cf . ,,l8t derjenige fiir
einen Ketzer oder gefithiilchen Intohrer za erklXren, wsicber ni^t alle
in dem Convolut des N. T. hcflndlichen Biicher fur kanmilBeh ìlilt ond
crlilart?" Vid. „Lebre und Welire" 11, 204—216.

d) Itaque etiani horlie a quibusdam aporryphi diciintiir, ab aliis
comraodius catwnici secundi ordini» seu deoTeftiixti>avixiii. Non enim aUh
conduntur, cum nonna doctrinae postulatur, sed auctoritatem hano
inter christianos, praeaertim nostros, hodie oommimiter habent Vid.
Oerh. £zeg. S 242.

Gekhardus: ,,Nos quidem (illis) nondum perraoveri possumus,
ut libri liujus (Apocalypseos) auctoritatem rejiciamus, vel Ceriutho
enm attribuamns, sed Johannem apontolum illins anctorcm statntmas.
. . . Interim tamen, cimi in primitiva ecclesia aliquanidiu apud qnos-
dam de hujus libri auctore dubttatum fuerit, ideo ad secundi ordinis
canonicos enm referlmns; non qnldem eanonlcam anctoritatem el
detrahentes, interim nec reliquia lihris canonins, rie r/nihus nnnq^tam
dubìtalum fuìtf aimplicUer et per omnia ipsum coujfuntjmte» ■ et aequis-
slmo jure postnlamus, Interpretationem hujus libri institnendam esse
talem, quae cum primi ordini» canonici» lihris nulla ntione pugnet.*'
(Disputati, tlieoloj^ic. Jeuae, 1G66. p. 1015. .sq.)

e) Vid. b. GHv^im lih. I. Phil. S. Traci. II. Oìnf. Buxtoifi
Anttcriticuni et Hottingeri Tiies. Pliilol. fui. 118. sqq., ubi ostenditur,
ne casu quidem et injuria temporum codioes modemoB umwrnw et
eqvàofòMT esse coiruptoe.

% 89.

Ad alfectiones Scriptiirae a. pertinet porro secundo
efficacia" ejus, seu quod habet vini aut potentiain acti-
vani,^ supcrnaturalem'' ac vere divinam/* ad producendos
superiiaturales ettectus, scilicet ineiites hoiniiiuin coiiver-
tendas, regenerandas ef" renovandas, ex divina^ ordina-
tione sibi, quoad sensuni*'' spectatae, intime*' et indissolu-
biliter' etiain extra usum actii primo'' uriitam ; qiiaeque,
accedente usu lectionis, auditus aut nieditatioiiis, sese
actu secando^ exserit, ita ut elfectus illi gratiae super-

Digitized by Google

154 PBOLBOOM. CAP. n.

naturales, prout a Deo, tanquam causa principali, sic ab
ipsa Scriptura, tanquani a causa efficiente"' instriimentali,
siniul et juQctim, uno indiviso iniiuxu" eiiicienter proi
ducantur.

QuENfiTEDTius : „ 77ieaw ; Habet V. D. ex ipsins Dei ordlnatione
et voluntate etiam ante et extra usum legltimum intriusecam, divinam
et sufflcientem, indifferentemque ad omnes homlnes vim et efflcadan
ad splritnales et divinos effectus (cum gratlosof< et snlvlflcos, ut regene-
ratiouis, couversioiiis, illuminationis, salvatioms; tum punltorios, ut
coucussionLs, mortitìcatiouis, damnationis etc.) immediate, vere ac
proprie prodacendos/* (Th. did.-pol. P. I. c 4. 8. 8. q. 16. f. 246.)

a) Quam cum auctorìtate Scripturae ounjungendam esse, diximua
not. e. ad § 82. Intelligimus antem nomine efficaciae (quo alias actus
eecundus, seii actualis opcratio, sicut apud (Traeoos? nomino ht^yzia^f
deaigiiaturj hoc loco ipsam òònajuv Ivepp^rur^v^ seu poteutiam eti'ectricem
tpimualium effectuum. B. Jfiis. Introd. P. IL e. Vili. § 2. p. 559.

b) Non vim mere oUeelivam, sed e^Momn, aea |»oductìvain ymum
ac motuum Bupernaturalium in intellectii et voluntate hominis, natua
-ooecì et mortui ad spiritualia amplectenda. Mus. 1. c. p. 560.

c) Sane nec in nermoìii^ cultu, neque gravitate miteìttiannn, aut
rationum pendere oratorio quaerendam, sed umui vi agendi creata ac
finita «upanorem, quae proinde non tam Scripturae, aeu ex parte ▼ocam,
seu ex parte rerum rignificatamm naiuralU ed, ted mpernaturalis, aea
cum natura Scripturae, ex divina ordinatione intime conjuncta; ut
in seqq. dicitur. Couf. Mus. 1. e. § 3. 4. p. 561. 562. 6ic autem eti&m
majorei noitri, oocuione controveraiae Bathmannùnae, in App. Gon^
aO. Bed. Q. VI. § 3. fol 263. b. 264. a. docuerunt, vim illuminandì
et convertendì competere Scripturae ìinu rx nrremtate physica, nec natur
redi, sed mpeniafur<ili modo, ac theologos, <iiii forte dixerint, verbum
Dei habcre vim illam naiuralem, usos fuisse voce Illa non iu oppositione
ad àimpfoatudv^ sed in oppositione ad itapaorarix^ Bathnanniannm;
interim cavendae ambiguitatis et litium causa abstinevi posse ab illa
voce. Similiter 1. c. ^ 9. et 10. p. 265. b. de termino mn es^mitialis
monent, quamvis sano sensu dici po«sit, vim Hiumiìiandi ^ertinere ad
euenHam verbi, prout oHm non nihm eontàMiva, sed eHean eonseeufjva sf
iMeessario connexa, ai euentòun oKei^ m pertinere piitentuTy nomme
essentiae NB. latìits accepto; quia ìamen hic tenni)) ni* ambìgum et raluin-
niae obììOxbi>* xit, (dium hi ejm loeuin mbstìtui ac dici poxse, vim illumi-
nandif convertendì de. pertiitere ad totam perfedionem verbi, ^uia, non
indieata hae virMe, veHnm Dei non pomt pcrfecU daorUn. Oraf.
p. 225. b.

HuBLSEMANNUs: ^Instmmeiita (▼. B. et sacr.) virtutem exeroent,

applicHta ad subjoctum idoneiim, per modum causae instrumentAlis
non pìiysice quidem per contactum agenti», sicut opium, rhabarbarum,
venenum, ignis etc. physlce agunt iu subjecta idonea; sed moralUerf
illustrando mentem, commovendo voluntatem, purgando affectus etc.,
qnemadmodum Christus In crQSdtatlone Lazari compellando et jnbendo
eum non physice, sed muraliter diciiur egisse, scilicet respectu subjectl
patlentis. Sic enim rò moraliter hic accipiendum est, ut ogpoiuUur wm

Digitized by Google

"^'^ ' . ^^c'A^ - -< -, • , ■ .'^j y^z ' * \-- >

y ' ^ >5- / '^ '^ ^^.i X ^l^ "^ /-i^»^ ^^t-- ^/ ' ^'^'^ /-"^,

Digitized by Google

DI FBINOIPIO THBOLOOIAB.

105

hjfperphysico contaUui et motui, sed contradistinguatur tantum motui
et ccmtactai physfco, ìiai Inter rea materlatee ▼«raatnr.** (Fnelect. In

F, C. p. 436. «q.)

QujBNSTEDTius : ,|Praeteudimt Rathmannus et Movias, verbum Dei
eme solum ixnua ijtvMeuHm Spiritns 8.^ adeoque ipsl verbo Del effl-
caciam diviuam non esse naturalem sive intrinspcum ; sod resp. : Non
tam ipsum Dei verbnm accurate loquendo, quam externum verbi mini-
gtertum Tel eztemam et mlnlsterlalem veiM cliavoftlav eeae òxvfia Tel
vehlculum Spirltus S.; ipsum autem verbum est splritus et vita Joh.
6, 63. Rathmannus KafìnrrmriKf/v et separabilem Splritus 8. et verbi
nnionem probare conatur ex verbis genneiiicis Utaniac : ,DeÌnen Geiat
und Kraft zum Wort geben', vid. R:ithmann. contra Dieder. p. 15., und
in der Erinnerung p. 34. Verum et hic verbi voce ministerlalis verbi
dt^^enaatto ékn ezterna Terbi pnedlcntto intelllgltor.** (L. e. f . i68.)

d) Nempe eadem Illa infinita virtus, quae essentialiter, per se et
indejpóidenterìii Deoest, et per quam I>»ii8 homines Oluminat et oon-
▼erttt, verbo oommunicata est, et, tanquam verbo communicata, divina

tamen, hic spectari debct. CJonf. Jenens<. Consil. loc. cit. pag. 265. b.
266. b. 267. a. et p. praeced. 242. b., unde quaedam recenaet b. Mm.
Introd. 1. c. Gap. Y. p. 566. Probatur autem haec asaertio ex Ep. ad
Eph». 19. ^ ubimrttMaat potentia illa, per quam Deus, mediante
verbo, homines tWwwiincrf et convertit, eadem esse dicitur cura exc^Uente
Dia magnitudine pntentiae divinae et roborr fortitiidlmn, quod exseruit,
muicUaii8 Jesum ex lìiortuis. Atque hac ratioue dicilur lioni. 1, 16. ^
JEtangtUwn «me oofentàm Dei ad aahitem omm oredenH, non, quod ipsum
verbum evatigctii in casu recto et proprie loquendo sit ipea potentia
Dei, quae ab essontia Dei realitor non differt (sic enim evangelium
esset Deus ipse) ; sed quod sit orgunum potens, mituta. metonymia, de qua
D. QloM. Philol. S. L. V. Tract. I. p. 25., quem hìs verbis citat et 8»-
quitur b. Danmh, in Hodos. Cbr. Phaen. 1. p. 95. (64.) Nempe juxta
(ilaanum dicitur iùvafin ì. e. organum avt medium, per qitod Deus suam
potenUam in eredentibm ad mlutem addticendis et consermndù exserit.
Atque eodem redit, quod is in Gramm. S. Tract I. Can. VIL p. 395.
(27.) docet, poni 1. e. oMnettm prò eononht Beu wMmtwttm prò ad-
«0oMm> man tnaigni emphasi et enerva; ita ut evangelium dicatur poteniMf
h. e., potem» et e0.cax. 'nmgniier ad conversìonein ef Aalinfìon^ìn hominnm.
Similiter quando Joh. 6, OS. Cliristus ait : Vcrha mca mnt Sjnritm et
vUa, uticjue indicatur verbi divini (non golum j>raedicati, sed et scripti)
divina vu et efficacia, sen in ordine non ad signifioanda tantem, eed
oonftronda iffidenter dona Bpiritua S. et vitam spiiìtualem. Locutìo
antera mefonymira est, non quidera signati prò signo, sed efiectus prò
causa ; pruut expresee majores nostri docuerunt in App. Consil. Ded.
pag. 308. b.: bt solcbes (loquuntur de verbis Cbnstì: die Wort,
die ich rede, sind Geist uiul Leben) eine raetonyniica locutio, das
ftusserliche und innerliche Wort wird Ooist tnid Leben genennet, weil
es Geist und Leben mit sìch bringet. Et paulo post: So man cau-
sam und eiiéctum biilig uuterscheidet, so muas auch das lebendig-
macbende Wort, welcbes des geistliehen Lebens causa ist, und das
Leben selber, welches des lebendigmachenden Worts effectus ìst, jeder-
leit unterschieden werden. Confer b, Glamim Lib. V. Philol. S,
Tr. L Gap. L n. 1. p. 3., b. Tarnovium m Joh. cap. YL P. 3. p. 556.,

Digitized by Google

t56

PKOLEQOM. CAP. U.

b. Th. I%ummium de Maiest. Cbr. ^tavftp. p. 252. et, qui UIob sequitur,
bi. A, Pruedcnerum in Vindic. ad b. 1. p. 624. Per hoc autem non
negatur, sed adstruitur efficacia si ve vis activa verbi. Quaudo enim
verbum causa donorum Spiritus et vitae spiritualìs dicitur, utique vira
•ctivam, velut ratiunem causuuUi, ei tribui necesse est. Caeteruni
efficacìam banc verbi praedicati et scripti probant etiam loca Barn,
10, 17., uhi fide» dicitur esse i$ àx"?;?, seu ex dodruui, auiUu (par eit
ratio lectionis) perrepta. Particula tc ftutem causalis est, et vira cau-
sandi in co, quwl auditur (aut legitur), arguii; ei Joh. 17, 20., ubi
dicuutur homines creditun ùtà tuò kuptu, per verbuvi, adeoque vi parti-
ddae 9tàf inai ^«j^ aut verbo Dei, per apoatolos praedicando, tribuitur
vis exdtandi fidem.

QuENSTKDTius : ,,V. D. fofmaliter consideratum non est crcatu-
rarum catalogo accensendum, quum sit conceptas dlvinus vel mena
Del, eonslliiiin Dei, pront In 8. L. descrlbltnr. 81 dtcas: Y. D. aut
creator est, aut cn atiira -, respondemus, opposltlonem non esse satia
accuratam, quum uou uecessum alt, ut omne, quod non est creator, sit
creatura Del. CrMtlo etrte non est Ipse creator, nec tamen creatora
est, qua Instantla utuntur decisores Snzon. p. 238.; Ideo dicant non-
nulli, V. D. esse aliquid Dei, ut Paulus loquitur, rà tov <ftov 1 Cor. 2,
11., esse (irro/i/K/r/i quattàuD divinani. Divina utiqoe virtns, vorbo Dei
oommonicata, oreotiira non €$t,** (L. c. f. 270.)

e) De quibus plora dioemns infra in LL. de legeneratione, con»

versione et renovatione.

f ) Viriit» enim illuminandi in verbo ed ex libera Dei volvntate, aus
freiwilliger gòttlicher OrUnung, prout majores nostri scribuiit 1. c.
p. 264. a. idque repetunt et inculcaut; probant etiam ex 1 Cor. 1, 21,:
jPlacult Deo (et libere conatitutum est a l)eo), jMr afeiftifiam jmMiKeatì^
nù èalvoi /acere eredenies.

g) C<»rte quod vis illa non verbonim Uteri» et apicibits, in charta
aeriptiSj realiter cuujuucta et unita sit, fateutur Jenetuse^ 1. e. fol. 200. a.
240. a. 265. a. 270. b. SaMui autem Scripturae, tvae tUt m menU ap»>
doUmm, dve ab ipsts per praedioatìmem exprmatur, tive seriptm sii in
Uhm, si ve i*ìt in mente leynUum, conjnnctam esse docent p. 240. a.
267. a. 273. b.

QuKNSTEDTirs : ,,Di8t. Inter verbum Dei materialiter prò characte-
rlbus, apicibus, literis et syllabls in cliarta sive membrana haerentibus,
qnibus verbum {«alutis signatur, vel etiam prò sono et vocibus externis
in aere formatis, trauseuntibus et cvanescentibus (quae verbi divini
òxrìfttt sire vehienlnm potlns stint, per quod llind ad anres et postea In
cor liominis trunsfertur, qiiain ipsum verbum Del), sed formalitrr prò
conceptu et sensu divino iiteris et syllabls in scriptiune et vocibus in
praedlcatione eiprosoo et exhibtto. Iato modo tantum improprie et
oTjfiavTiKòr dicitur verbum Dei, hoc vero modo Kvp!u^ et proprie est ver-
bum Dei, sapientia Dei, meus Dei, consllium Dei. Nun illis, sed buie
vim et efflcaciam divlnam adscribimus. Neque enim statuimus, Ipsie
Iiteris, characteribus, syllabis aut vocibus, qua talibus, vim qnntidam
divlnam couversivam, regeueratrlcem, illumlnatricem etc. subjective in-
esse ant inliaerere." (L. c. q. 16. f . 846.)

h) Ita centra Raihmannum docuìt b. MìimeuB^ vim illani divlnam
OMMmimoari Ser^piwrae non dammi m «tit^ier nudam itapAoram» d egE<er> '

Digitized by Google

DB P&mCIPIO IHBOLOttlAS.

157

nam assìMenHam, ita ut in se et extra usum ^pedata, vi iUuminandi coìiver-
teiìdique hominum animM desUtuIat ineffioax et litera mortua tU; »ed Seri-
phuram in te tmnper t^fieaeem tue et vi iJmtmintmdi conm ie ndique homimm
animo* poUere, sive ea in nsu, sive in «0 extra «man spectetur. Introd.

L c. § 6. p. 567. et § 7. p. 571.

ì) Nempe vi illius ordinationis, libere quidem factac, sed nunquam
revocandae, prout Jeiienèeè 1. c. pag. 26-i. a. scribunt: Dìlss, vermoge
freiwilliger yon Qott eelbst gemachter Ordnung, die ^raft der Ér-
leuchtung, Bekehiung uud mligmachiuig immeraar und unaaflddich
mit dem Wort vereìnbaret.

k) Quanquam enira vis illa divina, quae ex parte rei est ipsa Dei
easentia, iScripturae, quae est kóyix; -fjixpopuòz Dei, non ita communi-
cetur, ut ei formaliter et tubjecttTe insit (nam et f<ymaU Serìpturae
mnoB ed tennu tignorum non àp^érona^ iJOe et imnuiìiens menti divhiae,
sed ezzuTTi)-:, propositi, delinealus et repraesenJtatus per Jiaec svigna de rebus
divinu iììteUigibilia; juxta mentem et verba b. Huehemanni in Praelect.
Form. Concord. Art. Vili. S. I. Fart. 1. § 3. pag. 432.). Quam ob
rem Jenenaes 1. e. diligenter ac aaepe monnerunt, tandem quidem vir-
Miem competere Deo ti Serìpturae, veram non eodem, modo: Deo enim
eara esse esseniialiter, prinmpaliter, origino^mer et indppendenter; verbo
6cripturae autem eam competere dependenUr, participative aut per com-
mwmeatìimem (mittlieiliuigBweieB), lAd. n, 226. b. 264 b. § 5. 267. a.
§ 14 270. b. Utique tamen agnoseenda est etmjunetio drfcifts divinae
cum verbo, de qua vidcri possunt antecessores nostri 1. c. p. 270. a.
271. a., ubi etiam eo referuut verba Lutheri, Tom. IV. J. L. f. 530. b. :
scriptura inaeparabilem comOeiìi Spiritum SanHum. Item verba
ThMÌogmm WtUebffrgenmun in censura Tr. Hovii : Spintnu temper eon-
jungitwr eum verbo, conf. p. 246. b. p. 264. a. 265. b. 266ta., quae verha
etiam addiicit b. Mus. Introd. p. 569. 570. ac denique p. 577. 578.
docet, (^uomodo vis divina illuminandi et converteudi hominum aui-
mMconjanctasitaensui Scripturoe, cum extra ùUeUeetum, tum quatenut
inUUeetu apprthemm ed: eeilicet tu iniellectu per oetootem «ut «»n^iiiM9<»o-
nem seu nnionem cum s^pecìebm rerum sìgnijicatarum impressìs et expressis;
extra inieUectnm antera spedato sen.fui eam ùiem, (piafmm Deus Uberrima
ma voluniate ita ordinaveritf vi Ssripturae sacrae, etiam extra intdlectum,
Sjpirìtue Sanetue wa divina vi d potentìa iUwnmcmdi eonveiiendique homi'
mm at^moe semper et lòique adnt d eum eodem leekt, vd doeentU voee puh

significatarum impresta partim, partim expressis imito, od conversionem
tese per illas exserat.

QusKSTBDTius: ttDAwTM td foUo taeramenterum et TeTM Del,

quia sacramentorum natura consistit in actiono, quae sinc; nsu esse
nequit. At verbum Dei non consUtU essentialiter in actu lueditationis,
lectlonfs ant praedlcatlonis, «ed haec tantum aoctdant* verbo, qnod tllis
desincntibus in aeternum permanet. Non eriro valct: Sacrmnenta
extra usum non suut, ita ncc verbum extra usum est. Diversa enini est
latlo.** (L.e.f.878.)

1) Kempe nm ex parte hmimm teowfiUbe tamis spinieee veluptatum

p. 671. 574. et Anieceteoret in Àpp. Consil. Ded. p. 22d. b., p. 241. a. b..

Conf. Mu8. 1. c. § 7.

Digitized by Google

158 P&OLBQOM. CAP. n.

p. 266. a., § 7. p. 268. a. b., p. 270. b., 271. a., quo poetremo loco
•tiam expHcantur verba b. J. Brentii in Gonfess. Wirtemb. cap. de
Evang. p. 407., ubi statuii, Ei'anrjelhim, mm Uierìi^ tantum confinehir vd
etiam voce proHuntiaiur, ned extra ^uum If^itimum iisum, per »e non esse
afficax: auae verba referunt et buu fuciunt b. Balduinvs Comm. in
Ép. I. aa The9s. c. I. P. II. Q. I. p. 1127. et b. Dannhauerua in Hodus.
Chr. Ph. I. p. 64. (94.) soilicet, quod iutelligi debeant de efficacia in
aetu secundo spcctuta, quae lucum non habeat extra U£um auditUB»
lectionis, meditationis e te, adde p, 340. a. 350. a.

QuBMBTBDTius : uVerbi divini haec nativa vis et indoles est, ut
anadeat vertMem swm et nunquam non perstiadeat, nisi per Toluntap

riam, ndscititiam et naturali ropu^iantiae supcraciditam OOntnmMdttai
operatio ejus excutiatur et impediatur." (L. c. f. 260.)

m) Sane discrimen hoc, Dei et l'eròi ejus, tanquam cansae prind'
j^is et indrurneiitali.'*, in hoc ncgotiu, et controversia Rathmanniana,
itaaolicite et frequenter inculcaruut autecessores nostri, ut non possent
loagis. Yìdd. 1. c. p. 226. a. fine, p. 227. b. prìnc, p. 228. a. lub
iinem, §'20. p. 231. b. sub finem, ^ 27. ex Form. Oonc pag. 236. a.
in med., p. 240. a. b., p. 242. K princ, p. 247. b. in med., p. 253. a.
princ. et b. med., p. 254. a. princ. et med., ex F. C. p. 207. b. § 17.»
p. 343. b. in med., p. 844. a. princ. et med. Ubi inprimis obeeiranda
sunt loca p. 240. et 343. et maxime locus p. 267. § 16., cujus etiam
meminit b. Mm. Introd. ^ 9. p, r)9'^., ubi affertur distinctio inter i7i.ìrfru-
metitum pamhmm et cooperativum, atque ostenditur, quod Scriptura»
licet ab iustrumentis pa^vis recte distinguatur, tamen non piane ne-
||an poflrit esse inibnmenhm (nempe cooperatiynm) ; praeeuntibiii
IDBÌS ubris symbolicis, praeprimis Omf. Aug. art. V., conf. 1. c. App.
Consil. Dedek. p. 243. b., i$ 37. p. 272. a. fin. Atque hanc sententiam
de termino ingtrumenti aut caume instnimentaUs in hoc negotio, de verbo
Dei in ordine ad effectus supematurales conine adhibendo nunquam
deseruenmt ani mutanmt laudali docUnres, imo potine data occasiona
repetierunt et inculcarunt; uti apparet ex b. J. Gerhardi Comm. in
1. Ep. Petri c. 1. V. 23. p. 136. : Regeneraiionem , ut describit apostolu»
ex cawta indrumentalif quote ed verhum Dei etc. , b. JEKmmdii Syntag.
IKsp. JLViil. p. 20. : JhsCnniMntelM ùoum (poenUeniiae) ed Dei ver^
bum etc. Con^ ejusd. CSoUfig. AnaL JÀhsì Conc. Disp. ITI. § 43.,
b. Glas-iii Fhì\o\. S. loco supra cit. not. a., b. Gothofr. Oundisii, jime^
euiite b. Muttero in Comp. L. TX. de Lib. Arb. Q. XVI. et XXI.
pag. I5ti2. § 2.: Verbum Dei est orgaiwii operandi ^conversionem) etc.,.
et p. 671. : Duae nmt ecmae eonvernònit.* Una ^fioMn» jmwmwIw, Spj^
rUuB &, aUera iiwirumentedis, verbum Dei, quod est Organon Spiriim oL,
gito convermonem hominis ^fficit, b. Chriet. Chemnilii, Comm. ad Rom. 1.
Y. 16. p. 38. et 43. : Evangdium est duvafit^ tov é^e"D, id est^ organum seu
inébrummtimpoi^ et ^feax etc. , b. J, K Qerìuvrdi in leag. iJj. b. pa-
rentis, L. XVlII. de iPocnitentia, th. IX. p. 767. : Canea paeniteìdiae
Sfiya'^txij sive imtrummtalia ed Dei verbuniy etc. Quodsi auteni theologi
Saxonici in scripto Germ., A. 1629. occamonc controversiae Kathnian-
nianae edito, von der heiligen Schrift, p. 141. sqq., nomen et con-
eeptum indnanenU aut emuae iniirummtcuk yerbo JDd non aeque tri*

Digitized by GQflgk

Digitized by Google

DE PKINCmU THEOLOGIAK.

159

boere yideantnr, obBervaodum est, k) dici in respeotu ad vMtrummikk

(qualìa Rathmannus sola agnovit, videlicet) passiva, qtiae in se nuUam
virtvtem habent (leideude Instrumenta, die in sich keine Kraft haben)

S. 141., InMrumenia mere p(mìva et aen/a (blosse unkraftìge und lei-
ende Werkzeuge) p. 142. 143., qualia vulgo nomine irulrumentarwn
appellentnr, e quorum censu verbum Dei eximendum sit (das Wort
Gottes sei nicht in die Zahl der gemeinen leidenden Instrumente und
Werkzeugezu Betzen) p. 146., unde, seu ex hvpothcpi, qiiod vox inMru-
meìitit siue addito, designare videretur iiidrumenta pativa, theologi illi
addidemut, Yerbnm Dei, hoc sensn strictiore, non esse instmineiituin,
8ed si eo nomine appellandum sit, vocem instrumenti iv vÀdnt, in latiore
signijicntìi acoipi debere, p. 146. Scilicet ut non praecise passiva in-
strumenta denotet, sed activa non minus eoniplectatur. Quod ipsum
etiam b. Mumem agnoscit et inciUcat, quando accanite et solicite dì-
Btinguit inter «nafei^Mnto alia, (puté cum oama principali conjunàta non
nmtf fdd «n iuu (quaeque coincidunt cum bla, quae jKmiva dicimtur),
v. g. «mirfx, ole, et alia, (pine canmm principalem etiam esira

usum 8Ìbi semper conjunctam habeiU supposito et virtide; ac proiude etiam
wMem agenai eausae prinàpaU» iemper m se habent (et siint instrumenta
OdfMKi) : qualia sint membra corporu bumani, g. manus; et Scriptu-
ram sacram non ad priornn, mi potUvwrem classem instrumentorum
refert, quippe quae, ut seniprr, rtiam extra n.-^um, Spirittm Sanotum
8uppo»ito et virtiUe sibi oonjuiictum habet^ ita habrnt etiam ^us, tanquam
òauaae principcUiSt wrtutem Ukmhumdi et eomertend^
tinon mas, Introd. I. c. § 9. p. 588. 589., piane ad eum modum, quo
antecessores ejus in App. Consil. Dedek. p. 224. a. scripserunt: St'cii-
ri* est irustrumentum rum oonjuiictum ^ sed separatum; non vivurn, sed in-
anùne; nec agii virtuU tnràa, èed «dtrwteevfi imjpTeua, unde vocatur ex
hgpoithed^ praeaerHm Batìmanm^ intirtmentumpaesmmf quatmme tuo modo
agat. Contra vero mnnm in corpore animato est instrumentum conjuiidnm ,
vivum, irìmta et inirimeca vi agens, unde vocatur indrumeììtum activunt et
cooperativum. Conf. ^. 267. b., ubi verbum Dei seu Scriptura sacra
ex paseivorvm quidem mstrumentorum olaase eziniitur, eooperatSme vero
acccnsetur. Imo vero et alias nostrates, quando adyersus Schwenk-
feldianos et similes Enthusiastas disputant, quorum frequens objectio est
((]^ua sententiam nostram de etficacia Scripturae impugnare uituntur),
tnbuì hac ratione verbo seu Scripturae illud, quod sit Deo proprium,
lespondent per distinctionem inter eaimm, prinoipalem et instrumentO'
lem; illam esse Deum, hanc verbum Dei. Vid. b. Conr. Schluesidb.
Catal. Haer. liib. IX. de Stenckfeld. p. 301. sqq., b. Theodor. Thumr
mium in Imp. Weigel. Err. XII. p. 21., b. Uerh. in I^ispp. Acad.
Disp. 1. contra Weigel. § 19. p. 827. et nuper admodumTheologos
Lubec, Hamburg, et Luneb. in der Jjelir- und Schutzschrift. wider dea
Guthmamiischen OtTenbarnngs -Patron P. II. p. 273. 287. :ni . :n3.
506. sqq. Hoc autcm adniisso, quod Scriptura sit causa instruuienta-
lis spiritualium eiiectuum, cum ex natura causae instrumeutalis requiri
et dedarandum esse yideretur, quomodo Serwiura idint furfioam auam
virtMtem elevetur a causa principali ad produetìuws supmuàuiraleÈ ^edust
docnit b. MuHoe^is]. c. ^11. p. 595. sqq., Sf^ripturam rncrnm equidem
non elevavi per virtutem causae principalis demum in usu sibi extrins&nts

u-iyui^ud by Google

160

PROLEOOM. CAP. U.

mtpervenieniem (cum eam jam extra aram sibi intime conjanctam hft-
bmt), ted per Àoe, quod SpirUuB 8. ma virtuU iUuminandi k eonveHendi

cum Scriptum, cui eam jnm jyrùìnn c/)mìnnmcavit, in hoviinii* UlnminaHo-
non et converdonem isimuL actu iìifiuat eamque ad hm^ velnt ma (scripturae)
naihm et propria (a virtute Spirìttis 8anct! distìncta) virMe noòtKorei
effedm produeendnèt tuae virtuth nobìiioris (quippe vere infinitae) ivfluxu
adjuvet. Qua ratione etiam b. .7. Gerh. Tom. VI. L. de Min. EccL
§ 253. p. m. 406. scrihit : Plafìiit Dea, ad (ìiv'nunìi ilhnn cfferimn con-
versionis et saluti* liomitiuin verbum externum^ taiu^uani causam itisirumeti-
ialUer offentem^ ewhere. Nec dnUtavìt b. OhruC ChenmUim in Dìsp.
de Gratuita Justif. Hora. Pece, cnram Deo, § 18., defendere eandem
Bententiam , quod Dem utatur verfx), tanquam ra^tm inftrv mentali, et
verbunif licet effectum mr se et virtute uropria non attiu^t, Uimea ultra suam
naturalem virtutem aa eum produoenaum a eauta priiusipali elevdur. Con-
fer autem cura his, nuae hactennt diximus, D. Mutati Aui^flUirl. £^
Uirong. Lib. I. Q. X. p. 57. sqq. ad 110.

QUBNSTEUTius: ^Verbum Dei, tìànfufiùc loqui velimns, non tam
instrumentum est, quam medium, quum non omne medium Instrumeii-
tura sit. . . Augustana quidcm confesslo instrumenti voce ntltar ver-
buraquc Dei insiriiiiK iìiiini convcrslouis vocat, scd wffVT/'i-w et Im-
primi» ratione materiali»t sci. externae scriptionis, praedicationis, oùko>
vofiiac seu dlspeoflatlonis et niinifiterii, non antem proprie ratione intef^
nae virtutis Spirltus S. verbo coimnnnicatac. . . Dei namque potentia,
quae de evangelio pracdicatur, non est alia ab ipsius Dei potentia, sed
Ipea Del potentia. Quis autem hanc Del potentlam Instrumentum
nominaret?" (L. c. f. 270.)

UuBLSSMA^MUS: ,,Quaenam est propria et naturalis et ordinaria
▼Irtue verbi Dei, ut Dei est, nitra qaam ilind oporteat elmorl In con-
versione homiiiis? Quid est verbo liei, quid est sacramcntis, quid est
fldei jastilicanti naturale, Disi quod Deus ipse per supematuralem grar
tiam lis Indtdltf Quia fando unqnam andtvlt, media a Dei parte ordi-
nata ad homhium sahitcm, quale rali.xtus aperti.s verbis fatetur esse
Dei verbum, ele\ amia esse a Dee ultra proprlam et naturalem et ordi-
nariara virtutem suain, ut elfectum consequi posslnt? Scmen incoia
ruptibile verbum Dei vivi et permanens in aetenium elevandum esse
ultra propriam et naturalem suam virtutem ? Quac tandem est Illa vis
et virtus Huperior virtute verbi Dei vivi et perraanentis inactcmum, ad
quam nccesse sit, illud elevar!? Numquid datur virtus virtuoslor vir^
tute Dei, potentia potentlor potentia Del, quo nomine appellatur evan-
gelium, quod 8it potentia Dei ad aalntem omni credenti^ O^laljra.

p. 407.)

Idem: „Quaniquam omni verbo Dei insit vis medicinalis eaque
nunquam piane auferatur, fatemur tamen, eam a Dee augeri magis vel
mIniM, vel no» augeri, sed rclinqui in statu ordinariae efflcaclae, vide
f, IPMlm. 8C, 10. Jes. 6, 5. sqq." (Praelect. Form. Cone. p. 440.)

ANTITHESIS:

QuKNSTBDTius: „Antithe8Ì9 '. l. Schwenk/e.ldianorumt Weigeìiano-
rum, Bnthutiastarumt AruUtaptUtamm aliorwnque /anoUoomm, utTlieo-
phrasti P;iracelsl, Andreae Osiandri, Fabiani Teckel et Faukerì, Guili-
elmi Gnapliuel, Uenn. Bathmaimi et Campar. Momi^ qui omncs V. D.
distinguunt in intemum et extemum, tanquam genus in dnas diversas
et separabile» actuque scparatas specles. Et soli verbo intemo (per
quod ipsum Dei Filium, vel Spiritum Dei e coclo venieutem et in corde
hominis operantem, vel etiam slngulares de rebus fldei revelatlones

DE PRINCIPIO TUEOLOOIAI.

161

dlvlnas immedifttM et tadtas angeloram insplratlones Intelligant) elB»

caciain dhinaiii adscrlbunt; vciho vero extcrno, ceii voci humanae,
sono evanescenti et literae nioiLuae oinuum vim et etììciicìani et vim
dlvinam deropiant, vel noniiisi objectlvanif signi llcativam et repracsen-
tativain, non nuiein cU'cciivuni virtutem ipsi tribuunt. . . Asserii llath-
manuus, oflìcaciani divinum verbo Dei esso exlernam, quovis momento
Beparabilem et mere -nnncraTihyi' (,koinnie von aussen'), Spìritum S.
ctira sua virtutc sese conjungcre verbo (,wcrde bei- und zttffefugut') ia
mente demum, animo, vel corrie hominis, et Id In nsn demnm lef^timo
vel salutari. Vide emù in d» r Erinncrnng p. 13. 44. 49., ubi inquit:
,Dle Axt hauet nicbt, wo nicbt dei llolzhaùer der Axteu erstllcli elne
Kraftnnd Nachdrack gebe; die Schrlft bekehret nlcht, wo ntcht der
Ht'ilìp! Geist das Gnadcnlicht und scino Kraft zur Sclirift brlnirc* . .
3. Hocinianontmf qui etiam nullam aliam verbo scripto et praedicato,
nlsl signifleandi efflcadam tribaant. . . 4. AmUnUtnorum^ qui in Bode-
chcro iueptiente c. II. § 4. non ajjnoscnnt virtutcìn aliam Spiritus S.,
quain «juae ,iu conuninilrutioue niateriae COgnoscibili.scousi.itit. et quae
omni honiini connnunicatm*. . . 5. Plerorumque C<Uo(HÌanorum, qui
etiam discriinen Inter verbum Del internnm etexternum amplectuntnr.
. . . Joh. Calvìitus 1. IV. in.stitt. c. 14. § 17. inquit: ,Notanrtum, quod
externa actione tìiiurat et tostaiui- mini.ster, Deum intu.s perufrere, ne
ad hominem mortalem trahatur, quod Deus sibi uni vendicat.' . .
6. Quorundam pontiAciorvm, qui etfam tu si^iflcando et repraeaen*
tanno efflcaciani verbi divini tantiiiii i)oiiiint ; sic cnini Bellarminus
distinguens Inter coucionem extemam et iuteruam lib. I. de grut. et
Itb. arbitrio e. 18. ool. 510. alt: .Esterna ^concio) aoliim proponltob*
jectuin, fed non infuudlt lumen menti ad llind cofrnoscendum, neque
adspirat affcctum ad illud Uiligendum.' . . 7. 2'remulmUiwn in Angiia.
8. JohanniB dé Labadie.** (L. c. f. 851— 8ft6.) ZwiKOUUS: „CanonÌoa
slve re|ijularitor lofinondo, videraus, apud omnes populos exteniam
pracdicationein apostolorum et evjmjieli.staruui .sive eplscoporum prae-
eeui$$e ttdem. Quam tamcu soli Spiritai feriinus acceptam. Videnms
enim proli dolor! sutis multo», qui extemam evangeli! pracdlcationem
audiunt quidem, sed non crcdunt, quod Spiritus penuria usu venlt.
Quocunque igitnr prophetae .^ìve praeilicatorcs \crbi tnittuntur, sifjjnum
est gratlae Dei, quod vull electis suis coguitiouem sui wauilestare. Et
qatbus ncgantur, signum est Immluentls Irae." (Ad Cttrolum fide!
ratio. 1530. Vid. .\l)ir('(1riiii<j;ener Unterricht von Urclilicher VcTellli-
gun<; von E. S. Cyprian. Tom. II. p. 34.)

n) Vide MuA. Intr. 1. c. § 9. p. 580. sqq. Ctmf. antecessores in
Appcnd. Couf. Dedek. p. 266., ubi laudani illud Movii: Spiritm S.
et verbum Dei mnt duo dUtineta conversìonia principia, sed m oÀu eonver^
tioniè conjvncta, et stani ^asi prò cmi-m una; unde non nUi ima, iimea et
tndwtM aetìo vèrbi et l^iritue Someti reeuìJUm potetL

% 40.

Porro terfio ad affectiuiie.s Scripturae s. pertinet* per-
fectioejus, sive'^ sufficientia, per quam de omnibus, quae
homini salutem" adepturo eredita factuque necessaria
sunt, piene et perfecte** nos instruere potest.*

a) Imo flnxit ex co, quod Scriptura s. est principinm cognoscendi
rimum theologiae, quam proiudc adaequatam esse oportet rebus oniui-
US habitui theok^iae subjectis. Eoaemque pertinet, quod supra

Balcri Oomp. ed. WaltlMr. I. 11

Digitized by Google

162

PBOLiaoii. oìkp. n.

§ 20. et nota d. indicaviimia, eam ftcriptiirani, quae hominiì)us in reli-
gione vera ad saluten» instruendis divinitus concessa est, oportere esse
gufficientem, Conf. b. J/j/x. Litrod. P, 11. Cap. V. 7. j). oli. 818.

b) Nempe hoc loco perfectio et sufììcieutia coinciduut; nec tana
reapectuB habetur ad Ubrorunit quotquot unquam ab homini-
bu.s sa lu tis scripti fuerunt, ex qiiibus aliqui, quoad nomina auctomm
aut titulonim, in 8ny)erstitil)us lihris Scrì])turae citati, ìpsi vero libri

Sriisse putautur; gpectatiir peri'ectio vSiTipturae superstitis in or-
la ori fineiiif ut ex seqq. patebit. Quanquam etiam de Ubri» iUIs,
quoB nonnulli (ieperditofl dicunt, observandum est, aliquoe reveia non
pcrìisse, verum adhuc, 8iihaliÌ8<iui(loni tituli^j, oxtare; prnut v. g. verba
NcUJian et Gad, 1 Parai. 29, 29. citata, sub titillo lil>roriim Samuelis,
item proplietiaiu Abiae Siluuìtae Jediloniny 2 i^iral. 9, 29., deuique
▼isioneB Mnait 2 Farai. 83, 19., sub nomine librorum Regum super-
ene, probabile est Quod si vero aliqui a viris sanctis seripti libri
revera perierlnt, eos tamen 1) non ex divina ìnspìratione, se*] studio
humano consignatos ; 2) historicos etiam potius quam doctrinales fuisse ;
imo, si vel hoc 3) concedere tur, periisse libros '^etfirverWov?, dogmata
ipea tamen in aliis libris supcrstitiDus non minus recte et piene tradita
oomparcrc, certe 4) nulliim lihrura, qui semel ex intentione Spiritus S.
in partein canonia aut norniae venerat, cum detrimento Scripturae
canonicae, sive, ut ea desineret esse adaequatum priucipium et uorma
doctrìnae fide! et morum, interìisBe, statuendum est. Oonf. b. Oerh,
Conf. Cath. L. II. Art. I. Gap. IV. p. 254. sqq., quibuB respondent,
quae b. Mni<. scri[)sit in continuatione introductionift, poethac èàv 6 ^ùq

ésXìjorj edenda, Cap. IX.

c) Nempe perfectionem Scripturae in ordine ad Jinem ejus spectan-
dam esse, modo dixiraus, et constans est nostratium sentenda. Di-
cuntur autem perfecta ad finem, quibus nihil deest eorum, quae ad
consequendum finem sunt necessaria. Finis autem Scripturae ulti-
m US est sai US nostra; intermedius, fìdes in Christum, cum qua neces-
sario conjuugitur Siiuctiiiiouia vitae, ut diximus 11.

QuBNSTiCDTiUB: ..Dicitur 8. Scriptura perfecta, non per/ectione ab-
wohtta, orane scibile dmnnm et supematarale coreprehendente; baee

cnim ccclesiiio in his terris militanti, cui Srriptnra destinata est, non
competit; sed perfectioue restrictOt sive in ordine ad ea, quae liomini
«durlstlano ad recte eredendnm et sancte ac pie vivendum In bac vita
cogrnitu sunt necessaria. Alii vocant perfectionem relativam. . . Non
dicimus cum pontificiis, Scripturam esse pcrfectam impliciUt
tinere omnia ad fldem necessaria velut in radice, in serniMf in princìpio
uvir'rmli, vel tanquam in indice, ita, ut ipsa quidem non contineat
omnia, ustendat lumen, uude vel ubi ea peteuUa sint, remissione facta
ad ecclesiam ejusque traditiones, ex quibus defcctus illorum dogma-
tnm, quae deslderantur, suppleri possit, quomodo rò contineri omnia
In Scrlpturls ezplicant Bellarm. lib. 4. de V. D. c. 10., adde Stapleto-
nus Relect. princ. fldei e. 5. q. 5. art. 1., Cardinal. Iloflus, Jacob. Da-
vius. episc. Ebroic, Tannerus etc. Sic euim quilibet pauper dives
erit implicite, quia indicare potest, ubi sInt divltiae, et quilibet llUterap
tus, qui estendere potest, ubi sit academia, in qua doctores docent, prò
docto babendus esset, et is abundarc cibis diceudus, qui mensam opi-
paiam et lautltUs varile reiertam aliis ostendit. Hoc Ipeo ecclesia red-
dltor perfecta et soiDcieai ad omnia aalntls dogmata, Scriptura vero

^^«^- «/«^ì^ ^^'^ '^''"^

1 ^ r

> ^^^^

Digitized by Google

163

bnperfectfssfma, utpotc quae, ut a se sd alttrai doetorem noe amandct,

necesse habet. Nobis s. Scriptura ita perfeota et sufTlciens est, ut con-
tineat iu se, nou osteudat extra se, quicquid ad salutem 8citu ueces-
sarlutn est. Norma remissiva non est norma, ned Id, ad qnod remissio

flt. PontiflcUs vero Scriptnra est sufflcions ad omnia salntls dojzniata,
quia docet, ad Illa omnia ecclesiani esse sutticieutem, et perfecta, quia
no» ablcfcat ad ecclesiae perfectionem. Verum ita sufflciens fuissety
scribi tantum huec duo verba: , Audite ecclesiara*, vel potiiis jiixta ana-
lysin poutificiam : .Audite poutilieom Uom.' Ast lUe non est Ì8, de quo
Scriptum dtcit: ,Hunc audite.* Matth. 17, 6.*' (Theol. dld.-pol. P. I.
c. 4. s. 2. q. 10. f. U7.8q.)

d) Ita ut aliiul principium, atit norma partialis alia, v. g. trndi-
tiones non scriptae, ei a latere non sìnt Juugeudae; cum dogmata fidei
et morum omnia, nullo excepto, contineantur in Scripturìs, aliqus
qnidem aòruX^tì^ stve xarà (ir^rùv^ secundum literam, eajìUm» et totidem
verbis, aliqua /.a-à ò'.'hti'.aw, virtiudìier et ìmplicUc, ita, ut ex bis, quae
expressa Icguntur, per consequentiam legitiniara ac facilem colligi et
coguoBci possint. Conf. b. Gerh. in Exeg. L. I. c. XVIII. § 366.
p. m. 385., qui et illud utiliter monet: Jd, quod scriptum Juit, qu<mt
eodesiae tempore perfedum canonein exliibuim, cum divÌTUi revàaHo in Uliè
lihris, rei^pectH HUn.* tcìnports, perfecie fiterit exposìfa. Et sic, rum xoìi libri
Mosaici exlareìd, perfectam fuisse Scripturam, respectu scilicct hubito ad
iUvd ecclesiae tetnpuSf quo nondum extabant plures revelatt&nes, guoò JJeua
in lUenu redigi vohuTU. L. e. § 366. p. 386.

QuxvsTRDTiufl: nQuaedam tn Scrlptnrls contìnentar eag/rtiu,

quaedam nnniogicf, quaedam erpUrite^ quaedam implicite, quaedam
yeviK(j>:, quaedam cìJ/kù^-, quaedam avroXrìri , quaedam «orò
Kpàyu n. Quaecunqae ad salutem scitu necessaria sant, aliqao homm
inodoruiii in Scriptura contlnentur." (L. c. f. IGO.)

B£B£UU8: ,|£x dlctis (Irenaei 1. 1. c. 2.) apparct, quaedam la
^ymbolo apostolico contenta hlc esse omissa, et quaedam hSc Inserta,

qnae In apostolico tacentur, quod non fecisset Irenaeus in locò, ubi ex
professo de symbolis agit, tiS credidisset, symbolum vulgo dictum apo-
stolicum ab apoBtoUs nt perfectam et perpctuam regulam et normam
ecclesiae esse praescrlptara. Frustraneus ijjitur est .Jodocus Coccius
in thes. cath. de scr. art. 29., cum ex hoc Irenaei loco probare vult,
symbolum cliristianae fldei ab apostolis esse conscriptum. Aut enim
ecclesìa traditionem illam apostolicam dlligenter non custodivit, aut
Irenaens mala fide rei saltem negllgenter allegavlt, nec enlm, nt hodle
extat, allegavit, ut, quod tutissimum est, ab apostoli» sub hodierna
forma non est conciimatum. Tlieophilos, episcopus Antiochenus,
teripsit tres oontra Antolyenm gentllem libros: abft^hiv koì óp^/9ùi*a
TT/r Q?j/àcinr, ut snh flnem lib. 3. ipse vocat; ncque tmien nsplam sym-
bol! apostolici in recepta iiodie serie memiult, scd frustulatim tiinc inde
tantum unum vel altemm articnlnm ettat et explicat, nt dnblten, gjm^
bolum vulgo apostolicum dictum tnm quidcra teraporis prò norma cre-
dendorum adacquata fui^se liabitum." (Antiquit. ecclcs. X, 235. sq.)

Obrsaiidus: „Nondnm Indubitato demonstratnm est, an ab Ipsls

apostolls, anteqimm In universum orbcm praedlcandl evanirelil causa
discederenty coroportaturo sit ac compositum (symb. apost.), quod
major pars vetemm scriptomm afflrmat, an vero ex ooBetonRHis et
scnptis apostolorum ab alio quodam ooHectom alt et ab apoìrtoUs com-
probatum." (Loc. de eccl. § I4U.)

AvovanNVS in felso Ipsl adserlpto sermone serlpalsse fertnri

,,Quod graece symbolum dicitur, latine coUatio nomlnatur. Collatio
ideo» qaia collata in unum catholicae legis fldes symbol! ooUigitur

Digitizcd by Google

164

PR0L£GOM. CAP. li.

tnwitate, cujus textnm voMs uodo, deo annnente, diccmus. Petnis
dlxlt: .Credo in DcMiin P.itrem omnlpotcntctn* ; Johannes dixit: ,Crea-
torein codi et terme'; Jacobus dixit: , Credo et in Jesum Christum,
Filinm ejuM onicum, dominnm nostrani* ; Andreas dixit: ,Qal conceptos
est de Spirita Sancto, natus ex Maria virgine' ; Philippas ait : «Passos
sab Pontio Pilato, crnciflxus, mortuas et sepultas'; Thomas ait: ,De>
scendit ad infema, t4.'rtia die re^^nrrexit a inortui-^' ; Bartholoniaens
dlxlt: «AdMendit ad coelos, sedet ad dexteram t>ei Patria omnlpoten-
ila*; Ifatthaetis dlxlt: ,Iiide Teiitonis jndicare ▼!▼(» et mottoos' ; Ja^
cobus Alphacl: , Credo et in Spiritual Sanctum, sanctam ecclcsiam
catholicam'; Simon Zelotes: , Sane io rum comm^oioiiem, remissionem
peccatorum*; JndasJaeoU: ,Canils reanirectionem*; If althiM eon^
plevit : ,Vltam actcrnam, Amen.*" (Opp. ed. E«»m. Tom. V. f. 280.)

Gebìiakdi;8: „Nec dici potest, contraria saltem proliibita esse, ne
addÉntlIr, non antera ea, qnae diverta snnt, ^iquidcm eontrarium proprie
1UM4tdditur priori, sed prius alinlet et antiquat; diversum proprie ad-
ditar, contraria se invicem tolluut, sed diversa simul consistunt; jam
vero Den* non aolnm probibet, legem snaai àbolerl, sed eUam et allqnld
•ddi." (Loc. de 8. S. § 48.)

Ql'rnstedtius : „Non prohibet additiones, quae a divina volunUUe
et aactoritate procedunt, sed quae ab huvMina. Homini enim Deus Uè
k0em flglfe, non aibL** (L. c. f. 164.)

IDKM : ..Don^nata, quae ò>/>a<vi et tamen ad salutem necessaria esse
dicunt poDtitlcii, haec sunt: Sanctorum invocatlo; solenne jejunium;
abstinentia a caraibus; suffra^da vlvonim prò mortola; Tolnntaria
▼ota in castitate et virgiuitate ; ignis porgatorins; sacramenta conflr-
mationis, extremac unctionis; missae sacriflcium; sacerdotum coeli-
batu.s eie, ex recensione Joli. Driedonis de ecclesiast. Script. 1. 4.
i. 282., qal et ibidem addlt: ,Si in bis contemnamua traditiouem, non
erit nobis nllnm acntnm, qno doctrlnani lldel, qnae nnne est, defendere
valeamus.* Sed Insuniac proxiraum est, diccn , < a, quae jam nominata
sunt, dogmata esse ilia ipsa, quae dicenda habuerit Cliristus et portare
apostoli non potnerlnt, ad enndem locnm Job. 16, 13.** (L. e. f. 160.)

Idkm: ,, Nomine traditionum non scriptarum iu t eli ut pontificii
dogmata et decreta ad saiutem creditu et facta necessaria, ab ipso qol-
dem Christo et apostolls profeeta, sed quae tamen in llbrfs et N. T.
nuspiain extiiit tradita. Ilas, inquam, traditiones à\:„]o'»-r rejìelmus.
DìMt. Inter iusufflcientiam dogmatum, et iasufficieniiara ciaritatis et
erldentlae seu propoaltlonis ezpressae; yolnnt qnldem vlderl Jesnltae,
sese non propter lllam, sed pmpter hanc traditioncs Scripturae adjuo-
gere, aut earundem nccessitatem assererc ad meliorem solum infor»
mationero ; aed irpi^tc est, non airin^ praetextus, non canaa vera. . .
Poniltlcii statnunt, in Scriptura multa desiderar!, quae sunt ad salu-
tem necessaria, ut supra vidimus; iileo pertendunt, opus esse supple-
mento et traditionibus, quae vulgo verbum non scriptum appellantur.
• . . Costcrus cnchlrid, c. I. ait: ,TradItlones, imprcssas cordi eccle-
«lae, raultis partibus superare Scripturas, quas apostoli nobis in mem-
brauls reliquerunt.* Traditloues itaque non scrìpUie in ecclesia Ro-
mana multo plttrìs flunt Sciiptara earamque est longe major auctoritaa,
qnam Scripturae. Certe Baronins Annat. Tom. f, «rao 68. n. 11.
non est veritus scrihere: .Trarlitiones exccllere supra Scripturas,
quando Scripturae non subsistunt, uisi traditiune tirroentur, traditiones
vero slne Scrlptls snam retlnere firmitatem.*** (L. c. q. 11. f. 168. sq.)

IdbM: „Loco 2 Thess. 2, 16.: .Tenete traditioncs, quas didicistis,
aive per scrraonem, »<ive per epistolam noatram*, bortatur Paulus Tbes-
salonicenses, ut perscverent in omnt doctrina at»s se tradita, stve ea ex
prueseutis \ iva voce, sive ex abscntis scripto liausisscnt. Nondum ex»
tabaut omnes libri N. T. eo tempore, sed quis bine concludat, extar*
nostro tempore dogmata n<m acdpta?*' (L. e f. 166.)

Digitized by Google

^ /'■^O» • ''V v'>^

Digitized by Google

DB nmroiFio thb<xu»ub.

165

SCRERZERUS: ,,Perfectus est idem canoa citra omne traditlonum
(dogmaticarum ; de historicis, exegeticis et ritualibus enim, in quan*
tam Scripturae non adverasntur, nulla Hs eat) assumentam qaoad
doctrinam fldel ac moram. Nam 1. ,S. Llterae erudltuni reddcre pos-
sunt* etc., 2 Tira. 3, 16 — 17. 2. ,Uaec scripta sunt, ut credatis et per
fiderai salntem.actemam babeattoS Joh. 20, 31. Ar^aot Quod perfÌN»>
tos reddit, pcrfectiim est. Causa enim effectu nobilior esse non potcst.
Kon indirei cr<;o truditionibus non scriptls. Aut enim 8. illae tradì-,
tiones diversuin quid specie praeter et» qnae scripta annt, in fide ao
moribus tradunt, aut idem. Si hoc, necessariae non sunt et a verbo
scripto, quantum ad doctrinani, non dificrunt. Si illud, impioc et sub
anatliematis poena rejiciendae sunt (sive cantra Scripturam slnt, sive
praeter eam, Ut irapà suniitur Bom. IC, 17. 1 Cor. 8, II., et Vulgatut
ipsc Gal. 1 , 9. Iiabet: ,Scriptara addlttonem et dlmtnutlonem non pati-
tur.* Deut. 12, 31. Apoc. 22, 18. Ergo praeter eam niliil addi potest),
Gal. 1| 9., nec viros i*eoTn/ev(TTov( auctores ngnoscant. llii enim probe
■ctnnt, qaod non oporteat sapere vteìp ò yiypemrat, praeter et ultra Idt
quod scriptum est 1 Cor. 4, 6. . . 4. Ciirlstus Mattli. 15, 9. 18. tradii
tiones humanas diserte rejicit. Et 5. Faulus ov<Vtv Uròg rùv irfm^tjrùw
Act. 2G, 22.; sicutl Petrus ovièv àrep ypaoòv apud Clementem
Alexandrinum Strom. 1. VI. f . 678. dicere voluit. G. Traditorum fldem
non tutam scraper (ndeoque nec certam) esse, vel Papiae Cbiliasmus
docet. Et 7. catalogum traditlonum soarum in colloquio liatlsboneusi
Sess. 1. edere nolueruut nec In hunc diem potuerunt papiatae.**
(System, th. p. 22. sq.)

e) Sic enim expresse dicitur 2 Tim. 3, 15., sacra» LUeraa, quas
Timotheus a puero ìwverat (adeoque Scripturam V. T., quae lune, cum
Timotheus puer easet, sola extabat), posse eum atufiaat^ eruditum ac
mptHàm rmdere ad Mltifem, per fdern^ quas ed in Chrìdo Jetu; ubi ma-
Difestiinma est proportio Scrìptime, tanquam principii perfecti ad
finem suum, omnibus ecclesiae membris communem, videlicet fidem et
salutem. Quodsi autem vel unum eorum, quae ad fìdem pertinent et
homiiii aalvandu coguitu necessaria sunt, in Scripturis non contìnere-
tur, uti(|ue Scriptum, quoad hoc ipanm a se omìssam dogma, borni*
nem in ignorantia relinqueret aut in errorem induceret, non autem
sapìentem reddere posset ad salutem consequendam. Pergit etiam
apostolus 1. c. et ostendit v. 16. et 17., Scripturam sacram esse per-
netam in ordine ad finem doctoribus proprinm. IXdt enim, Script»-
rom, ttcuti ttfta éUumiiius impirata est, ita etìam totem, scu quoad com-
plexum corum, nuae contiiict, dogniatum, esse utilem ad doctrinam, ad
redarguiioìicm, ad corredionem, ad iiwtitutionem in jiwtìtia ; utilem autem
ad haec praestauda, non quomodocunque, sed ita, ut homo Dei^ minÌAter
ac doetor ecclesiae divinitus vocatus, sit apno;;, perfectus {Jenem omnes
officii sui partet, interprete EtHù) ad omne istud opu» òontan, adeoque
ad doceìula omnia, quaecunque sunt eredita necessaria ; ad omnes op-
positos errures solide rejutandos; ad J'ugam omnium vitiorum et cidturam
morum, quoad omnes oranino virtutum species, persuadendam, è^r^prtO'
piivo^f almlute aut perfecte iììt/truetus sit et apparatus; quod fieri non
posset, nisi ipsa Scriptura isthaec omnia in se contineret et sufficienter
monstraret. Confer. Joh. '20. vers. ult., ubi ea, quae Johannes scri-
pserut (non sulum de rebus gestis Cbristi, verum etiant de doctrina,
persona atq|iie officio ejus), ideo, sive ejus finis causa, «cripta àiemkuet^
bomines nis, quae scrìpta sunt, cognitis, credono, Je»m ene GMfum,

Digitized by Google

166

PROLBGOM. CAP. n.

salvatorcni nium mundi ae Flliam ilhim Drl, ci ìd a-efì/'ntes vitam hor
beant per nomen ejm. Oportet ergo Scrijiluram ea, quae ad fidcm sal-
vificam saiutemque ipsam cognita uecessariu sunt, sine defectu con-
tìneie et decere omnia»

ANTITHESIS:

QUENSTBDTIUS : ,,Antithe8is : 1. Pontijlchrum, qui non omnia,
quae ad .salutem credìtu sunt necessaria, in j>. Sci iptura continerl, adco-
que tra<litlone8 àypàipovi, quibus defectus Scripturae suppleatur, admifc-
tendas et ,pari pietatis allècta' com fpsa Sertotoim aeclptendas esse
contendunt. Ita Conciliuni Trldenthium, Bdttarnilnus, Costcrus,
Melch. Cauus. Item statuuot, ,ex sola Scriptnnt nuUam unquaiu hae-
reain, nnllnin errorem ant potalsae, ant etlamnniii poaae snfflelenter
refutari sinc praesupposlta infallibili auctoritatc eccIestaeS qnod Jesui-
tarum in Colloquio Batfsbonensi effatuni est. 2. NifWUorumt qui cum
Ylncentio Lerinensl, monache semlpelagiano, monltorti ci. ita soffi»
cere Scripturarum canonetn dicunt, ,ut niliiloinlnus opus slt interdum,
ut ei traditio vel testimonium ecclesiae jun^atur*. . . Ita D. G. Caliz-
tns, DreieniB, Homejus. . . 8. Sekwenkfeìdianorumf Ambaptistarwm
et Wdgelianorwny statuentlum, non ex sola Scriptura, sed etiam ex
privatis, quas sibi flnp^uut, revelationibuset inspirationibus angelorum-
qn© Collo(|Uiis luxlie (loctrinain salutis discendani esse. 4. Sociniano-
rtmif qui ilia tantum ad salutem cognita necessaria esse asserunt, quae
Avwf et totìdem verblK In Scriptaris oonttnentnr." (L. c. q. 10. f . 160.)

§ 41.

Denique quarto inter affectiones Scripturae locum

habet* perspicuitas, seu quod ea, quae creditu et factu
homiiii ad salutem tendenti sunt^ necessaria, verbis° et
phrasibus ita claris et usu loquendi receptis, in Scri-
ptura** proponuntur, ut quilibet homo/ linguae gnarus'
et vel mediocri judicio^ pollens verbisque*^ attcndens,
verum verborum' sensum, quoad ea, qiiae sibi sunt scita
necessaria, assequi et capita ipsa doctrinae simplici'' men-
tis apprehensione amplecti' possit: prout ad assensum
fidei, verbo apprehenso et rebus signiticatis praebendum,
intellectus hominis per Scripturam ipsain ejusque lumen
super naturale," seu virtutem divinam illi conjunctam
perducitur.

a) Requiritur enim ad principium cogno.soendi et objectum for-
male alicujus habitus, ut ipsum primo cognituni deducat in cognitio-
Dem caeteroruui, quae habitui subjicìuntur; juxta ea, quae diximus
CSap. L § 3. nota a. et Gap. II. § 1. nota a.

LUTHKRUS: ,,Sic dicimus, Scriptura judice omnes spiritus in facle
ecclesiae esse probandus, nani id oportet apud christianos esse impri-
mis ratum atque firmissimuni, Scripturas sauctasesse lucem ^^ittuUem,
ipao »oU ìmgé etariorem, praesertiin In iis, qaae pertìnent ad aalatem
•Tel neoessitatem; Veronit quia In eontiariom penuairi sunraa jan^

Digitized by Google

/' ■

Digitized by Google

DB nUNCIPIO THBOLOOIAB.

167

dudum, pestilenti ilio Sophistarum verbo, Seri ptu ras esse obscuras et
amblsruas, cogimur prlmum probare Illod Ipsmu primum principium
nostrum, (jiio omnia alia probaiida sunt, <|no(I apucì philosophos absur-
dum et impossibile factu videretur.** (De serv. arb. diatr. Opp. ed.
Schmidt. Voi. YII, 177. Hai. XVIII, 2157.)

b) Non enim bic objectuni Scripturae generale in sua latitudine,
«ed 9pceiale ac primarvm illud speetamus: de quo actum est aupm
§ 9. Alias enim, si ea omnia, quae in Scripturìs occurrunt, percurret,

fatonrlurn est, multum obscuritatis deprehensuin iri, v. g. in ono-
masticis, clironolugicis, geuealogicis, vaticiuiis ante complementum etc.,
non autem aeque in dmeniainbus fidei. B. Oundis. mt ad Gomp.
Hutt. L. L Q. VH p. 81.

o) Potest equidem perspicui tas Scripturae constitui triplex: ima
ex parte rrnon; altera ex parte verborìivì ; et frrfia ex parte luminùt
mpernuturalùf. Sed jrrunn (quae consistit in evidentia rerum, seu
claritate in ordine ad distiuctani earum coguitionem, vel per se et ex
apprehensis terminis, vel propter principia, quae per se sunt cognita,
et cutn quibus illae necessarìuin ncxuni habent) hoc loco non attendì-
tur. Quamvis enim in aliquibus Scripturae objectis, quae lumini
naturae subjacent, locum habeat; tamen, quoad mysteria fìdei, in
«uibns tradendis Bcrìptura praecìpue oocupatur, locum non baliet.
Quod autem nostratiura quidam dixenint, 7-^8 Scripturae non eme oAseu»
ra>', sic iiitellij^endum est, quod rcs illae, liect in se sint inevidentes
(prout etiam isti dixerunt, Dei e.<ite obncuraH), tamen in Scrittura
perspicue proponantur, ut locutionis istius scnsus ad perspicuitatem
verborum redeat. Conf. b. Geih. Gonf. Gath. L. U. Bpec. Art. L
Cip. III. p. 210. De tertia (quae suo modo ad auctoritatera et effic»*
ciam Scripturae redit) sub finem § agitur, et in notam. plenins ngetur.
Interim de secuiuia, seu de perspicuitate verborum, notandum est, eam
consistere in ipsorum Terborum delectu et congruentia cum rebus
l^nificatis eorumque intcr se connexione et ordine juxta communem
usum loqueudi, quam proinde b. Lidherm daritatem Scrtptnrae extern
nani vocavit. Lih. de Serv. Arb, T. IH. Jen. Lat. fol. 169. a. Alii
perspicuitatem grummaticum vocaut. Vid. b. Gund'ufins ex b. Ho&of-
nerOf not. ad Gomp. Hutt. Q. VII. p. 30. Flurìbus de triplici ula
perspicuitate Scripturae disseruit bw Musaeu» in Oontin. à^exdór^
Introd. Gap. X

LuTHERiTS: ,,Hoc sane fateor, esse multa loca in Scripturìs ob-
scura et abstru-sa, non oh majestatem rerum, sed ob iguorautiaai voca-
bnlorum et ^^rammaticae, sed quae nihil impediant Mieutiam omnium
rerum in Scripturìs. Quid enim potest in Scripturìs angustius latere
reliquum, postquam fractis signaculis et voluto ab ostlo sepulcri lapide
illurt mimmum inysterium prodituin est, Chri.thnn Filiuui Dei factum
hominem esse, Deum trinum et unum, Cbribtum prò nobis passum et
regiiatumm aetemaltter? Nonne haec etlam In blviis snnt nota et can-
tata? Tollc Cliristum e Scripturìs, quid auiplius in ìllis ìnvenies? Res
' igitur in Scripturìs conteutac omnes sunt proditae, Ucet quaedam loca
4Mftue «erM» ineognittg obacum ttnt, Stnltum est vero et tmptam sclie,
res Scriptunu' es^e omnes in luce i)ositas clarissima, et propter pauca
verba obscurii re.s obscuras dictare. Si uno loco ohscura aunt verha, at
alio sunt Clara, eadcra vero res, manifestissime toti uiundo declarata,
dicitar in Scrìpturis tum verbis ciarla, tum adirne latet verbis obscoriSv

Digitizcd by Google

168

PROLBGOM. CAP. TI,

lam nlhil rcfert, si rcs sit in luce, an aliquod ejus Kipmum sit in tcne>
bris, cura interim mnlta alia ciuKdem signa sint in luce. Quis dicet
fontem publicuni non esse in luce, quod lii, qui in angiporto sunt,
lUum noa vident, cum omnes, qui sont ia foro, videant? . . . Igitur tu
et omnes SopMstae, agite et predilette fraum aliqtiod mysterium, quod
sit In Scripturis adirne abstrusum; quod vero inultis imilta iiHUicnt iib-
8trut>a, non hocfit Ucripturae obKuritatet sed illorum caecitateveì socor-
dia, qui non agunt, ut clariraimam verltatero vldeant, sleat Ftnlas de
Judaels dicit 2 Cor. 4. : VelauR-n inanct super lor coriini, et itcrum:
Si £vangeUuin nostrum opertum est, in iis qui pereuut opertum est,
qnorom corda I>ens hujus seculi excaecavit. Eadem temeritate $olem
obscurumquc dicm culpiiret, qui ipse sibi oculos vclarot, nut a luce in
tenebra» iret et sese absconderet. Dcsinant ergo miseri homines, tene-
bras et obscuritatem cordis .sui blaspheraa perversitate Scriptarls Del
clarissimls imputare. . . Sic et exempla tua» quae snbjungis non sino
suspicione et aculeo, nlhil faciunt ad rem, qnalia de distinctione per-
sonarum, de couiilutiimtionc naturae divinac et huiiiauac, de peccato
irremisi«ibili, quorum ambiguitatem dicis nondum esse resectam. Si
de Sophlstarum «inaeHtlonlbaa circa has res agltatls Intelligis, quid tlbl
feclt innofcntis.slma Scriptura» nt abusum sceleratoruin lioniinum ob-
jicias iUius puritati? Scriptnnt slmpliciter coufltetur trìnitatem Dei
et humanitatem Cliristi et peccatam irremtsslblle. MMl Mo obsear^
tatts aut avihif/ttitatiK. QuìbuK vero nivdiff ista habeant, Scriptum non
dicit, ut tu llngis, uec opus est nosse, Sophi-stue hic sua somuia tra-
ctantf illos argue et damna, et Scrtpturas absolve. Si vero intelllgla
de ipsa rei substantia, iterum non Scripturas, sed Arianos argue, et
eos, quibus opertum est Evangelium, ut clarissima testimonia de divi-
nitatis irinitate et liumanitate Christl per operationem satauae dei sul
non videant. Et ut breviter dicam: Duplex ett daritaa ScriptunUf
wkni et évfAex oòfCarKos, una extema in wrbi mtnfgterto posila, attera

in eordia C'ignitione sita. Si de interna claritate. dixerìs, nullus homo
unum jota in /Scripturù videt, nisi qui tSpiritum Dei habetf omnes liabeDi
obacuratiini cor, ita ut, ai etlam dicant et norint proferre omnia Scrl-
pCurac, nihil tamcn horum scntiatit autvere coi:nost;ant, ncque credunt
Deum, nec sese esso creaturas Dei, nec quicquam aliud, juxta illud
Fa. 14. : DIxit insipieus In corde suo, Deus nihit eet. iSfpiritus enim re-
guirìtur ad totam Scripturam et ad quamlibet ejus partem intelligendam,
SI de externa dixeris, nihil prorsus relictum est obscurmn aut ambi^^uum,
sed omnia sunt perverbum in lucem producta certissimani, et declarats
toto orbi, quaecunqne sunt in Scripturis." (De iterv. arb. diatr. Opp.
Voi. VII, 124—127. Hai. XVIII, 2068—2072.)

d) Saltena in iis locis, ubi ex jyrofesso, quod ajunt, de certo
dogmate fidei aut raorum agitur, seu ubi ««fes ejus contiuetur, ita ut
ntulm sit Jidei articulm, nuUum vUae praeceptum, qiwd non alicvòi verbi»
jyropiiis, dori» et perxpiefm m Ser^j^ra propciniatiUT. B. Qtfh, Conf.
Gath. L. n. Art. I. Gap. III. p. 209. Certe enim in iis, (piae aperto
in scriptnrÌA snnt poxUa, invcniuìvtur iìla omnia, quae continent Juìem moresi-
que vivendi, dicente Aiujh.4ìho Lib. II. de C. D. c. IX., ubi et illud
odjicit: MoffìUJice et salvbriieì' Spiritm Sanctus ita Scripturas mnda»
màdificcmit, ut ìoàs apertioribus/ami oociareretf obseurioribm autemfagtidia
detergerei. Nihil enim fere de UH» cbècurikàibm erwiur, quod non j^enia^
wne dietum ixUbi reperiatur.

Qi'ENSTSimus: ,,Noluit Deus omnia et singula in S. L. acque
dare et perspicue exponi, sed quaedam stylo ma^^is recondito tmdi :
1. ut nostra in legendls Scripturis dlltgentia exdtaretur; 2. ut fasti-
dinm et oontontaa rerum divinarum amoveretur (faeUe enim investi*

Digitized by Google

DB FRINOIPIO IHBOLOGIAB

169

gata plerumque vilescunt) ; 3. ut humana arrogantia atque superbia
labore domaretar; 4. ut congenitae coecltatis admouercmur; 6, ut
Donntsi cam reverentlat nostri sanctMcatlone et praevils prectbas «d
Scriptnne lectlonem accederemus, et 6. denique, ut desìdorium vehe-
mentlas alterius vitae et superiori^ academiae in nobis acceuderetur."
(L. e. f. 178.)

LUTHERUS: ,,Wenn cuch aber jemand von ihnen antastet und
apricht: Man musa der yìlter Auttlegen liaben, die Scbrift sei dunkel— >
Bollet Ihr «ntworten, es iel nlcht wahr. E» itt auf Srden ke(n kUlrtr
Sveh geschricbfu, dcnn dù hviligc Schrift ; die Ut fjrgrn alle andere
BOtAert gleichwie die Sonne gege.n alle LiclUer. Sie reden solcb Ding
Biir daranit ótaa ale tins ans der Sehrift fBhren nnd etch mlbst tn Mef
stern iiber uns erhcben, dass wir ihren Trauinpredlf^en glauben sollen,
£s i.st eine greuliche grosse Schiuach und Lastcr wider die helltge
Schrift und alle Christenheit, so man sagt, dam die hellige Scbrift
flnstcr sci, und niclit so klar, dass sic jedermann mSgc vcn*tehen, sel-
nen Glaubcn zu lebren uud zu tieweisen. Das merlce dabei: Solite es
nicht gjrosse Schande sein, dass ich oder du ein Christ genennet vf'àre,
und wasste nicht, was ich glSubte? Weisa ich aber, was ich gltiubey
so welss ich, was in der Schrift steht, weil die Schrift nicht mehr, denn
Chrlstum und cbrlstlichon Glaubcn In sich hat. Darum, wenn der
Glaut)e die Sctiriit nur bòret, so ist sie ihm so klar und licbte, dass er
ohne alter yiter mid Lehrer Olosaen spricht; das Ist reehtt das glaube
ioli auch. . . Da*» ist lookt xcahVy etliche Spriiche der Schrift sind dunkelf
aber in denselben ist nicht* onderà, denn eben toae an andem Orten in
den kiwen e^enen Sjpr0iehen tei. Ì[M da hmmen Ketaer ker, daee sia
die dnnkeìn Sprilche /asseti nach ihrem eigenen Vprstnnde und fechten
damit vnder die klaren Spriiche und Gnind de» Glaubens. Da baben
denn die V&tcr wider sie gestritten durch die klaren Sprùcbe, damtt
erleuchtet die dunkeln Spruche, und bewiesen, dass ebcn das Im l)un-
kel gcsagt sci, das im Licbtcn. . . Seid nur gewiss, ohne Zweifel, dose
nichis kellerea ist, denn die Sonney daa ist, die Schrift; ist aber eine
Wolke dafiir getreten, *o iet doch nichts anders dahinten, denn dieeelbe
helle Sonne. Also, Ist eIn dunkier Spmch in der Schrift, so Kwetfelt
nur nicht, es ist gewissllch dleselbf Wabrheit d.-iliinten, die ani aiidcrn
Orte klar ist, und wer das Dunkel nicht verateben kanu, der bleibe bei
dem LIchten.** (Analcgung dea 87. Fa. v. J. 15S1. V, 456. sqq.)

e) Non solura enìm renati et fideles, verum etiain irregeniti et
impii vi ipaius claritatìs verborum ex iuatituto significantium, quae
•d omnes uetores aeqnaliter aese habet, aMequi poaaunt notòtom aen-
■US per verba significati, Hieralem quidam seu histmricam; ìum nutcru
salntarem seu fidei, ut mox dicetur. Atquc ita quidem docuit b. Mu-
taeus ili Dispp. de conversione, A. 1647. et sega, habitis, ac postea

Traet. de Conyara. A. 1661. Jenae edito, Diap. IV. c. II. § 44. sqq.
p. 272. sqq., rursus in der AusfUhrl. Erklàrung. Q. XLIV. p. 342. sqq.
ad 397. Secutus autem est vestigia antecessorum bb. DI). Joh. Ma-
joris et Jo/t. Gerliardi, quorum ille A. 1630. in Confut. Judicii a Vale-
riano M. de Acathol. Regala Cred. editi, Prop. UL Gap. L 6ect. III.

162. ex professo disputat de sententia Valeriani, quae verum Seri-
pturae semum nemini cancedit, niisi itìieriiM illudrato d a Spiritu Sando
edocto; at()ue ipse (J. M<tjor) ex ad verso nionet, i^')ì.'<um S>S. lAtterarum
verum et itidubium vei es>ie conjuiictum cwn (memu cordù et converttioniè
fruetu, vd eoden dettUiitum: hune pom ùontin^ere imfiddibm, «itoote
Judaeù; Uhm tenlum ette fiddium, Ét notanter addit: Qiuemadmiomm

denuo

Digitized by Google

170

PROLBOOM. CAP. IL

apoHfoli, dono ru/u^/o^rr;'/- ìmìììnìlafn fi rxtnnpornneo et Spirxixi Sando
ornati^ myderia regni aM'Jarum propwuere varm gentUnUf \tt a nngtdit
possent verbotenuÈ intéUigi et operante Spirìtu Saneto fide àmeipi, quamvi»
non defverintt qui sensum qnidetn praeconii apodoliei eepere^ assenmm vero
dirlÌH deììe/jnnt'TK, friictiini Inde perccpere nullum, Ad. 13.; »ie mvài, lin-
Qìuiì'iim, (fuibm Deii.i sua onicula extare voliiit, (jnari, nemum Scripturae in
locvf piar uniti eruuiU et percipiunt ex veì'ìm (XB.) verum et genuinum;
fruekim mterm et fffiBetum tUtóitincrfiOfiM pra^/>d(«iin< in^probi etate ffpf^
ìuntàKttnt'i pn-difi. Porro ^ 9. p. 365. scribit: SU Ua m kAemm^
non Vnn nude d crude dieemlum ernt u Vnìenitììo, nuVum redo n<!<equx
verum netn^um mcrarum literarum, niii interina Uiujitrulum et etloctum a
Spirita Sancto. £t § 10. : Censoriam itaque distinctionia mrguUtm
<àkibenie8f eorrigamu» et eaeHgemm prepomàonem itkm «» hme miodum:
Omnis linguae mUicae gnartis certo assequitur verum gengum sarrarum lite-
rarìim, quam voeum notnrnm s^irpiifieaia jmriuiU, quamvÌA interim a Spirìtu
Sancto ììeque edoctm nit neque illiixtratu,*. Deiude: Nenvo verum sensum
aacrarum Uterarum in t2K« loda, quae agurU de artiBuli» Jidei, assequitur
ito, tà aeaeneum dictÌK adhìì>eat d frudinn inde capiate nisi Spirìtu Santto
intìi.i cor tmvenU' et illuminunle. B. GerhurduA autem A. 1625. in Exeg.
L. L, postquam § 413. p. 447. distinxerat in ter claritatem ScrijAurae
extemam et daritaUnn seu iiluniinaiionem inta-ioremj a i^ritu Sando peten-
éamt ita defalca § 424. p. 461. ad ebjeeHonem Bellarmini eontra per*
spicuitatem Scripturae, quam ex necessitate precum ad intelligentiam
ejus consequenrlam, /V. llCf, IS. indicata, petiit, rr.^pondd {x;r distinctio-
nem inter notUvam Uterae et Spiritua: scilicet, quod ad notiOam literalem
artieulorttm fidei suffioiat darUa» extema Scripturae, ad netìikm vero
epirìtualemrequiniur interior SplrUns Siuidi illumimaiioper piaepreeeeo^
tineìuia. Imo vero totiim Colle^ijium Thcol. Jenen.sc, et unacnm eoctiara
FacuItasTheol. Wittelx in der WiderlegungdesRiitlimannischen Gcgen-
berichta, uum. 69. p. 365. a. ad quaestiuuem : Ob eia unbekehrter Jiide
ohne vorhergehendeB und henutretendes Gnaden^Licht kdnne die het>
ligeSchrìft nach dem BuchstaboiTentehen, unddenaeiisum literalem
daraus ergriinden? affirmative respnndcnt cumque exempla Hiero-
nymi, Oraseri et Buxtorfii, qui, ut verum sensum verborum iScripturae
Y. T. aaaequerentiir, Judaeos consuluerunt, adduxissent, denique ad-
dunt: Bill ander Ding ist es, sich auf die Wórter und significationes
vocum verstehen, und solche recht auslogen : ein andera, sich auf die
res verstehen, und selbige recht einnehmen, recht appliciren, im
Glaubea fassea. Hierzu góhuret dcs Heiiigen Geistes Guaden"
Erleochtanj^ und ^ndreìchung: aber ad investigationem, explicar
tionem et mtellectum sensus literalis non itera. Et nura. seq. 70.
p. -ÌHó, b. post. med. : Will Gegenliericht dahinaus, dass kein Un-
bekehrter konne den rechten Verstand, welchen die Worter in der
Scbrifl bei sich haben und von sich geben, id est, grammaticum et
literalem, eriangen, es sei denn, dass éeit Heilige Geist mit semem
Gnaden-Licht herzu trete, so halten wirsnicht mit dem Gegenbericht,
sondern blciben bei unserer Meìnung, die wir in voriger Post (NB.)
erd- utid nagelfest gemacht. Denn die vocabula, und welche selbige
auslegen, und zum rechten Gebrauch aasrùsten, n&mlich die Lezioi,
DicUonarìa, wie auch die Libri Grammatici in Lateinischer, Griechi-

Digitized by Google

m 78INCIFI0 THBOLOeiAB.

171

■cher, Hebriiischer, Arabiscber und andern Sprucheu veTfèrti|;et,
seynd humani ingenii inventa, gehoren nntcr die dona nalurae, nicht
aber unter die dona Spiritiis Sancii gratiosa: denn er nicht darauf
bestellet (NB.) noch ausgegossen, dass er die praecepta Grammatices
tradire, und lehre bei den Hebraern die radices suchen, oder lehre
decliniren und conjugiren, und in Logicis cnuntiatiunes und syllngis-
mos raacben, Bondcrn dass cr uns die Glnuboiis-Artikcl aus der Schrifk
propouire uud in der seligraachenden Waiiriieit iustruire. £s hat
mancher den rechten Verstand der Worte« aber er hat nicht den wli-
gen Verstaud der Gclieimniss, der xum Glauben gehQret; darum muas
man auch allhier sirh (XR.") vor aequivociren vorschon. Possont
autcm practerca adduci dieta ^'r^^'-a b. Aeg. Hiinmi Disp. LXIV.
Gap. III. ^ 6. 7. 8. Tom. V. Op. fol. 631., b. Jac. Martini LL. Tli.
IKup. XL § 2 9. et 80. § 100. et seqq. , b. Cmr. DieUriei in Inst. Oatech.
de Ber. B. Q. i^nTC. nsp. ad obj. I. pontif. p. m. 45., Theologonim
Blarpurgènsium et noramatim b. Joh. Steubeì-i Disp. VII. de Aug,
Goni. art. XVIII. § 56. p. m. 154., porro b. Jueti Feuerbomii in Anti-
Ostorodo Dbp. IL ^ 3. p. 17., b. H. Kromayeri TheciL Po«.-PoL
A. I. antith. VL p. 70.

f) Sic b. Gerhardns scribit: N<» nequaquam affiiiìunniis, qiiod Seri-
ptura qìiihiiHvÌA xìt clava et ifer^pìrna; mi illi.i, quihii,'< rniUum ah actafe, vd
ab iqìwraìitia {iìtgiiai\ hi qua Se ri pia rata leyunt, est impeilimeìdum. Kxeg.
]. c. § 413. p. 447. 448. Et b. Jac. Maiiini 1. e. § 99. gq(j. mouet,
^uod tMm tmme» Seripturam òMigunt^ orili ex privatone dupHetum medi-
orum^ naturalitm et mpenìaturalium; Inter naturalia autem primum ette
mfpiitionem Unqnarvm. Nempe, ut b. MuMv^tm in Dispp. de Convers.
A. 1647. sqq. habitis, Disp. IV. § 37. liucet: lUii quidem, qui liìigua-
rum, quìlnts orif^motiUr eomerìptim ed verhtan Dei, Mrakae teSHed et
Graecae, tgttari ami, aut ne legete quidem didi/^nml^ «otò ed, ti dogmata
juh 'ì, in Vìiìjìttt v rnacìda sibi pro]nwtn, rredaìit ri va r.<-<e, et sen-<u eo, qivo »
propmita ipM,< lamt, a Dea in S<'vljf(iivi.-( i*acrifi vt vaiata, qnem ammtfUìn in
ipsii SplrUns JSandm operatili ^ nipote qui per vevbuni etiam in vernacula
nnqna praedieakim effioax eet in eofdibut AmmiMim, et de tpM festotor, quod
mt divinitm mrbvm. JRj vero, qui per verhnm Dei in m linqim, quibu»
eriginaliter mn.'ievipttim est, lectum ant praeiHinfHì» (erudiri etì coììv^'rti
deSent, oinnino neeeMariwn e.*f, ut (ìngiKus Ìì<Uiìì eAilleaìU, et, d non didincie
de cnjimjue loci Seriptume, aliquctd dogma fdei eo/ni»mdiÌ», muu rimplieiter
dììt certi, credant tanum, ea doginata, qnae fundnmentUM mliuiiB OOHaenìUni,
singula in Scri])tnvì< sarrM confincri, ita, nt de lt>cornm ììlorinn senitt (OX
verbis ipsla, ex instituto 8Ìgnificantil)us, mediante notitia cjus linguae,
appreheaso) nihU dubitent; alias enim d'edere non posaent, ipéa dogmata
ene vera, evm non aHa de eauta eredomikir «era eeae, quam qma a Deo reoe»
laia sunt, seu <niia eo xenm in Sor^pturis eooHnenhtr. Gonf. anteceasoies
in App. GonaiL Dedek. 1. c.

LuTHKRUS: „Die Sophisten haben jresaf!:t, die Schrift sei flnster;
habeu gemeinet, Gottes Wort sei von Art so ti aste r und rcde so selt-
8am. Aber Me sehen niclit, dass alter Manuel lic^ an den Sprachimi
sonst wiire nichts Ipiehtc rcs je ^erodt, dcnn Gottes Wort, wo wir
die Spraclieu verstiiudcn. Eia Tiirlve muss mlr wohl flnster reden,
welchen doeh ein ^ktsch Klnd von 8Ìeb«D Jahren wobl venilnuiit» die>

Digitized by Google

ntOLBQOM. CAP. U,

well ich d!e Sprache nicht kenne." (Schrift an die Rath^hcrrn aller
Stadie Dcutschlaudi», dans sie cbristlicbe Scholeil aufrichteu uudhalteii
•ollen, y. J. 1684. Z, MI. aq.)

g) Hoc est, quod b. Gerhard, 1. c. requìrit, ne impedimentwn
9éM», adeoque ne defectut judicii ex ratìone aetads occurrat. Par
auftem ratio est, si, qui aetate profectiores, judicio puerì sint.

h) Nempe, qui non ad verba ipsa attendit, sed praejudiciìs suia
indulget et verha Scriptunie u»l ea detorquet, etiara in locis porspicuia
AC sensu genuino investigando errare potest; unde b. GerUardu» in
Gonf. Gain. L. n. A. L G. m. p. 209. 210. requirit, ne apraeeoneqpta

QuExsTEDTins : ,,NoctnJs ac vespertlllonibus sol Ipse obscunw
est et verbum Dei lucifugla Scripturarum, ut haereticos quaodoqiM
appellat Tertalllanaa. Non Itaqne Seriptorae ant oratlonl Ublieae per

se incst obscuritofi, sed ,hoinii]um vitto, vclaminc poccatorum cordis
oculos obnabente, reddltur obscura', ut ait Theodorus abbos apud Cas-
aiannm 1. V. Inatltnt. e. 84. Vltlam antem personae rei per ae booae

iniputandum non est. Kccte Rlvetus comment. \n Hos. c. 14. Tom. II.
Opp. p. 811. b. : ,Verbuni Dei est lux, eaque clara et perspicua; sed ei
aceldit, quod Verbo Filio : Lux in tenebris luxit, sed tcnebrae eam non
comprelienderunt.' . . Requiritur Spiritm S. ilbiminatio, non quae
lucem inferat Scripturis, sed quae lucidura eflìciat oculum, quo legl
debent ea, quae iu Scripturis continentur. Sive disi. Inter evideu-
tiam et pcrspicuitatem Scripturae nativam et relativam sive comparate
et In rcspectn ad capacltatem hnmani Intellectus acccptam. In dMiai-
benda autcm Scripturae pcrspicuìtate et facilitate relationem oportet
Institul non ad quemvis iutellectum, qualitercuuque affectum, etiam
praeoecnpatam baereal vel errortbua et a aatana excoecatnm; aed ad
intellcctum per prnevenlentem Spiritus S. gratiam, lectionem, auditlo-
nem vel meditatiouem verbi divini concouiitautem, illustratuni ; ut de>
clarat apoatolna 8 Cor. 8, IS. sq., c. 8, 5. et inprimis e. 4, 8. 4. . . Ne-
cesse onim est, ut legens Scripturas ab eodem Spiritu, a quo iiispiratae
8unt, assiduiii preclbus petat Intelligentiam.'* (L. c. q. 12. f. 171. sq.)

i) Etsi enim non omnes fideles sint dodorcs, neque omnes intera
freteìitur, juxta 1 Cor. 22, 29., hal>ent tamen et theologi, unde (tan-
quam ex principio perspicuo) eruditi, ad docendum et redargueiìdum apti
8int, juxta 2 2^. S, 16. 17.; habent et eaeteri fidelea, ubi inmàagà
mUm. aderwm^ via, quae ad vitam dndt, aiU penpicue OBtenaa ab
ipais Scripturis, Joh, ó, 39,

k) Haec est, quam alias notìtiam lUemlem aut hittorìcam dicuiit,
et distinguuut a cognitimie mdutari, quae ad secundam mentis opera-
tiouem ^rtinet et jiidiciiim congruuin de scnsu verlx>rum tanquam
▼ere divino, adeoque asseiisum piane certuni ac fìdei dìvinae (quod ree
aignificatae revera tales sint, quales verbis signifìcantur) importat.
Vid. Mumeiis et eaeteri auctores in not. (/. citati suis locis.

1) Probatur autcm perspicuitas illa vcrbonim Scripturae 1) ex
ipaa causa efficiente et finali Scripturae: quod videlicet, cum Deus,
Scripturae auctor, eam oonsignan fecerit ideo, ut borainea ex ejua
lectioiie rrudheniur adtalutein perfidetii, qnue est in Qirùsto Jem, juxta
2%m. ^, id., ipae vero, tanquam mentìe et Unguae miifeK, dUerte Ut^

Drgitized by Google

DB PRINCIPIO THEOLOQIAB.

173

luind doble potuerU, utique etiam credendnin sit, eum mmma provi'

deniia volume, fuco carere ea, quae divina «?m<, ut omnes ìnteUigerent, qua»
omnibus loquebatur, juxta vcrha Ladantii Lib. VI. Div. Inst. cnp. XXl.,
conf. b. Gerh. iu £xeg. 1. c. § 415. p. 449., b. Gìcmii Glaubens-Grund,
Gap. HI. p. 73. 74. Et qaemadmodum alias praeci})ua sermonis, ad
mformationem alioram destinati, yirtus est perspieuitas, perspicuum
autem germoncm ita comparatum osse oportnt. non solmn ut inteìligere
pomis, ned ne omnim non pomA inU'.lligere, juxta illiid Quiutil. \\\\ II.
Instit. Orat. c. .II., ita agnoscendum est, Scripturam sacram, quae
ifpòf MaffxaXia»^ natòtla» eto. a Deo ipso, perfeetissimo ente, data est,
in bis, quae scitu necessaria sunt, pollere oninino perspieuitate, quae
illi ex fine debetur. Quo accedit 2), quod Paulus 1 Cor. 14, 9.,
ubi doctoribus ecclesiae diligentissime inculcat, ut fidei dogmata per-
spicuo et usitato sermonis genere proponant, quo ab omnibus facile in-
telligi poasint, hanoaddit rationem : Ètenim^ inquiens, ntnoertom vocem
tuba dederit, quis apparabihir ad beUumt sic et vos, per lin/fìunn nisi mgni"
Jicantem sermonem dederiti», quomodo ìnteUigetHr, qiiod diciturf Eritìs
enim in aérem loquentes. Itaque, nisi dicamus, Scripturam non tam ad
in^mationem hominiim, quam tn aerem loqui, et haliere se tndar toftae,
«nesrinm vocem dantis, unde nemo apparetur ad hellum, adeoque frustra-
neara esse Scripturam (quod citra impietatem dici non potest), faten-
dum est, vocura in Scriptum adliibitarum si^nificationetn lectoribus
juxta usum communem ioqueudi notam, uique adeo seriuunem Scriptu-
ne esse perspicuum. CSonf. b. Ma», Dispp.. de convers. A. 1647. seqq.
habit., Disp. IV. § 28. Praeterea 3) Deut, SO, 11, dicitur: Verbum
hoc, quod loquor Ubi, prope est in ore ac corde tuo, t. e. verbis siqnificantibus
ex usu communi (et quasi ex ore hominum) depromptis consi^naium egt,
«fa, ut facile pómi inUUigi (prout alias cor, seu mens hominis certae
aigpiificatìoiii vocum assuevit). Sic emm in versicidis amteeedentibm igta
propiiujnitm expnnitur, quod verbum hor unn Kit ab^roinìltuìn, uf f/f ■< intel-
lectKs vel ex codo^ vel ex abìji<so peti debeat, interprete h. Kromaycm Theol.
P08.-P0I. Art L Thes. 6. pag. 67. Unde, licet lex, de qua Deus per
Ifosen loquitur, quaeque agendorum rej^ula est, unam ealtem Scripta-
rae partera constituat, quia tamen Paulus : v.-ro? haec ìpea, quae
olim de lege a Deo dieta fucrunt, transfert etiam ad evangdiwn de
Christo et jujstitia fdei, Hom. 10, 6. .V., utique fatendum est, Scripturom,
quood evangelium aeque ac legem, ex parte verborum esse claram et
|»enpieaaiD. Gonf., quae in nota seq. aicemus.

QuKNSTKDTius: ,,Dist. 1. iutcr ipsas epistoìas Panli et mysteriOf
de qiilbus Paulus In epistolis suls scribit. Quando Petrus dicit 2 Pct.
8, Ki.: ,iv o'ir tari ih'Tvór/rà -<v««, non loquitur de cpistolis Pauli, scd do
mysteriis et dogmatibus In illis contentis. Rclativam enim in Gracco
nonfcminini, sedacutriati generis est; non cnim dicit ,cv sud ,fy
oJf*» adcoqno tò h «7f non ad cpistolas, sed ad proxiine antcccdcnria
irriH ror-rji, scl. ad Tcs uovissi iiìiis, referendum est; quam coustructio-
ncm etUm Lorinus, Cornei, a Lapide, Estiud, Gagiiacus bic aguoscuiit.

. . Volt erfffi dioere Petnni, Faulam In omnlbas fere oplRtoltA «crl-
psissc de istis, nempe de qulbns ipse hic scripserat, i. e. de judicio cx-
tremo et interita mundi. . . 2. Non dicit apostolas rro/^A, non -róvra,
sed Ttvà, non malta, nec omnia, scd quacdain In ìbUr, non epistolis, utl
dictnm, scd mysteriis esse Jntellcctu dlfflcilia; ex renivi Itaqno didlcul-
tate male concluditur obscuritas Seriplurae. . . 3. Imo facit hic lociui

Digitized by Google

174

PBOLBQOM. CAP. U.

prò Sciiptarae perapicultate; docet enlm e. Petroi, Ita tnetatl epteCo-

las Fauli ab Indoctis et instnblllbus (àr-///»'A-f./r) proptor multa mysterla
ówì>6r/7o, ut nefurie ab upcrtu satis sentcntia in sensuni non genuinum
Terba torqucantur. Detorsionis aoteni cUiplìcem indlcat occasioueait
una est ignorautia, altera instabllitas. Neutru ost n Scriptura, a qua
utriusque potius est reniediuni, quod frustra iude peteretur, uisi esaet
in M Incida et solida.** (L. c. f. 180. aq.)

Idem: ,,Ofi/. locum 1 Cor. 13, 12. : ,Cernlmus nnnc per speculnra,
In aeuigmate.* . . Resp. 1.: Licci hoc locu Scriptura cum speculo et
aenigmato oomparatur, non taincn proptcrca tota obscura eatdtoenda}
nam quod proprie spcculum dicimus, clarani, distinctani et cxpressam
exhibet rei similitudmem. . . 2. Si (luae 1. c. nomine aeui^natis nota»
tur obscurlla.s, illa non intclligenda est ratione sermoniSf sed rerum in
Scripturis propositaram, qaas credere tenemur, lioet jam non intelligar
moBf InteUectorl antem tal altera vita. 8. Apostolus cognitionera per
speculum et in acnigniate omnibus viatoribus comnmnem facit, nec
qaidem ezcipit seipsum et alios apostolo». Non enim alt : , Voa nunc
oeraltia', sed ,tto« nnnc oemimiis per speenlfiin et fn aenl^ate*. Cf .
S Cor. 3, 18. Ertone etiam apostolo, cum haec scriberet, obscura erat
S4»iptura? ... 4. Cognitio et perceptlo in aenigmate et Visio per spe-
colom comparatur vUuni beatifieae ; iUam antan respectn hnjna obaen-
ram esse, facile damns." (L. e. f. 180.)

ra) Scilicet hoc est, quod Ps. 10, 9. kx Donimi (quo nomine non
intelligitur praecise lex specialiter sic dieta et evangelio contradistincta,
sed uua ipsuin evangelium^ ut patet ex coliatione Jtiom. 10, IS. adeoque
tota doctrìna, quae in Scriptura, tanquam oVjectiim prìmarìum, tracter
tur et de qua lue sermo est) dicitur illuminare oeido», et èopientem ^^jime
gimpìirem Et P«. 1J!>, 105., verhum Dei es?e lucemam pedi hominis et
lumen semitae eius, nempe ut pmdens sit et caveat eibi a semita vìen-
daciif juzta v. 104. Rursus S Fetr. i, 19. dicitur, ad iermoiMm. propJi^
Uemn {Seriptiuirae propheUeae, juzta v. 20.) esse attendendwn^ tanquam ad
bteemam hicentem /ó/v«> if atvovzc) in obscuro loco, donec dies iàucescat^
et hmfer exoriatur in cordibus nostris. Omnia enim eo tendunt, ut intel-
ligaraus, iScripturam in bis, quae homiui io stata viae, quem vocaut,
manifesta esse debent, ne in enrores induetna salutem non inireniat,
adeoque, quoad doctrinam fìdei et morum, id praestara intellectui
(velut oculo mentis) , quod lucerna accensa et lucens praestat viatori
et oculis corporis ejua ad viam rectam, vitatis dcviis ac sine oflensione,
calcaudam. Oportet ergo Scripturam uou solum in se, sed et alii» esse
lueidam; et quia ad id, ut homo ▼iam aalutia lecte oognoscat, duo
requiruntur: tmm, ut, quae sibi ad salutem tendenti aiint cognitu
necessaria, sirapHei apprenensione mentis percipiat, aUerum, ut illa
apprebensa, tanquam vera ac divinitus revelata, amplectatur et fìdei
aiwmnim oommoidet: ita Scripturam, quae in hoc uegotio instar lumi-
nis ae Inoemae Inoentìs se liabere dcbct, duo haec praestare oportet:
unum, ut, quae cognoscenda sunt intellectui, verbis ex instituto signi-
ficantibus ac i)erspicuis repraesentet, ut simpllci mentis apprehensione
percìpi poesint; alterum, ut, quando res significata sublimior est et in-
tdlectus ipse deUlior, aut piane oomiptus, ita ut non possit suis virir
bus recte judioave de eo, quod verbis illis significatur, ncque assensum,
quem debet, ipse praebere aut elicere, Scriptura ipsa, virtute sua,
tanquam illumiuutrice, iutellectum eo perducat et facultatem cogno-
scendi atque assentiendi largiatur.

Digitized by Google

^ ^ ^ ^

Digitized by Google

]>£ PRINCIPIO THEOLOaiAB.

175

QuKHSTBDTitTS : „0bjiciunt ponttfleil, Scrlptnras allqaando nomi-
nari a patrilnis facilcs, claras, aportas ob interpretem faciloni, clanim,
apertuin, qui seinper praesens iu ecclesia. Resp. : Sic clara et aperta
dici poternnt etlam SpliyngU aenlgmata, quia Oedlpas ea solvere potutt.
Quls non vldet, sic, tantum per accidens Scripturam pcrspicnam esse,
concedi? Bene Danniiauerus 1. e: ,Slc iuler Gracula Dei scripta et
Delfriilea non est dilRerentla, et Scriptum Splqnix erft, papa Oedipus.* **

(L. c. f. 183.)

Damnjiauerus: „ ,Est*, inquit Gretserus, ,Scriptura lucerna, non
qnod per se nobis laceat, sed qnla, quando ab eccìesia explicaHur, tnin

denium iiobls lucet.' Exemplo remdeclarat: ,Metapliysica et nuitlie-
niatiea enichint lioiiiincm sapientcni et illuiniuaut oculus, Huut luceraa;
atubi Illa hominibus lucet? num in ca.si8 et tuguriis rnsticorum?
Minime gentiuiu! sed in scholis philosuphorum et matbcmaticorum ;
hic lucet, hic illuminat etc' Ita Gretserus niendacii arjjuit Sp. S. Ilio
enim dare vocat lucernam, non laternani, lucernam liict nteiu, non la-
tentem, luceman), non colorcm aut diaplianam, quo<l adventltlo deroum
lamine lllnstratnm Ulnmlnat, {u r se Incem non liabet. 81 Scriptura
tuni (Iciiium lucerna est, cum ab ecclesia illtimiiiatur, efiam ailr lucerna
dici poteriti eliam quodlibet diaphanum. Optiuic uusler Acg. Hunoiaa,
qnamvls sophlstlce tractatns a Gretsero, ,eadem ratlone poewet dici,
nostris hominibus lin<;uani Arubicam esse lucem et hiceriiam, Idque
deinde sic iuterpretari : si ab illis intelligatur esse lueidam; sic et Si-
byllae folla et oracnla Delphica lucemas dici posse.* ,OmnlnoS regerit
Jesuita, ,fiuicqnid mcntem illuminat, si cxplicetur, lucerna, lux dici
potest.' jSihii imitar amplius iu omnibus literis, imo iu mundo et extra
obscurum est ; sic lucemae fuerint tenebrae Aegyptiae et, quibus in»
fernus describitur, exteriores. Instantia de metaphyslca et mathema-
tica inepta est; utraque enim per se suo acuroinie est obscura nec
lucem facit, sed accipit ab intellectu; contraitam de se Scrlptora Ipea
testatur." (Uodos. pliaen. 1. L. p. 48.)

AKTITHESISt

QuBHSTBirmTa: t^iHttOiut»: 1. PonKfieUmim, et quidem a. vnueU

orurtit qui Scripturam totani tam obscuram, anibì^niam et in omncs sen-
8US flexibilem esse conteudunt, ut nulla fere seuteutia in ea reperiatur,
quae non In varlos et eoutrarios aensns llectt possit; ant al persplcnam
qinaDdoque ass<'runt, id ob interpretem facilem, clarum et apertum in-
telttguut, qui semper praesens sit in ecclesia. Ita Martinus Cromerus,
Jeanttae Colonlenaes, Enardus Tappenta, quorum haec sunt in Scriptu-
ram convitla et sconnnata : , Scripturam esse instar nasi cerei (quae in
quaravis Interpretationeni flecti possit) ; esse instar vaginae, quae
quemlil)et gladium admittit; esse velut plumbeam Lesbiae aedificatio-
nÌ8 regulam ; esse verbum abbreviatum (cum commentariis Indigeat) ;
gladium Dclphicnm* etc. b. Mitiorum, qui plurima quidem In Scriptn-
ris perspicue; tradi fatentur, ut tamen non omnia, sed aliqua saltem
fidei dogmata ad salutcm eredita necessaria in illis dare proponi asse-
fant. Ita Bellannlnus, Costerus, Becanns, Leonardus Marins. Gregor.
de Valentia lib. 5. analys. fld. c. 2. inquìt: ,Scriptura de maxlmis etiam
fidei quaestiunibus ita obscura et diilicilis ad intelligeudum est, ut
bomines etiam bene Utenti, nednm Tnlgarea fldeles, in ejus Inqulsitione
facile hallucinentur, ab eaque aberrent.* — 2. Enthusiastanim et Wei-

{lelianoruiHf quibus Scriptura est arabidextra, flexlloqua, obscura
ucema, llber septem signaculis clausus obeignatumque aenigma,
▼a^na, non gladius Spiritus, litera occidens, vide Weigelii postili, part.
II. p. 186., Sebastlan. Francum in proocmio paradoxor. 280. Weigelii
verba haec sunt: ,l)ie Schrift ist cine Beidefuest, man kann sic za
belden Seiten brauchen, es sei einer so unrecbt ala er wolle, .dennoch
taym die Schrift f&hren gegMi aelDeii Wldeiptit.*— 8* PraMOmtkh

Digitized by Google

176 PROLsaoM. CAP. n.

rum cotuUtoì-is, Isoaci Peyreri1« qnl dldt, tinnita in Scripturia tanta in-
curia et caligine tanta scripta esse, nt nlhll pleramque intrlcatius, niliil
Obacorlas legi posjiit; Deiiin pcrplexe et aeni^rmatice locutum esse cum
lloniiuIbiiH at(iue eatlem in scriptis (!.sse tradita'. Vi<le ip.suni in system,
tiieol. lib. IV. c. 1. p. Ib4., et coutra euru iìamueleui Marcesium in
pnefat. apolc^. proav&evria Scrtpturae p. 8. sqq. — 4. ^mfRftmortrat, qat
• contrario «. Scripturam ita claram et perspicnam esse contemlunt, ut
Splritus S. illuMtmtione et speciali gratiac lumine ad illlus iutclligcn*
tiam salutarein opus non sit. Vid. Amoldus centra Tilenum p. 441.
464. Episcoplus de persplcuit. Script, thes. 3. ait: ,Non posse non
etiaro iri-egcnitum queuilibet Scrlpturuc scnsum perclpere.* Cf. Exam.
censurae e. 1. fui. 35. —5, Socinianorvm, qui a. ctiam asserantf quod
homo possit ,8. Scripturam solius iutellcctus auxilio absque speciali et
Interna Splrltus S. gratta et llluminatione cura fructu intelligere* ; ita
Ostorodiis Instit. (ionn. c. 1. p. 3. sq., cf. Catech. Rncov. p. 224.
b. Smalzius contra Franz. D. 3. Ue persona Chriatifol.Sl., et refut. lib.
de errortbus Arianomm fol. 806. ,Chrl8to stadtotte affbctatam ambigui-
tatfem' tribiiit. Enjedlnus cxpllc. locoriitn fol. 130. totum evanf^clinm
Job. ob.scurura esse contenditi verba cjus 1. c. liacc sunt: ,Si obscuri-
taa concisa, abrupta, mintane albi oohaerena et ex allegorila oonatans
oratio sublimitaa dleenda est, fateor, Johaanem esse anUtamein.***
(L. c. f. 173. sq.)

§ 42.

Ut autem Scrìptura ab homìnibus,* etiamsi lingua-
rum sanctarum, Ebraeae atque Graecae, imperitis,^ ad
doctrìnam fidei et morum cognosoendam consuli possit,
ideo versiones^ Scripturae in quasvis lìnguas*^ extare et
ad legendas eas ìncitarì homines'' utile eat.

a) Sunt enim finis md Scripturae, vid. § 10. et notee a. e.

b) Vid. § 41. et nota /.

e) Bea tranalatìones verboram Scripturae ex idiomate ìgnotiore in
idioina aut aermonem aUum notiorem, quam Giaeà pMtàfpaat» vocant.

ANTITHBSISt

QusmTinmvs: „^ntftft««C9 ponr^/te/ortim, qnl tamenlpsl Inter se

non ( (ni^riuiiint. Nam inìtio oiiiiics hibliorum versioncs damnabant,
ncgauteii omuino, Scripturam in liuguas vcrnoculas verti oportere, quia
Id magis pemicioanm esset, quam salntare; Ita Petrus Sutor, Carthus.,
In libro de translat. biblhic c. 22. ,vernaculam et matemam bibllae*
(sic enini appcllat) .versioneni' non tantum improbat, sed etiani polli-
cetur, ,se ostensurum, esse ineptam, temcrariara, periculosam'. . .
Andradius in dcfeusione lldei lib. IV. f. 241. inquit: .Niiiil jain ex pcr-
viilgatis s. bibliis et in veniacula.s lingua» conversis (si passim pennlt-
tantur), ulsi pietatis interitura, religionis exitium llileique peruiciera
. sperare possumus*. . . ,rrote8tantium blbiia purgauda sunt non styio,
sed rogo', inqutt Gretmms llb. II. de libb. prohib. e. 10. Delude vere
mitiores facti sunt papicolae, negaruntque, ecclesiam suain prolilbere
vulgares versioue», ut Bellarm. lib. li. de V. D. c. ló., juxU quem
,pat)ae, auctores Indlds llbromm prohibitomm, non ipsas prohibent
vulgares trunslationcs, «ed tantum usum earum certls termìnis clrcum-
scribunt'. . . bed vcrbis potius, quam ruipsa differuut hae duac papi>
stanim phalanges. Nam 1. iisdem etraeqee utuntar aignmentis ab lis>

Digitized by Google

/ V

Digitized by Google

DB PRINCIPIO THEOLOaiAB.

177

dem incommodis petitls; qaidni ergo censeamus, in eundem flnem
amice conspirarc? 2. Fosterlorto sentcntiac auctores baud obscure
significant, nemlnì licere 8. biblla in linguas vemaculas vertere, nlsl
cui hoc a papa periuissum sit ; ast papa hoc netiiiiii coucedit, nlsì quem
sciat, ita versatum esse, ut errore», qui in vulgata versione latenti
elmnl in vernacnlas llngnas transfandantar. Divenis ergo verbls Bel>
lariiiinus idem dlcit, quod prioris sentcntiiu' dcfensores. 3. Nemo
existimet, pontiilces eoinmque Guathones statuere, per se utile esse et
expedire, ut s. Scrtptnn in Itngnas vulgares vertetnr, si id absolnte,
non autem coniparate intelligatur. Si enini nullae Lutheranorum aut
' Calvinistaruui extareut trauslatioues vulgares, omnes uno ore prouun<

ciarent, non expedire, ut id fiat. . . AUi dcnique pontitlciorum licitas
esse ajniit versiones earumque lectionera, sed nuUum fructum inde per-
cipcrc laicos propter Scrlpturae obscuritatem,'* (Theol. UiU.-pol. P. I.
o. 4. B. 2. q. SS. f. 880. aqq.)

^ d) Ptotit ecclesia per omnesivbis terranun naticmM et quarumvia
Hnguarum populos plantari et conaervarì debebat. Vid. Mimk, SS, 19,
Marc. 16, 16. Col. 5, 11.

e) Nempc ut verbum Oiriiiti in illis ìiabifrf ({fìundanler (-Ànofriuti
èvotxsino^ atque alii alios docere et common efare re possint. Col. 3, 16.
Valent autem etiam hoc loco argumeata, quae attulimus in nota e
ad § 10. Oonf. b. Mu». praef. Tr. de Convers. A. 1660. ed. p. 7. sqq.
p. 21. sqq. Quamvis vero versiones humano studio concinnatae nOD
nabcant auotoritatora canoniram, qncniadmodura textus 'fsórr^suTTin;

Suatenus tameu illae his coiifornies suut, faciunt utique ad tidem
deique profectum consequendam et excludendoa enores oppoaitos.

§ 43.

Sed ut verus sensus* verborum Soripturae, literali»
praecipue,^ qui unius loci non nisi unusest,*^ deinde vero

etiam mysticus^^ sicubi® is locum habet, recte intelligatur,
ac non solum locorum clarioriim sententia centra detor-
siones heterodoxorum ^ firniiter tcneatur, verum etiam
loca difficiliora^ ad profectum cogiiitioiiis spiritiialis evolvi
atque intelligi possint, leges bouae interpretationis^ ob-
Bervari debent.

a) Seu oonoeptua mentÌB, qnem anotor Soriptoiae per verba inten-

dit et significare voluit

b) Is enim ahmlnte loquendo sensus verborum, et per verba prò-
zime atque immediate signiiicandus intendi dicitur; quae si proprie
aocipiantur, mmim vroprius, si tropo quodam modificata sint, sensu»
figuratm dìcitiir. Oonfer. b. Qlami PhU. S. L. IL P. L Tr. IL a L
p. m. 260. sqq.

c) Est enìm in orani lingua, in omni locutionis genere id usita-
tum, ut per una et eadem verba in uno eodomque contextu semel
polita non nisi unum sensum significare inteudat uuctor, qui non ad
dedpiendos, aed dooendos aut informandoi alios loqnitnr. Quìa ergo

IMMAOnmp. •d.WaUiiv. L 12

Digitized by Google

178 VBOLKOH. GAP. n.

Deus in Scriptum ad homines loquitur, modo humano et vcrbis ex iii-
stituto significantibus, scu e:^ usu loqueudi consueto desumtis doceudos,
leete utique creditur, quod etiam in Scriptnia tmiut dicti aensiis lite*
xaJis unuB sit, non plures. Confi b. Oìami Phfl. S. 1. c. p. m. 268.

d) Qui non significatur proxime per ipsa verba, sed per res verbis
illis significatas, in quantum illae aliarum rerum typi, urabrae, figurae
et sisna vel symbola sunt. Dicitur alias sensus spiriiualis. Conf.
b. Out». 1. c. Tr. I. 8. 1. p. 249. Atqae ita etiam oooatat, sengom
literah m prìoirm esse mastico natura et ordine, juxta eiRkdein 1. c.
Tr. II. B. II. p. 289., qui etiam in aeqq. Bpeeiatim de WBOBa aUegoriM,
Ujpico et parabolico legi meretur,

e) Non enim in omni omnino Scrìpturae tcxtu et in singulis locia
duplex iste seusus, lit^ralis pariter et mysticus, quaerendus et ample-
xanduB est; vid. GUus. 1. c. Tr. I. S. I. p. 248., ac disUnguendae
sunt V. g. allegoriae innatae, quae in Scripturis ipsis expresse tradun-
tur ac proprie loquendo seusus mysticus Scripturae sunt, et Ulataey
sive ab interpretibus excogitatae accommodatioues rerum verbis signi-
ficatarum ad res alias, quae proprie loquendo non sunt sensus a Spi-
zito Baneto ilUc intenti. Vid. eond. TV. IL a IH. art. m. p. 291. 2^.

f) Nam quaniTis yerbis Scripturae, quae de dogmate aIi<)uo*

ex professo agunt, in lingua nota propositis, homines etiam simplicis-
simi sensum verum ac determinatum citra diificultatem concipere

Sossint : potest tamen et solet aliquando acddere, ut fraudibus hetero-
oxorum sensus etiam clarorum verborum pervertatur et conquiaitis
ratiunculis dubius rcddatur (quemadmodum exemplis verborum
institutionis et locorum variorum, quae Christi deitatem probant,
manifestum est) ; cui ut recte occurratur, leges bonae iuterpretationis
in subsidium yocari et eie ■ensns Terus, legibus iUis conformis, ab aliis
&Ub fictuque disonni debet.

g) Vide, quae diximus ad § 41. not. h, et dL Atque aliqj^ua qui-
doni Scrìpturae loca obscura sunt per s^e et neormn spoetata ; aliqua in
respectu ad alia, cum quibus pugnare videntur. Utrisque occurreudum
est beneficio l^timae ìnterpretationis. Vid. b. AriL de interpr.
Script. § 64. sqq.

h) Non enim noetiates privatum cujasque spirìtum sequendnm

statuunt, sed (minino agnoscunt leges bonae interpretatìonis, cum gerte-
rcdc-!<, quas rccta ratio, tanquam in natura fundatas et interpretationi
omnium scrijjtorum comnmues, suppeditat; tum spedaleè, quae in Seri-
ptura sacra ipsa peculiariter animadyersae fberunt. Atque obeervan-
tem utrarumque fuìsse b. l/u&enmt ostendit b. Musaeus in Praef.
Tract. de Convers. p. 37. sqq. et Vindic BibL Grerm. Glosaat. Bisp. IL
Th. 35. p. 111. sqq.

§ 44.

Leges interpretandi Scripturam, quoad sensum lite-
ralem, fere huc* redcunt: I. quod vocum phrasiumque ìia-
hitus et constrtictio jiuvia comuetvdinem linguae scmctae^

(,■

Digitized by Google

Digilized by Google

DB PRINCIPIO TUfiOLOGIAB. 179

diligenter sint consideranda ; II. quod ex antecedentibw et
consequentibìiSy ex occasione, scopo , materia et aUis oausis
intentio hquentis sitinveeHganda;'^ de quibus, ut et specia-
liorìbus auis, quas sub se oonlinent, reguUs, in scboliB
theologìae exegetìcae^ prolixius agitur.

a) Ita b. Fratizim duobus praeceptis iaclusit, quae ad interpreta-
tionem Scripturae pertinent, quem sequitur b. Cnamut FhiL Sw L. IL
P. n. S. I. p. 351. 8qq.

b) Nerape ut ah'as cuivis linguae, sic etiam Ebrneo atque Graeco
germuni auus est genius atque idiotismi; de quibus consulendae sunt
grammatica et rhetorica sacra b. Glassii in Phil. S., lexica quoque
atque comeofclaiitiae et obeervationes criticae eraditorum. Sic emm
non solum noXoaiifiia vocum, veruzn etiam ifi^tun^, nec raro ■olvendar
rum -ìvavTt'XTftvEuov occasio et medium agnnsritur.

e) HuDC olim agnovit et tradidit MUariu» Lib. IV. de Trinit.
p. m. 37. et Lib. IX. p. m. 116.

d) Ac viderì ponunt ex noetiatibuB praeter Oerhardum, Franmim
et Qlamum II. ce. etiam JFTaeitu in Clave, Dannhauerus in Hermeuen-
tica 8., Dan. Oramerus in Isag. ad Libb. Proph. et Apost., Georg.
Oroi^sehayn in epitome Hermeneut. 8. aiiique. Piura liic addere non
feri ratio iustituti.

« 45.

Inpriinis vero, ut mysteria fidei, in Scripturis tradita,
recte agnoscantur/ observandum est, quod^ in propria et
usitata verborum significatione dt per sistemi um,'^ qtcamdiu
non manifesta circum^tantia textus^ aut subjectae inateriae
eonditiOy aliave urgens ratio ad impropriam significatùmem
descendere eogit.^

a) Quapropter banc regulam peculiariter inculcandam putavimus.

b) Fnndatur haec regula in naturali ratione intelligendi, qua iu-
bemur ad eum attendere eenaum, quem secundum communem verocK-

rum usum et significationeni oinnes concipiuut aut conciperent; alio-
qui cnim nulla dabitur inteliigcntiae nostrae certitudo. Conf. b. Mimui
Vindic. Bibl. Disp. II. g 35. p. 111. 112.

c) QuamvÌB etiam les significata lemolior alt ab ingenio humano
etoonditione rerum aUarum, quibus assuevimus, cogitandum tamen
est, hoc esse mystcriorum proprium. Adde b. Jfuaaei Dissert. de S»
Coena contra Vordium ^ 5. p. 2.

d) Quudsi euim analogia iìdei, aut loca parallela clariora, aut
antecedentia et consequentia in contextu, scopusque dicentis, aut alke
mrcumstantiae signineationi proprlae vocum apertissime repugnent,
vel etiam, adraissa propria significatione alicujus vocis aut pliraseos,
manilcsta, et sole clarior contradictio sese ostendat; utique uecessitas
recedeudi a propria significatione vocum interpreti impouetur.

Digitized by Google

180

PEOLSaOM. CAP. n.

§ 46.

Denique sicut ex Scrìptura 8., tanquam princif io per-
spicuo, oondusiones theolo^cae, et quae fide divina cre-
dantur, recte deducuntur,* ita in argumentationibus ejus-
modi, etiam quarom conclusio est mere^ ^eologica^ non .
solum principia ratìonis formaXia^ haud dubie utìliter
adhibentur,** sed etiam pnndpia rationis materialia^ recte
usurpantur modo, cum particularia aut singularìa sunt,
principio universali theologico subjungantur,' miverseUia
vero rationis principia non alia adhibeantur, quam quae
absolutae necessitatis sunt,^ ita ut oppositum manifestam
importet contradictionem.'

a) Hoc enim nunquam negarant nostri, etiamsi se sola SbKptum,
tanqaam princiino, norma aut r^ula, uti dicerent; sed potius asse-

* ruerunt, quoties se sua dnn^nmta ex Scripturis prohnbiro» aut qnaestio-
nes controversas ad Scripturam, velut normam, revorari velie, dixerunt.
Ftcbare enim est, per cunsequentiam aliquid ex alio, velut couclusio-
nem ex praemissis, deduoere. Ad ncmum aatem non tam revocanda
veniunt ea, quae in eo, quod norma eet» fl[«ma]iter affirmantur aat
negantur; quam ea, de quibus, utrum cum his, quae forraaliter illic
coutinentur, conveniaut, dubitatio orta est. Coufer b. Musaei Tract.
de usu princ. Bai Ij. I. inb fnitinm, et lib. IL Gap. XXX., item in
Tr. de Conven. Dìsp. IX. Gap. IL et m. Denique Disp. I. centra
Masenium, qua meditata ab eo concordia ezaminatur § 29. sqq.
p. 122. sqq.

b) Seu articulus fidei purua. Nani de bis, quae ad articulos fidei
mixtots attineut ac praeter tbeologiani revelatam etiam in philosopbìa
ex lumino rationis tractantur, minu's est dìfficultatis. Vide autem de
hac distinctione quaestionum tbeologicarum b. Mus. de Usu Frine.
Bat. Lib. L Cap. VL § 6., Cap. XIII. sqq. et Lib. H. Gap. L

c) Sive quae ad formam syllogismorum pertinent et terminorum
dispositionem in ligura ac modo, atque regulaa consequentiarum atti-
nent. Yid. JIhì. TneiL dt. lib. IL Gap. IL

d) Quamyis enim non omnes dìsourgus theologici in iforma Sjjrllo-
g^tica expresse proferri debeant; quoties tamen ratio disputationig
eeriae ac solidae postulai, non est opera ista subterfugienda. Alias
autem sulficit, discursus tales uectere, qui ad formam syllogisticam
sunt revocabiles.

e) Quo nomine intelliguntur propositiones lumino natuiae notae
atque evidentitìm metopli^trieam, ph^icam, aut moralem habentes; quae

ad materiam arpumentorura spectant et majorem aut mkwnm ex prae-
missis constituunt. Vid. Mus. 1. c. L. II. C. II.

f) Sequitur profecto, si haec cum propositione theologica recte
conjungantur, conclusio non solum vera tua eerUtf yerum etiam, quae

Digitized by Google

-'''•«"'/''- yA • / /

Digitized by Google

DB nUOrOIFIO XHBOIiOOIAS

181

est Se fide -, quod oetendit b. Mtmiem Tract. de Convers. Disp. Vm.

et IX. Confer h. 1., quae diximus in nota ad § 35.

g) Pertinet hiic exomplura, quod attulimiis 1. r. Cui jungi jtotest
et istud, quo homo argumentatur : Omni» homo a JJeo serio diliyitur, et
haòet oblatam «ibi èerio ffratiam et wdutem. Ego mm }wino. E. ego a Deo
«erio dUigor ete, Àdde b. Miu. Tt, de CSonven. p. 593. et 594.

h) V. g. Quictinque habet perfedwnes noli Deo proprias, is eH veruB
Deus. Atqui Oinstii.'s habet perfectionen soli Deo proprias. E. Oiristiis
est veriis Deus. Minor ex revelatione probari Jebet. Major lumine
Daturae nota est, sed absoluttie necessitatis, et contradictionem implì-
cat, si dicas, aliquem habere pcrfectiones, quae cum esaentia divina
leaiiter idem aunt, nec tamen habere easentiam divinam, aut non esse
yerum Deum,

i) Alias enim, si adhibeantur principia rationis non absolute, sed
aecundum qiiid^ aut in certo genere universales ac necessariae, facile
eont!ngit, ut inferatur concfnsio, mysterìis aut articuHs fidei etìam

])riiiiariis repugnans; <^\xoà e\&m\Àh Aniilrimtarì(n iint etaliorum patet» *
Vici. b. Mui<. de Usu Vr'mv. Kat. L. IL Gap. XIV. «(jq, p. 451. sqq.,
item Traci, do Convers. Disp. IX. 30. .SI. p. 59,3. 596.

HouuAZius: ^Principia rationis vel sunt oiganica vel phUosophica.
Orjraftlea ratfonls principia dograatfbas fldel etmorum expltcandla at-

que conf1rmandÌ8 rectc ailliibeiitnr. Ex pT'mc\\m^ phUoi>ophicis nrticull
fidei mlxtl quadonteuus innotcscuut. Articuli autem fldci puri unioe
ex sacra Scriptnra tanqnam ex domestico, fandamentall et primordiidi
principio donionstrantur et cof^noscuntiir. Principia interim philoso-
phica absolute universalia discursibus tlieologicis, velxit principia com-
minila, mlnisterialia et snbscrvientia ad integrandum syllogismum piene
cxprcssnm, coadlilbtrc licct. — Principia organica dicuntiir, quae ad
discipliuas instrumuntales, graniniaticam, rhetoricam et logicala perti-
nent. Ytìvìcv^ìa philosophica alia sunt absolute et illimUate univéraaliaf
qnac Constant ncxu tenninorum csscntiaU et simplicitcr necessario, ut
nulla instantia neque ex Scriptura labefactarì qneant, v. g. : Impossi-
bile est, idem simul esse et non esse; qnlcquld est, (juando est, necesse
est esse; omnia spiritus est immaterialis etc. Alia sunt limitate et
geemdum qwid vttIventUia, quae In certo genere, ex hypothesi, ant
secundum naturalls cognitif)nis sphaeram, vera quidcin sunt, attamen
limitationem admittunt et inslautia quadam, si non ex natura, certe ex
Scriptnra petite inf ring! possunt, g. : Quot snnt personae, tot sunt
essentiae; orane individuuin liumanum per se est persona; orane f;eni-
tum nuraerica essentia diversum est a generante. — Slue usu raiionia
dogniata theologica ncque perctpere, neque confìnnare, neque a stro-
phis adversariorum vindirare possumus. Certe non brutis, sed horai-
nibus sana ratione utenlibus Deus aeteruae salutis saplentiara in verbo
suo revelavlt, et serio iis injunxit mandato, ut verbum suum legerent,
audirenty meditarentur, Deut. 6, 6. Joh. 5, 89. Requiritur itaque in-
tellectns nt sabjectnm reclpiens aut Instrumentum apprehendens . Sicut
euini siue oculis nihil videnius, sine auribus uìliil audimus, ita sine
ratioue nihil intelUgimus. Interim tamen ratio bumana non est fona
ant primordiale elementnm, ex quo propria et proxlma lldei principia
derìventur. — Principia organica adhibentur, ut adminicula acquirendi
habitus theologicl, cum sine illis nec sensus aut signilicatio vocum erui
(quod est grammatlcae), nec flgnrae modiqne loquendi expendi (qvod
est rhetoricae), nec connexiones et consequentine percìpi, nec discursus
formari (quod est logicae) possiut. — Articuli lidei mixti vocautur, qui
non aolum ex revelatione, venim etiam ex Inmiae naturae constanti, qnl

Digitized by Google

182 noioooM. CAP. n.

prlmiurio et tutissime osqae ad icXi^to^ofiUaf fldel e Scriptuia sacra pro-
tentar, secandarlo et mliiiis tato e prlnelpUs ratf onis dedocantar. Sic

phllosophi existentlam et attributa Dei in nu taphvsica et pneumatica
ex iHrincipUs rationls probatum euut. — De articùlis fldei puris nihii
novlt ratio albi rellctaf sed ad mysterla Udel caeeatlt et callgat. Cajas
caecltatls spiritualis ijentium apostohis hominem admonet, 1 Cor. 2,
14. inquiens: ,AnimaÌis homo non susclpit ca, quae Qsunt) Spiritas
Dei; stultltia enim ilU sunt, et non poteet sdre, qnia eiNrltnallter
dijudicantur.* Obsorvanduni lieic est ijonulnum apostoli arj^iimentum.
Prius a congenita iiitellectus Immani post lapsum corruptione sumitur.
Quidquid homo animulis (e vert>o Dei non Ilraminatus) non capit, sed
naturali quodam fastidio tanqnam absurdùm respuit, illud ex princi-
piis rationis dijudicari nequit. Atqui mysteria divina etc. Ergo.
Poaterius pctitur a conditione mysteriorum. Quaecunque nonnisi
spiritualiter (per lumen Spiritus S.) dijudicantur, Illa judiclo rationis
non sunt aestlmanda ant decidenda. Atqui mysterla fldel etc. Ergo.
— In discurslbiis thoologicis priii< ipia philosophica velut ministerialia
et ad integraudum syUogiaiuum «ubservientia recte applicari posse»
ostendltnr seqnentt disearsn theolo^oo. Qnodsl rerltas Immani»
Christi naturae contra Marclonem probanda sit, ex s. Scriptum fnndl^
mentale demon8trationis theologicae principium depromltur :

Ciirlstns babet corpns et anlmam hnnumam.. Ifettli. 86, S7. 88.

Lue. 24, 39.
Ergo Chrìstus est verus homo.
Dlcts: ftobetnr conseqnentia slve connexlo anteoedentis et ooi^

scquentìs.

Probo consequeutiani adUibito rationis principio :

Quicunque habet corpus etanimam humanam, Ule estTeroa homo,

Christus habet corpns et animim homanam*

Ergo Christus est veru.s homo.
In hoc discursu nititur verltas concluslonls tbeologicae propositione
minori e verbo Dei revelato petita, tanqnam proprio, fundamentali et
primordiali demonstrandi principio. Major propositio est principium
rationis absolute universale et concurrit tantum ut principium com-
mane, secundarium et ministeriale, sponte sua aflluens et superaddi*
tnm ad integrandum syllogismum et ostendcndam AoKtfiaciav sylloglstio
Cam." (Bzam. theol. Proleg. III. q. 4. p. 68. sqq.)

QuENSTKDTius: ,,In hoc svlloglsmo : Verus homo habet aniraam
et corpus ; Ciuristus est verus homo : ergo Christus habet animam et
<»rpus, — maior est rationis cvidentis et necessariae ; minor est Scri-
pturae ; perspicuura autem est, subjectum et praedicatum quaestionis
non jungi potestate et vi majoris, sed vi minoris, in qua est conjunctio
terminorum, qui partira quoad sonum ipsum etiam, partim quoad \ iriii-
tem et vaiorem saitem iidem sunt cum terminis conciusionls. Nam
tametoi bomo anlmam et corpus habeat, Fillns Dei tamen animam et
corpus non habuit, antequam esse homo inciiieret. Causa igìtur et
principium condusiouis est proprie minor, quac est Scripturae. Major
aotem proprie nibfl est, nisl dedmroHo termini nnins, qni in minore
praedicatur, et sic instromentum et adjuinentum intelligendl minorem
etdeducendi conduslonem.'* (Tti. did.-pol. P. I. c.S. s.2. iróp. 2. f. 64.)

HOXJLAZTUS: ,,QuamTl8 mysterla fldel non eontrarlentar pcincipils

rationis, non tamen ex liis judu-anduni est de illis. Medicina et juris-

J»rudentia sibi non coutrariantur; ueque tamen medicus ex processa
nrls ostendit metbodam cnrandi febrem, neque JCtns ex anatomia
petit modnm dirimcndi lites forenses, Ars pictoria et sutorla non
puguant Inter se, ueque tamen sutor ultra crepidam. Katio recta, con-
tinens se intra limltes objjeoti sui, non contradtclt raysterils fldel; per
accidens autem flt, ut ratio corrnpta, spbaeram suam ejrressa, enormis
et effreuata rovelationi divinae obluctetur. rSoclniani objiciunt:)
fOmnis dlaeurstts nltlmo reaolTitur in illud prtndpiamt ImpOMibUa

Digitized by Google

DB IBINOIFEO TBBOLOOIAB. 183

est, idem simul esae et non esse, quod priacipium est ratioais. Ut ita-
qne ultima In Id Ut reMdntlo, Ita nltlmum ratlonl defertur jadlcliun.<

Rcsp. : Prlnclpium Illud duobus modls potcst conskk-mH : 1. ut slt
cominune coutradictlonis fuadamcntum ; 2. ut approprietur rebus divi»
nis et ad earum naturam coarctetur. Quarnvls ratio formale feittt
judiclum de communi "contradictionis fundaraento: judlchim tatiien
reale et normale corapetit sacrae Scripturae, quatenus illiul contra-
dictionis fundamentum rebus dlvinis appropriatnr. (Soclniaui ob-
jidnnt:) ,Doctores evangelici Iiaud raro utuntur principiis rationis in
qrllogismis theologicis. Ergo Socinianos abusus rationis non possunt
accusare.' Resp.: 1. E\ im^^clici in sylloglsmls theol()j;icl.s utuntur
prbiciplls rationis absolute aniversalibus, adversarii principiis particn-
iaribnii, ant saltem limitate nnlyersaltbna et ad sphaeram natnme ant
entis Uniti tulstrictis utuntur. 2. Evangelici utuntur principiis rationis,
non ut theologiae propriis, sed multarum scieutiarum communibus;
non nt ministerlalibna et quasi instramentalibna, adjumentnra fntelUp
gondi et doducendi conclusionem subniinistrantibns ; non ut prlmordi-
alibus, a quibus capiendum sit (hMiionstrandi priuuipium, sed ut super-
additis ad ostendeudam (Wm^«7 .1 syllogisticaro. Id quod non atten*
dentos adversarii, mysteriis fldei divinitus patcfactis se praefracte
oppouunt. V. g., mysterium Triuitatis impuguant hoc axiomate philo-
sophico: Quot sunt personae, tot sunt essentiae. Mysterium incama-
tionis adoriuntur lioc principio rationis: Omnls natura inteiiigens et in
essendo completa est persona. Substantialem corporis Chri»ti prae-
sentlam e sacramento coenae sublatu ni cunt hoc Icuìuiate : Omne cor-
pus naturale est in uno determinato loco. Quae principia rationis,
enm adstrlcta slnt ad naturae et entlum flnttomm spnaeram, perperam
vcnditantur prò absolute universalibus, ncque sine firrn,i('ìnn fjf à/.?.o
yévo^ ad res merae lidei applicantur. Est ratio non dux tlieologlae, sed
pedisseqtia. Senriat anelila Hagar dominae, non imperet: Imperium
affectans aede aacrs ellmlnetur.** (L. c. p. 71.)

§ 47.

In normanda doctrìna fidei et morum juxta Scrìptu*
ras* non opus est jiidice peculiari,* proprie et stricte
dicto, qui prò auctontate ferat sententiam" ac visibilìs'^ sit.
Ut tamen nihilominus vorum et falsum recte** dijudice-
tur, partim necesse est, id, quod proponitur et d^udi-
candum venit, solicite expendere ac statum quaestionìs
sincere et accurate formare/ partim etiam sententiam
cognitam ita conferro cum Scripturia, ut vd claris ac
diserti^ verbis Scripturae, rei per necessariam conse-
quentiani, ex perspicui^ et claris verbis Scripturae, juxta
regulas bonae interpretationis intellectis, observatis etiam
legibus bonae consequentiae, deductam,^ constet, illam
in Scripturis re vera contineri, aut non contineri, vel con-
tineri ejus oppositum. Atque hoc quidem judiciuiii sicut
doctoribus et ministris ecclesiae, cum singulis/' tum in
concilio' congregatis competit, ita et ab aliis christianis^
suo modo exerceri potest.

Digitized by Google

184 FROIBOQIC. CAP. n.

a) Scu, ut Scriptura, tanqiiajn norma, recte applicetiir ad deci-
dendas quaestiones, quae in theologia disputaatur, taoquam de rebus
creditu vel factu necessariis.

b) Nostrates enim, qui Str^pturam dizerant esse judicem controyeiv
siarutn fìdei, judicievoce usi sunt in significatioue impropria^ pio ratione
judicaiuli, scu ])ro norma, juxta quaru sentontia sit ferenda, prout alias
insolena non est, lecrom prò jiidìeo accipi. Conf. b. D. Seb. Nìemanni
Disp. prò loco in Vixr. Theo!, de Jiid. Controv. fid. V. sqq. ad XII.

QuKN«>T£DTiL'8: „Iu stricta .signiflcatioue s. Scriptura judex dici
neqiiit, sed Spiritus S. est supremus judex in coatroreralis ildei;
R. StTÌi)tiini vero est vox supremi jiulicis, qua partibns litifrantibus
illius de re controversa senteiitia expouitur. Niliil tauieu prohibet»
qaomlnns Scrlptara latlns loqnendo Ùlcatnr jndex, eam idem alt boe
loco, sivf (lic-iis : Spirltns S. in Scriptura et per Scriptnnim loquens
est supreuius judex, — sive dicas: Scriptura est suprenius judex, quia
Splritus S. jadlciam Buvm non pronuuciat immediate, Hed per vertMim
sive per s. Scripturani; quo scnsu dixit Aristoteles V. Nicom. e. 4.:
, Adire ud judicem, est udire ud ius. Judex cniui uiliil videtur aliud
osse, quam jns aoimatam.* (Tlieol. did.-pol. P. I. e. 4. s. 2. q. 16.

fol. 215.)

Idem : „0bjiciunt pontificii : Quando de iptia Scriptura controver-
slae moventnr, lllanim non posse esse jadicem s. Scripturam, cum
nemo judex esse possit sul Ipsius et in propria causa, juxta illud Va-
lentis, Gratiani et Valentiniani Impp. rescriptum: , Omnibus in re
propria dicendi testimoni! facultatem jura submoverunt.* L. Omnibus.
10. c. de testibus. — Resp. : In foro quidem civili nemo potest actoris,
rei et judicis partes sustinere. At in judiclo divino Deus accnsat per
legem, ipse testis et judex est idoneus. Christus alt .Ioli. 8, IH. : ,Ego
Ì8 8ttm, qui testor de me ipso.* Dixerat autem v. 14. : ,Etiamsi ego
testor de me ipso, idonemn est testimoninm menm.* 2. Quando de
ipsa Scriptura cnutrovrrsiac movcntur, v. jr. de ejus aurtoritatc, canone
aut interpretatione, vel rc8 nobis est cum intidelibus extra ecclestam,
yel cum illis, qni «nnt in ecclesia; si quls infldelis praefracte negat»
Scripturam esse verbum Dei: certum est, hujus eontroversiae Scriptu-
ram non posse esse idoneuni judicem aut norniam, quia ex principila
• ntrique partium communibus omtiis institui debet cUspntatlo ; slquidem
ut phiiosophi docent: In principio aliquo convenire necesse est, qui in
conclusione convenire volunt. At talis disceptatio non est de aliqua
dojfmate fldel, scd de ipso fldei principio, quod tanquam verum, notuin,
primum, immutabile et indemonstrabile supponimus in nostra liao
asscrtlone adeoqne infldeles non libro Scrlptnme, sed natnrae snnt
conviiicemli et ccrtis motivis cxtriiiseco prnnuni dcduccndi ad s. Scri-
pturam. Si cum ilio, qui est iu ecclesia, de auctoritate Scripturae dis-
oeptatnr, is ex ipsa Scrlptara convinci debet, baecque controversia ex
Scriptura dijudirari ])otest, modo status controversiae recte ponatur.
Idem dicendum de canone, sci. non tam esse dogma (idei, quam prin-
ciplum fidei, qnod necessario praesupponitnr In dogmatis fldei eruen-
dis. Etiara in controversiis de interpretatione Scripturae ipsa fruì
debet officio normae ac regulae. Nara meUiphrastlcam interpretatio-
nem ad orì^inalem textum exigcndam esse, extra doblom eat. Inter-
pretationis autero exegcticae ipsam Scripturam esse normam, patet ex
co, quod eodcm Spiritu intcrpretanda est, quo primum fuit dictata.
Supponitur insuper falsuin, Scripturam institui judicem sui ipsius.
SuOlcit, si Bit nostri judex et fidei nostrae, nec enim Scriptura opna
habet jndice, sed bos." (L. c. f . 828.)

Idem : „Noii est Scriptura ad auditionem causarum snzdAt WSt ad
proprie dlctam sestentiae dictionem muta. Non surda; caoBam enim

Digitized by Google

DB VBIHOIPIO TBBOLOGIAB.

qaodnmTDodo cognoacit, ut patet ex Joh. 7, 51. Non muta (nisi in pa-
patu, ubi pruhibetnr lingua nota loqui) ; loqultor enlm, damat, dicit,

docft, Marc. 15, 28. Joh. 10, 24. Iloin. 8, 19. 4, 8. 9, 27. Cicero qul-
dem lib. 3. de legibus appellai legem ,ma£Ì8tratum mutam', magistra-
tnm autein .legem loqioeDtem' ; quo BensaTdem dld poterit de Scnptim
et i)astorlbns ; utl enlm mas^istratus, si secundum legem loquantur,
sunt Icx loquens, sic etlam pastores, quando ex Scriptura loquuntur,
eront Scriptnnt loquens. Bdieto antem fnrlndpinn ipeaqne s. Scriptura
muta dici possunt, doncc prneconis voce innotescant, vel per lectionem
cniquc sensus suos exponaut. Traeco autem ncque judex est cdicto-
rnm neqne eonim interptes, sedum BiimmaB.<* (L. e. f . SM.)

Idkm: „Dist. Inter judiclum fori seu pollticum, et judlclum poli
seu ecclesiasticum. Non sont exigendae rationes ecclesiae ad ordin»-
tlonem reipuUicae polltieae. Allad est ecclesiasticum ministerium, et

aliud pollticum rcgimen et magisterium. Est ecclesia regnum Chri.sti
invisibile et spirituale, Joh. 18, 36., in quo res geritur non corporalibua,
eed spiritualibus armis, 2 Cor. 10, S. sq. In foro politico absurdan
est, si quia simul velit esse accnsator, jndex et testis, aed in Deo ejiu-
que verbo haec omnia cuucurruut." (L. c. f. 235.)

IDBM: „I>M. Inter ree^men Y. T. poUtlcam et regfanen N. T.

ecclesiasticum; ab ilio ad hoc n. v. c. ; dlsparis eolm rogiudispar quo-
que est regimen. Non eiigo sequitur: In V. T. unus fuit viBibilis judex
politicus Bupremus: ergo et In N. T. debet esse unus eedeBlaatfcaB.
Diversa est ratio regni seu popull Judaici in V. et christlanorum in
N. T. In V. T. rcgimeu erat sacerdotale, in N. T. est regale sacer-
dotiam, 1 Fet. S, 9.«« (L. c.f. 887.)

Idem: ,,FalIunt pontificii perpetuo p;ir:ilogismo !ib ignoratione
elenchi, quia, qnae de judiciis huraanis iu causls et litibus huius sae-
culi dicuntur, accommodant ad judicia divina in causa (idei. JBt qnae
de judicibus inferioribus dicuntur, transfenint ad judicem supremum;
ast 1. judicis iuferioris est, utriusque coutrovertentium parila rationes
et fundamenta inspicere, esaminare et cognoscere. Quia enim ejas
munus est, secundum leges pronunciare, ideo opus habet Investigatlone,
ut inspectis fundamentls, litigantium utri parti faveant leges, disquirat.
Judex supremus, quaestione nude proposita citra disquisitioncm illieo
respondere poiest vel aflirmaiive vel negative, ut rationes partium
ezamtnandas non snsciplat, cum penes ipsnm sit ratio snmma.
2. Scriptura s. proiirie lorinondo non iiispiclt quidem rationes et fanda>
menta coniroverieuiium, sed nec ipsa proprie est judex, sed potlna
vox judicis, judex vero eet Ipee Spirltos S., qui InfallfblUter per Ipsam
loquitur, qui vero rationes utriusque eontrovertnitiuin partium adeo
non ignorai, ut vel ab aeierno perspcctissimas habeat. Quodsi igitur
maxime propositlo esaet vera de judice ex hominibuB assampto, qui in
rerum ignoratione versatur, Spiritum S. tanien, quem nihil uspiam
latet, aut praeterit, nihil attingit. Adde 3., quod, ubi partes ita audi-
Qntarajndiee, agaturdefactofUondeinre.** (L. c. f . SSS. aq.)

ANTITHKSIS:

PiDS IX.: ,,Nos traditione a lldei christianae exordio perceptae
fldeliier inhaerendo, ad Dei Salvatoris nostri gloriam, religionis catho-
Ucae exaltationem et christlanorum populorum salutem, sacro appro-
bante concilio, docemus et dlvlnltus revelatura dogma esse deflnirons :
Koinanum pontificeni, cuin ex cathedra loquitur, id est, cum oniniura
cbristianorum pasto ris et dociorls munere fungens prò suprema sua
apostolica anctorltate doctrlnam de fide vel monbuB ab nniversa eccle-
sia tenenda definii, per assistoiitiam divinam, Ipsi in beato Petro pro-
missam, ea infallibilitatc pollcre, qua diviuus Bedcmptor ecclcsiam
suam in deflnlenda doctrina de fide vel morlbua inatmctam easevolnlt;
ideoque ejnamodl Bomanl pontificia definitìones ex sese, non antem ex

Digitized by Google

186

FBOLMOM. GAP. IL

consensu ecclesiac, irref ormabUes esse." rConstitutio dogmatica prima
de eocles. Giuristi ed. in seot. 4. oonctlU vatloaiil 1870» qoM inè^t:
nFìMtor Mtenuu.**)

c) Qaem alma judioem audorikàmm, item deeùìmm, absólutim,

prindpaleìn appellant, ncmpc quod vi auctoritatis, qua pellet, litigan-
tes obligare pussit, ut in lata a se sententia citra ulteriorem inquisitio-
nem aut baesitatioaem acquiescant. Vid. 1. c. § 18., b. Gerh, Exeff.
L. L 8 452.

d) Àlias enim fittentur nostri, Spmkan Sandwn inprìmis in his,

quae clarìs et expressis verbis contmentur in Scriptum , s i'^ modo
autem etiam quoad ea, quae per consequentiam ex Scripturis dedu-
cuntur, eBaejudicem controversiarum, eumque audoritativum. B. Ni&-
nuxnn. 1. c § 20. sqq. Scilicet quamvis Ti esterna non oogat hominea
in sua decisione acquieaceie, qaoad XAyov tòv eco», seu ne quid actu ex-
terno obloquantur; tamen, quando aperta est sententia Scripturae,
tanquam vocis divinae, certuni est, animos hominum, quoad Xópiv tòv
finv convinci, ut, nisi reclamante conscientia, nihil excipere possint.

e) Posseut sane contro versiae, quae ipsa fidei et morum dogata,
definita acitaque neceoMuria, attinent, omnes hao latione dijudicari et

finirì, modo exorta controvertendi occasione mentes pias, veritatis
araantes atque crudìtas affcrront. qui disputaturi sunt. Sic enim, se-
positis praejudiciis studioque partium et pravis affectibus, argumentis
vero utriusque partis ad Scrìptarae nonnam expensis, fteile ^>pareiet,
quaenam vera, quae falsa sententia nt» propter ipsam Scrìptarae, de
bis ex instituto agcntis, perspicuitatem. Quod autem caeteras quae-
Stiones attinet, quae salva fide in utrnmque partem dìsputari possunt,
harum dijudioutio et finis non aeque postulari aut expectari debet.

f) Quo pertinet, ut ambiguitates vocabulorum et pbrasium dili-
genter evolvantur et concessa seu indubitata a dubiis et contioyenia
secernantur ao lemoreantur, id vero, de quo superest quaestio, termi-

nis et phrasibus propriis maximeque congruis exprimatur.

g) Unde hic recurrunt, quae supra de interpretatione Scrìpturae

et deducendis conclusionibus dixìmus ^ 44. sqq.

h) Eorura enim est, recte secare (òpitoToixtlv) èerrmnem verìtaiis,
9 Tim. 2, 15., et profanM voeum inanxIateSf stulUa» et vnerudUa» quaesHonet

renicere, v. 16. 23., esse instructos non solum ad doctrhiam, sed etiam
aa redargutionem (Jkeyxt'y), 2 Tim. 3, 16. 17., ut possint eontrculicentes
convincere (t«ùi; àv-iÀéj'ovTat ^^^TZ^'Ò* ^* ^ obturare illis (Jncaro'
fiiCstv o'irow?), V. 11.

i) Imo judicium plurium in tynodo oongregatoruita, si docti ao pii
sint, non rine causa praefertur judicio uniua aut cdlervus, seorsim ferentis
sententiam. Ac si haberi posset concilium uìiiversale, omnium omnino
christianorum concordia suflra^ia exhibeus, valeret utique plurimum.
Interim qualia babemus concilia, sicut infallibilitatis privìlegium non
habent, ita aeque ao singuli doctores judidnm dinretUmiM, non anotori-
tativae deeuionis largiuntur. Non enim intdleotum ad assentiendum
et acquiesccndum in suis decisionibus obligare possunt, nisi deci^oniim
suarum cum Scripturis convenientiam demonstraverint.

Digitized by Google

]>■ nuromo tebolooiab.

187

Hublskmahnub: MSabjectum immediatam, cui delegata est a
^Spirita 8. anctoiitaa jadlcandl de rebus lldei, seu, quod Idem est, ex-
ponendi sentcntlam a Sp. S. in Scripturis jam latam, pervcrba aequl- ,
poUentia seu homogenea verbls Spiritus S. vel Scripturarum, et cui
promissa est Infidlimlltas, sic jadlcandl, non smit sol! doctores eodto-
siae, slve In, sivc extra concilium, ueque sunt christiani scorslm spo-
etati) minime omnium antem unus doctor, 8ive Komanus, sive Àntio-
ehenut» slve qnlcunque alius episcopus. Qaae propositlo probanda
* est ex omnibus illis dictis et definitione subjectl, de quo loquuntor
umuia iila dicUi, quibus flt promissio infallibilitati» et datur facultas
pnbUcandl et cxponcndi Sp. S. sententiaiu. Falsissimum est enim,
ullum ex omnibus illis dictis habere prò subjccto w promlsslonis vel
unum doctorem, vel aolos doctores slmul sumtos, sod habet prò
objecto totum coetum fldelium complectentem oves cum pastoribus,
Matth. 16, 18. 18, 20. Kph. 4, 11—13. Job. 16. 1 Tlm. 3, 16. lociaqae
aliis." (rraelect. in F. C. p. 211. sq.)

k) Si enim adminiculìs ad Scripturas sacras explicandas et contro-
Terrias theologic-as tractandas neoeasarite hutructi sint, poflsunt satìs
accurate dijudicare controversiaa. Simplicdoribua vero sufficit, si ex
claris Scripturao <lictÌ8 de his, quae scìtu necessaria sunt, informati ea
omnia, quae al) illis discrepant, sibi ca venda esse meniincrint; quam-
yis accuratiori oxamini cuutruversiarum ipsi non sufficiant. I^am et
•alias obe^rrandtim est monitum FhiUppi Md. in Besp. ad Art Bavar.
Tom. I. Opp. p. 370. : SU ea mu>h«t'\a mgenionm, irt Aonestas èentenUat,
■€tquiideìn divhiitfi.< fraditw*, moclej<te retineant, etianm non omne^ praedi^ax,
•^fUÈd eonlra etruunturj destmere possint. Conf. b. Chemn, P. III. LL.
82. et de Fandam. SS. Ooenae c. X p. 160.

LuTHEKus : ^Ueber der Lehre su erkennen imd n rlchten, gebSret

ver alle und jede Christen, und zwar so, dass der verflucbt ist, dor
solches liccht um ciu Iliirlein kràiaket. Denn Christus selbst hat
aolcbes Rechi in uniiberwindlichen und vieleu Spriichen angeordnet,
z. B. Matth. 7.: ,Sehet euch fiir ver don falschcn Proi)heteu, die in
Scbafskleidcrn zu euch kommen.' Dies Wort sagt er je gewiss wlder
die Lehrer zara Volk und gebeut ihm, dass es Ihre falsclie Lehre meiden
«olle. Wie kònnen ale aber dieselben meideUf ohne aie za erkennen f
vnd wie erkennen, wo sfe nlcbt Macht baben, zn urthtUenf Nnn aber
glebt er ihucii niclit allein Mncht zu urthcilen, sondern gfheut es ilinen
«ucb ; dass diese einzige Stelle geuug aeiu kanu wlder aller Pàbste,
■aller YSter, aller Coneilien, aller Scbnlen Spriiche, die das Becbt sa
urthcilen und zu schliessen blos dLMi Risrhofen und Gel.stlichcn zu-
gesprochen, dem Volk aber, das i.st, der Kirche, der Kònigiu, es gott-
loser und kirchenrauberischer Weise geraubet haben. . . Wie ein leder
■axif scine Gefahr rechi oder falsch gluuhct, so hat auch ehi jcder billig
dahin zu sorgen, dass or rechi glaube; duss auch der gemelne
Menscheuvcrstand und die Nothwendigkeit der Scligkeites glebt, dSSS
■das Urtheil tìber die Lehre uothwendig bei dem Zuhòrer sein miisse. . .
(Es) ist wohl nicht zu leugncn, dass dieses geraubteu Kechts Tjrannel
wohl iiber tausend Jahr gewahrt habe. Deim schon im niciinischen
Concilio, welcbes docb noch das beste war, tlugeu sle schon an, Qe-
setze zn machen und sich solches Recht anzumassen. Und von der
Zeit an ist e.s bisher so cing» riss( n, dass nichts giinger noch fester ist,
weil es mlt der Mense der Leute uud langcm Braucb bewieseu werdeu
kann, ala dieses Becmt; so dass heutiges Tages niemand lelcht ist, der
€S nicht fiir hellsam, gerecht und gottlich balte. Aber hier siehest du,
dass es lauter Klrcbeuraub und GoUloslgkeit sci widcr die offeubarste
uud unùberwiudlichstc Scbrift Oottes.** (Wider KSnlg Helnrieb«i in
Jlngland. 1522. XIX, 424. sqq.)

Digitized by Google

188 PBOioooM. CAP. n.

Idkm: ,,Alle Waniuno;, die St. raiihis thnt Rom. ir,, 17. 18. 1 Cor,
10, 15. Gal. 3, 4. 5. Col. 2, 8. und allLiithalben, Item aller Propheteu
Spriichc, da sie lehren, Menschenlehre zu meiden, die tltan nichts An~
deres, denn das8 sie das Kecbt und Macht, alle Lehre zu urtheilen, von
den Lehrern nehmen und m!t ernstlichem Gebot bei der Seelen Verlust
don Zuliorern anfloiroii ; ;iIso, dass sie niclit alleln Recht und Macht-
h&ben, alles, waa gepredigt wird, zu urtheilen, sondem sind schuldig,.
su nrtheilen, bel gottlletaer MaìestHt nngnftden.*< (Grand und TJnM^
ans der Schrift, dass elne cnrlstliche Versammlung oder Geinelae-
Rocht und Macht habe, alle Lehre zu urtheilen. 1523. X, 1799. sq.)

Gekhakdus: „RegeritBelIuriuinus: ,Populus cum sit rudis, noa
potcst alitcr judicare de doctrina pastoris, qaam ex collatione cum
dortrina praedecossorum et ordinarionnn pastoni m.' Kesp. : Hoc
falsum esse, osteudil exeinplum Beroensiuin, qui quoUdie strutabautur
scripturas, sedulo inquirentes, an luu c ita se haberent, qiuu a Paulo
et Barnaba proferebantur, Act. 17, 11. ; regulam judicii statuebant non
doctrlnam ordlnariorum pastoruin, Red Scripturas sacras, quo nomine
a Spiritu Sancto commendaiitur. Ruditus Illa populi, de qua Sellar-
miuua loquitur, lu papatu orisiuem ducit ex proliibltione legendi Scri-
ptnram sacram, prò quo mcriiejsrio ^vem oltm reddent rationem illloff
auctores. Invertiinns autcni IÌ<'l1anninl arjiutncntum : Sì ruditas po-
puli non ol)8tat, quumiuus pu»sit doctrinaui pastorum conlerre com
doctrina praedecessorum vel ordlnarioram pastoram, atiqae etfam non
obstablt, quomlnus doctrlnam pastorum confcrre possit cum doctrina
Christi, prophctarum et apostolorum, in scripturis proposita, et juxta
hanc normam verum prophetam a faiso discernere. Sed vcrum ifflaa;
ergo et posterius. Connexto inajoris probatur, quia Christus, prophe-
tae et apostoli tam perspicue docere i)ossunt et vere etiam tam per-
si)icue docueruut, quam ordinarli pastores. Cum Christus, prophetae
et apostoli docendi ministerlo in bis terris fungerentur, non erudltlir
eolum, sed etiam rudi popnlo praedtcarunt, atque eo quidem modo, ut
doctrlnam ipsoruni Intelliircro posscnt; quoraodo igitur snripta prophe-
tamm et apostolorum adco essent obscura et perplexa, ut ex illis de
doctrina radi» popnlns judicare omnlno nequeatf Certe non alla, sed
eadem scripseruiit prophetae et apostoli, qnae viva voce praedicarunt.
— ,At*, iuquit Bellarmiuus, |SÌ populus per se posset judicare de
doctrina pastorls, non egeret praedtcatortbus.' Resp. : Quaeverola
hac illatione mTaóna? Utrnmque a Dee mandatum: ut scilicot popn-
lusjudicetde doctrina pa.stori.s, quod Ipse Bellarminns antea disertis
Tcrbis illl ooncessitt et nt nihilominus sint certi et ordiìiarii in ecclesia
ministri, ,non enim oranes doctores', 1 Cor. 12, 29. Eph. 4, 11. AUud
est, inquirere in veritatem doctrinac et haerescs ab orthodoxia, pseudo-
prophetas a veris doctoribus discernere, quae vocatio generalis est, ad
omnes cbristianos pertinens; aliud, publice in ecclesia docere, quae
est vocatio npeelalU. Ex ovibns non faclmns pastores, sed jubemus,.
ut slnt ac inaiieant oves; Interini iiolumns eas esso bnitas oves, quae
non possint nec debeant dlscemerc Inter pastores et lupos. Pontificii
ex auditorlbns suis faclunt brutas oves, quae atne nlla diseretlone
sequantnr pastorein, si vel maxime ad noxla dcducat pascua vel etiara
in iupum vertatur; faclunt ex auditoribus psittacos a nutu praelatorum
pendente», ex praelatis angelo», qui piane sint Infallibiles et àwxtidwoi,
. . . Ratio, quam Bellarminus addit, est piane antiChristiana: ,Cum
pastor ordinarius (Inquit) et aliquis aiius, qui praedicat, non vocatus,
contraria docent, debet omnino populus pastorem suum potius sequi,
quam illum alterum, qui non est pastor, ctiamsi forte coutingeret, ut
pastor erraret.* At falsum est, quod pastorem ordinarium etiam erran-
tem i>opulus sequi debeat ; hoc enim nihil aliud est, quam jubere, ut
oves etiam ad uoxia pascua suum sequantar pastorem, ut tenebras
Christian i prauferant Incl, eirorea veritati, humanas constItatioiMt
divlnae anctoritatl. Su1])jldt quidem Bellannfaius, ,non esse credibile»

Digitized by Google

' " -"^^ — ^ ~* / 0

DB PRINCIPIO THBOLOGIAE.

189

Deam esse permissuram, ut ordinarius pastor Ita erret, ut decipiat
simplicem popalum*; sed frustra dlsputatur, an fieri possit, de quo
manifeste constai, quod factum sit ; ordinarlo^ pastores saepius errasse
et simplicem populum decepisse, absque insimii iii\i)udontia negari ne-
quit; hicergo urgemus BelLarminum et quaerimus. auordinarios pasto-
rea etlam ermntes populns seqai debeat? si adfirmate responderet,
manifestum faciet, se operam venalem locasse ei, qui in ,Si papa'
dist. 40. sic rugit: |Sl papa, suae et fratemae salutis immemor, negli-
gens deprebendltur, imitillfl et remlssns In operlbus suts, et insuper a
bono taciturnus, quod magls ofTlcit sibl, et nihilomlmis omnibus, In-
namerabiles populos catervatim secum ducat, primo mancipio gehen-
nae, com ipso plagia maltìa in aetemum vapulaturos: hujus culpas
Istlc redarp:uere praesumat mortalium nullus ; quia cunctos ipse jadi-
caturus a uemine est judicandus.' " (Loc. de miuist. eccl. § 88.)

§ 48.

Definir!* potest Scrìptura s., qaod sit Scrìptiira,^
Deo' inspirante/ per prophetas et apostolos* partim
Sbraco, partìm Graeco idiomate^ consignata, hominem
pecca torem*f de omnibus, quae eredita ac factu necessaria
sunt,** instruens, utfidem* in Christum consequatur, Deo-
que reoonciliatus, sancte vivai, ac tandem vitam aeter-
nam Dei beneficio consequatur.

a) Coat b. Iftis. Jntxoà, P. IL Gap. II. § 24. p. 278.

b) Vid. saprà. § 2. not. a. p. 92. Nec difficile est cognoeoere,
oonoeptum Scripturae genericum in hoc recte constitui, quoa sacrae
Scripturae et scripturis aliis commiine est. Quod si verbum Dei gene-
ris loco Bubstituere placeat, intelligeDdum certe erit verbum extemum
6t signum verbale, Vid. b. Jfua. 1. c. p. 279. 281.

c) Quae Mo et ponodieuntur, ad differeniiam specificarti pertinent,
a CMiais Scripturae aesumtam ; ex quibus primum ooounit causa
tiene principalis, Deus. Vid. supra ^ 3.

d) Ita indicatur partim causalitas causae efficientis principalis,
partim formalis causa Scripturae. Vid. ^ 4. et § 8.

e) Qui sunt causa efficiem minw principalù. Vid. ^ 6.

f) Pertinent ad materiam ex qua, sive ad materiale Scripturae.

m§7.

g) Qui est fimi em Scripturae. Vid. § 10.

h) Simt haec tijeehm primarìam Scrìptiine. Vid. § 9.

i) Qui est firn ùufu» inimnedius» Vid. § 11.
k) Qui est firn vtkmu, Vid. 1. c.

Digitized by Google

001ISPECIU8 YOLUMINIS f ftIMI.

M. Joh. Casp. Zemneit TU» Jcdi. Oidi. Batori, Bplflt. decUcatoiia,

Praetottoetc p.in.aqq.

PBOLEOOMENA.

Gap. I. De natura et constitutione theologiae •••••• p. 1. sqq.

ubi spedatim de tbeologia naturali p. 6. sqq.

de revelata • p. 80. aqq.

CAP. II. De pxinc^io theologiae rerelatae Ma de Scriptucftaaoi* p. TV.aqq.

Digitizcd by Google

Digitizcd by Goo

Digitized by Google

Oigitizedb^(ÌÌÌ|i|Ie

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Texts

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Compendium theologiae positivae, adjectis notis amplioribus, quibus doctrina orthodoxa ad paideian academicam explicatur atque ex Scriptura S. eique innixis rationibus theologicis confirmatur"

See other formats